Wat is verantwoordelijkheid waard?
Reflectie
Oordeelsvermogen en
verantwoordelijkheid
Iemand
schreef me deze week op facebook dat hij van zonde geen weet heeft en dat ik
het ook maar niet over verantwoordelijkheid moet hebben, want dat dondert
allemaal niet. Ik blijf dat opmerkelijk vinden, want al is men niet meer
gelovig, ons handelen, onze omgang met medemensen is niet zonder gevolgen, meer
nog, jarenlang luisterde ik met enige aandacht naar het programma "Het
vrije Woord" en vond vaak dat even moraliserend was wat men zegde als de
protestantse omroep om nog te zwijgen van de uitzendingen van de katholieke
omroepstichting. Moraal overdenken kan geen kwaad, zeggen wat anderen zouden
moeten doen, denk ik dan, gaat wel ver. Toch blijven we graag blind voor de
gevolgen die anderen van ons handelen ervaren. Meer nog, we zijn graag
slachtoffers, omdat we dan niet moeten erkennen dat we zelf aanrichter van die
problemen zijn.
De kwestie was en is nog
altijd prangend, want wie meent dat verantwoordelijkheid niet zou bestaan, kan
ook niemand euvel duiden als deze hem de duivel aandoet, maar dan zijn we
alleen maar slachtoffer van het systeem en van de menselijke natuur, waarover
niet veel meer te vertellen valt dan dat we nooit echt altruïstisch kunnen
handelen. Ook vrijheid verliest dan alle zin, zoals ook Jan Verplaetse meent.
Ray Tallis daarentegen vraagt zich af in zijn gesprek met Alicja Gescinska
waarom filosofen daarover zo weinig hebben nagedacht, over de ondraaglijke
zwaarte van verantwoordelijkheid. Hij stelt de vraag als filosoof en als arts
in ruste, nadat hij heeft uitgelegd hoe het als (jong) arts soms lastig was tot
beslissingen te komen en dan vooral nog de onzekerheid of hij de juiste
beslissing had genomen.
Ik vond dat, gegeven vele
discussies die dezer dagen om onze aandacht vragen een interessante bedenking,
maar niet alleen artsen dragen de ondragelijke last van de
verantwoordelijkheid, voor zichzelf en voor anderen en als men ziet hoe vaak
mensen elkaar willen aanspreken op hun verantwoordelijkheid, dan wordt het wel hypocriet
te menen dat verantwoordelijkheid onzin is.
Natuurlijk, als mama en papa
met elkaar breken en scheiden, dan hebben ze het goede recht dit te doen, want
de wet laat dit toe. Geen probleem, maar wat als de kinderen er toch last van
krijgen? In die context heeft het geen zin van verantwoordelijkheid te gewagen,
mensen vinden het zelfs ongepast. In wezen merkt men overigens dat het vaak de
partij is die ter goeder trouw was de zorg voor de kinderen ernstig blijft
nemen en vaak heel wat inspanningen doet om dochters en zonen goed terecht te
laten komen. Men kan niet elk verhaal gaan fileren, maar als men kijkt naar de
wijze waarop men onderwijsdata fileert en telkens weer uitkomt bij het feit dat
alleenstaande moeders de oorzaak zouden zijn van de problemen van de kinderen,
dan blijft de vraag wat de rol van de (biologische) vader dan wel is geweest in
het mogelijke falen van de kinderen.
We zijn blijkbaar kieskeurig
als het om verantwoordelijkheid gaat, waarbij we blind zijn voor het feit dat
de anderen ons kunnen belazeren, maar als we er zelf baat bij hebben of kunnen
hebben, dan moeten we dat niet ernstig nemen. Toch worden mensen voortdurend
afgemeten aan hun verantwoordelijkheid, zijn er partijen, om N-VA niet te
noemen, die jonge gastjes van veertien verantwoordelijk voor hun daden willen
stellen. Andere partijen vinden dat kinderen van 16 stemrecht geven vooruitgang
zou betekenen, want iedereen kent wel zo een jongen of meisje dat politieke
interesse aan de dag legt en dus zou moeten kunnen stemmen. De
verantwoordelijkheid die er mee samenhangt, daar heeft men het niet over, want
die jonge mensen zullen toch links en progressief stemmen. Het referendum over
de Brexit heeft geleerd dat mensen wel bewust gaan stemmen, maar niet per se
verantwoordelijk gehouden willen worden voor het resultaat, want sommigen
stemden zomaar tegen, tot bleek dat ze bedrogen waren.
