Helden op voorraad

Dezer Dagen

Helden voor deze tijd

Wat verwachten we van hen

Munt Vercingetorix wat naam betreft,
figuur zou Apolloon zijn, Grieks dus. De
metissage ontgaat iemand als Sarkozy
blijkbaar. Maar hij blijft een held. 

Het blijft opvallend hoe we onze tijd proberen te spiegelen aan andere tijden en dat velen zich een held fabriceren waarmee ze  zich kunnen associëren, al lijkt het niet altijd evident de donkere randjes te onderkennen.  Wie een beetje doorgedacht heeft zegt geen helden te hebben tot men door gaat denken. Al kan het dan wel tegenvallen met die helden en zeker als de geschiedenis en de geschiedschrijving met hen heeft afgerekend, wat dan weer voor nieuwe controverse kan zorgen. Is het wel nodig dat we mensen als helden voorstellen?

Een theatertroep pakt uit met Malcolm X en dat haalt de media uiteraard, maar wie was die man die een andere held van de leiding wilde stoten, dr. Martin Luther King, dat hij plots weer opgediept wordt. Blijkbaar willen jonge moslims zich met hem identificeren of met zijn beweging iets nieuws aanvangen. Of het zinvol is, of gevaarlijk, kan men misschien gemakshalve beslechten maar in wezen gaat het om meer dan alleen een opdiepen van een moslimstrijdbaarheid, maar, zoals Tinneke Beeckman schrijft, om een bijzonder complex man, die de werkelijkheid wat naar zijn hand zette. En ook wie hoopvol naar hem kijkt, mag nooit vergeten dat de zwarte slaven die over de Atlantische oceaan gevoerd werden al eens door Arabieren waren verkocht en bovendien hadden Arabieren en andere moslims een hand in de slavenhandel over de golf van Aden en de Indische Oceaan. Malcolm X zou dus een ongemakkelijke held kunnen zijn.

Natuurlijk, de jongeren die nu vanuit hun moslimachtergrond contact zoeken met die beweging en dus ineens voor lief nemen dat je geweld moet gebruiken om je doel te bereiken, persoonlijk maar zeer zeker ook maatschappelijk. Wat ze dan niet meekrijgen, bedenk ik mij, is dat dominee Marten Luther King hen ook iets te bieden heeft, maar wat we hoogstens omtrent hem horen, kennen we als een klankfragment "I have a dream". En van dromen komt zelden iets in huis. Toch is het wel opvallend dat media dezer dagen over een figuur als Marten Luther King, Vaclav Havel of anderen weinig weten te vertellen, misschien nog wel eens over Nelson Mandela, maar overdrijven zal men niet. Kennis van deze figuren, hun biografie en de omstandigheden waarin ze leefden en handelden, blijft onbesproken. Onwetendheid kan men die jongeren dus niet a priori verwijten, al vraagt een mens zich dan af hoe ze wel bij Malcolm X uitkomen.

Onwetendheid? Daar willen noch die jongeren noch wij van horen, want we menen dat we zo