Het gaat ons niet om het
opnieuw belasten van mensen, wel gaat het erom dat men aan die
verantwoordelijkheid ook genoegen kan beleven, want men kan (opnieuw) de eigen
verdienste onder de aandacht brengen, waar we vandaag soms verteld worden dat
we zelf niet zoveel in te brengen in ons welslagen. Alleen, men lijkt ervoor te
kiezen dat we ons om verantwoordelijkheid niet hoeven te bekommeren, maar de
werkelijkheid is grondig anders, want men ziet en hoort hoe mensen vandaag meer
dan ooit en zeker meer dan dertig jaar geleden voor het minste inbreukje
ernstig aangesproken en op de vingers getikt.
Als het al zo moeilijk is een
interessant debat over verantwoordelijkheid te voeren, dan is het met het
begrip zonde helemaal onbegonnen werk, want volkomen verweven met de oude
traditie van de biecht en de verbodscultuur van diezelfde kerk. Toch gaf Michel
Foucault met zijn concept "zelfzorg" een aanzet een seculiere
invulling van het begrip aan de orde te stellen. De kerk heeft ten onrechte de
zonden des vleses zwaar in de verf gezet en daarmee vaak ander problematisch
gedrag, zoals uitbuiting of geweld onderbelicht. Waarom de kerk die fixatie
ontwikkeld heeft, valt historisch wel te reconstrueren, maar het is wel een
belangrijke misvatting, die de kerk de afgelopen decennia heeft doen leeglopen.
Als het deugt doet, is het zonde. Ook Paulus schreef al dat het beter is te
trouwen, als we maar ontucht vermijden. Het is een vreemde gedachte, die echter
blijkbaar wel spoorde met bepaalde ascetische praktijken in de dagen van het
Romeinse rijk. De Stoa, aldus Foucault ontwikkelde bepaalde ascetische
praktijken die met zelfzorg te maken hadden en de navolgers van Diogenes van Synope,
de hondse filosofen gingen meer de nadruk op ascese en minder op provocatie van
de bestaande orde. Foucault stelt vast dat die ascetische praktijken in de kerk
ingang vonden, maar dat de idee van zelfzorg verschoof naar pastorale zorg, wat
de gewone gelovigen een deel van hun verantwoordelijkheid zou ontnomen hebben
en dus een paternalistisch gaf. Hoe de kerk in de twaalfde eeuw na eeuwen van
zoeken haar macht bevestigd wilde zien door onder meer de seksuele moraal
strakker te omschrijven, valt onder meer uit boeteboeken op te meten. De minder
rigide stroming werd vaak om redenen van helderheid weg gefilterd, zodat men
tijdens de negentiende eeuw een soort vicerale afkeer voor het lichamelijke
ging uitventen. Met goed leven had dat
allemaal niets meer te maken, met volwassen omgaan met elkaar nog minder.
Goed leven gaat niet zonder
keuzes maken, oordelen wat ons goed lijkt en hoe we niet enkel ons genoegen
bevredigen, maar ook weten dat we morgen nog met anderen overweg kunnen. Het
valt op dat in de debatten over discriminatie en racisme mensen geacht worden
niet te weten dat ze lief moeten zijn voor migranten of nazaten van
immigranten. Lief zijn hoeft niet, denk ik, wel een beetje aandacht voor de
categorische imperatief, zoals Kant die voorstelde, waarbij we anderen aandoen
wat we zelf zouden willen ervaren - en dus niet enkel negatief, niet doen aan
anderen wat we zelf niet zouden willen, want de laatste decennia ligt de nadruk
vaak op die invulling in het publieke debat.
"Fille de la rue",
de video of documentaire van een jonge vrouw over hoe ze schaamteloos
vernederend bejegend werd, wijl ze door Brussel wandelde, maakte veel los en ze
heeft natuurlijk een punt. Alleen, men vond dat zij niet goed begreep dat dit
tot de orde der dingen behoort: "boys will be boys"? Terwijl ik in Brussel wel eens merk hoe een
vrouw aangesproken wordt, in de gangen van de metro of in straten rond de Grote
Markt, het is waar, maar tegelijk zie je dat er wel nog enige voorkomendheid
bestaat. Maar waarom zou een jongen van 15, 16 naar een meisje fluiten? Of
ongepaste voorstellen doen? Of mannen van dertig? Ik weet het niet, maar dat
heeft er alles mee te maken dat ik als zestienjarige eens een liedje neuriede
en een dame van een jaar of 25 me te kennen gaf dat ze dat liedje
"voulez-vous couchez avec moi, ce soir?" wel leuk vond, maar een
knaapje van 16 niet zag zitten. Mijn
jeugdige overmoed werd dus kordaat afgestraft.
Zondebesef is in de loop van
de negentiende en twintigste eeuw zo ver doorgeschoten dat mensen er algauw
geen pap meer van lustten en het op goede grond allemaal niet meer ernstig
konden nemen. Dat intussen mensen, mannen en vrouwen zichzelf een weg zochten
naar een genietbaar leven, ontgaat zowel de voorstanders van de strakke
seksuele moraal als degenen die vechten tegen oude demonen, de kerk dus. In de
beeldvorming, schreef de historicus Chris Vandenbroecke, wisten de boeren niet
hoe het moest, maar uit zijn onderzoek bleek dat die boeren wel goed wisten hoe
ze aan hun trekken kwamen en dat met genoeg aandacht voor de vrouwtjes. Alleen,
we hebben geleerd zonder meer te aanvaarden dat die beeldvorming over gestampte
boer klopt. Tja, als men het niet wil toetsen, loopt het gesprek gauw genoeg
af. Maar hoe rijmt men dat met het politiek correcte verbod te discrimineren en
te generaliseren?
In onze voorstelling van de
samenleving zitten nogal wat vooroordelen en soms wordt men zich bewust van de
onrechtmatigheid, maar meestal vinden we voldoende redenen om ons bij ons
gedacht te houden. Maar het is precies zaak te begrijpen dat aannames misschien
best eens getoetst worden. Het foute denken of gedachteloos meegaan in wat
anderen vertellen, het is een persoonlijke verantwoordelijkheid. Alleen, wie
kan nu beweren dat het een prestatie zou zijn dat onze samenleving van divers
tot superdivers evolueerde? Het is een realiteit, waar niet iedereen even blij
om is. Sommige mensen vinden dan dat zelfs xeno-, islamofobie of welke andere
fobie ook een begin van een fout, een zonde in gedachten is, terwijl die mensen
vaak niet bij machte zijn om veel kwaad aan te richten. Maar het is gemakkelijk
anderen voor domoren te houden en hen dat ook nog eens goed onder de neus te
wrijven. Het blijft opvallend hoe weinig consideratie sommige spraakmakers aan
de dag weten te leggen, terwijl velen,
onderwijzers, leraren, docenten echt wel doen wat van hen verwacht mag worden
en doorgaans is hun toewijding groter dan in een functiebeschrijving te lezen
valt. Zij achten het hun verantwoordelijkheid dat hun leerlingen voldoende mee
opnemen van wat aangeboden wordt en proberen hen ook in de omgang bij te
schaven. Die verantwoordelijkheid, die zij opnemen staat niet of zelden in de
Eindtermen.
De samenleving zoals we die
kennen functioneert omdat magistraten, politiemensen, gemeente-ambtenaren niet
enkel aan hun dagelijkse boterham denken, maar proberen naar best vermogen hun
jobs te doen, afgezien van enkelingen die er de kantjes aflopen. Het kan dus
best overwogen worden, denk ik, een al te negatieve kijk op de anderen minstens
te toetsen, als men al niet blind is voor wat men kan ervaren, als men niet in
een ivoren toren verblijft. De verantwoordelijkheid van experten is dus
gigantisch, want zij moeten niet enkel werken naar een ideaalbeeld, maar goed
nagaan hoe de instellingen, hoe het onderwijs functioneert of bijvoorbeeld de
rvt's. Zijn er verschillen? Natuurlijk zijn er goede en betere, maar goed,
niets is gelijk of functioneert identiek, tenzij machines.
Verantwoordelijkheid is dus
niet enkel een aangelegenheid van elkaar verwijten maken, maar ook inzien dat
mensen die verantwoordelijkheid nemen en er het beste van weten te maken. Er
blijkt een grote kloof te bestaan tussen mensen op de werkvloer en mensen die
er de contouren van willen uittekenen. Net een expert als Alexander D'hooghe,
die voorstellen doet om de verkeersknoop rond Antwerpen te ontwarren en de
congestie op te heffen, sprak in een interview over het feit dat de verdichting
van de bewoning in Vlaanderen niet zomaar mogelijk is, terwijl experten
ruimtelijke ordening voortdurend hameren op het bouwen van grote woontorens. Ik
moet denken aan Timisoara, Roemenië in 1988-1989, toen de dictator, Nicolai
Causcescu besloot dorpen plat te gooien
en mensen in nieuw te bouwen woontorens wilde onderbrengen. Akkoord, de
ruimtelijke ordening in Vlaanderen is in lange jaren onbestaande geweest en
toen er plannen kwamen, werden die ook nog eens overtreden. Maar de regelgeving
nu zo verstrakken, maakt het bijna onmogelijk voor mensen met bescheiden
inkomens om in de buitengebieden te wonen. In Nederland zijn er provincies,
Zeeuws-Vlaanderen om er een te noemen en bij uitbreiding Zeeland, die leeg
lopen, onder meer door gebrek aan onderwijsinstellingen en door problemen met
het openbaar vervoer. Zeeland ligt geprangd tussen de Vlaamse Ruit en de
Randstad. Vele mensen gaan er graag heen voor de rust, maar de overheid kan zo
een regio niet laten verkommeren, want dat betekent vluchten voor de
verantwoordelijkheid.
Verantwoording,
verantwoordelijkheid, het klinkt zo vaak en doorgaans in een sfeer van
verdachtmaking en foutief gedrag, waardoor we vergeten dat wat doen ten goede
ook onder onze verantwoordelijkheid valt. Tenminste, er zijn filosofen die
menen dat we niet over verantwoordelijkheid moeten zeuren want wat we doen
beslissen we niet zelf. Enfin, het hangt ervan af hoe men het bekijkt, want als
er tussen mij en mijn brein geen directe lijn is, omdat het brein beslist voor
je iets doet, dan blijft de vraag wat je brein doet beslissen, zoals
zintuigelijke stimuli of hormonale stimuli. Komen we echt weer uit bij het
cartesiaanse theater, de scheiding van lichaam en geest? Ik ben inderdaad mijn
brein en erken niet te weten hoe dat bewustzijn en ook wel onderbewustzijn
functioneert en toch, voel ik een hongertje, dan weet ik dat ik moet eten en
als ik mij vergenoeg in een muziekje, dan is het omdat ik het geluid uit de
boxen of beter nog, het gebeuren in de concertzaal herken als iets dat mij wel
behagen kan. Zonder een iet of wat goed werkend brein, zintuigen, lijf dat het
voedt is er niet veel. De scheiding van geest en materie, de ziel zo men wil
kan men niet aanhouden. Dat betekent dus ook dat we vaak tot besluiten komen op
een ingewikkelde manier waarbij redelijke afwegingen meestal de overhand
houden, maar ook al eens doorkruist kunnen worden door wensdenken of
angstwanen.
Waarom men - na een paar
eeuwen strak geloof in de rede - , dat ons ook de ware vrijheid bezorgen zou, afgestapt
is van de mogelijkheid van autonoom denken, tenzij het functioneren als een
calculus, een rekenmachine ook als denken voorgesteld wordt, blijft mij een raadsel. Intussen menen
politici dat we er goed aan doen steeds meer ongemak veroorzaakt door asociaal
gedrag te beperken door snelle reactie van de politie en justitie. In de VSA
leidt dat de afgelopen maanden tot steeds meer gedocumenteerde gelegitimeerde
moorden door de politie, waarbij de dader nauwelijks of niet verontrust wordt.
De auteurs van de Federalist papers moesten het weten. Het komt mij voor dat op
die manier de veiligheid niet gediend wordt noch de maatschappelijke rust en
orde. De politici die op lokaal vlak maar ook landelijk tegelijk pleiten voor
die vorm van politieoptreden en tegelijk de wapenwetgeving niet willen wijzigen
- zonder daarom het Second Amendment op te schorten - dragen wel bijzonder veel
verantwoordelijkheid. Ook de gedachte dat politie militaire bewapening nodig
zou hebben, zoals in sommige staten al het geval is, laat zien hoe groot de
verantwoordelijkheid van de besluitvorming wel niet kan zijn bij het afbreken
van een gedeeld burgerschap.
Het is inderdaad op dat vlak
dat verantwoordelijkheid maar ook het concept zonde in een seculiere context
betekenisvol kunnen zijn. Het gaat om het weten zelf een redenering op te
zetten waarin het risico meer dan denkbeeldig is dat het resultaat derden kan
schaden. Een kind met een speelgoedgeweer benaderen en neerschieten, terwijl
men niet eens een poging doet om het aan te spreken, of een man in de auto die
niet eens de kans krijgt te laten zien dat hij ongewapend is, dat tart elke
verbeelding, tenzij men zo van een veiligheidsdoctrine uitgaat dat elke burger
sowieso gewapend is en dus verdacht. Waar is de rechtsstaat gebleven? Dat is
een verregaande vorm van onttakeling van wat de VSA ooit groot heeft gemaakt. Dat
was dan de verantwoordelijkheid van onder meer de founding fathers, die
vrijheid, gelijkheid en broederschap met elkaar wisten te verbinden, beter dan
het in Frankrijk is gelukt. Maar nu komt er dus meer dan de klad in.
Maar ook in het persoonlijke
leven speelt verantwoordelijkheid en niet enkel in die zin dat wat we fout doen
ons aangewreven kan worden, maar ook het goede wat we doen, onze verdienste
dus, verdient opnieuw meer aandacht. Het kan zijn dat dit normaal is, dat het
juiste of het goede doen, maar als men goed om zich heen kijkt, dan ziet men
hoe iemand geloofd en geprezen kan worden zonder waarlijke verdienste, alleen
de bereidheid meter of peter van een goed doel te willen zijn maakt iemand tot
een goed mens. Natuurlijk verwacht niet elke mantelzorger een lintje van de
koning, maar de impliciete erkenning, die blijft vaak uit. Verdienste erkennen,
het vergt enige nederigheid, verdienste en verantwoordelijkheid van
bijvoorbeeld een bedrijfsleider, enkele bekende figuren als Wouter Torfs of ...
steekt schril af bij het voortdurende gedoe over de patroons of kleine
middenstanders. Nu goed, de restanten van het pseudomarxisme zal men zo gauw
niet opgeruimd krijgen. Laat nu het marxisme net een ideologie zijn die
persoonlijke verdienste niet zo hoog inschatte, maar wel de personencultus
steeds weer hanteert om het proletariaat, als dat al bestaat, te overtuigen en
mee te krijgen. Echte verdienste van de brave burgers, daar zijn geen woorden
voor.
Is men te meegaand als iemand
betracht andere mensen het naar hun zin te maken? Of zou het goede samenleven
vanzelf mogelijk blijken, zonder persoonlijke inbreng? Goed dat we kunnen
nadenken over de ondraaglijke zwaarte van verantwoordelijkheid, we kunnen dat
maar als we beseffen dat we ook het goede, de verdienste onszelf of een andere
mogen aanrekenen. Het blijft gemakkelijker te zeuren over een rechtvaardige
samenleving, vrees ik, maar rechtvaardigheid komt er niet vanzelf en zonder
persoonlijke inbreng. Het is maar dat we ons afsluiten voor elke vorm van
metafysica, in de zin dat we niet langer aanvaarden dat er in deze wereld, het
immanente ook kwesties, dingen, fenomenen zijn die we niet altijd kunnen
waarnemen of vastpakken, die ons en ons waarnemingsvermogen overstijgen. Dat
hoeft niet te leiden tot blind geloof, wel kan het ons denken een extra
dimensie geven.
Bart Haers
Reacties
Een reactie posten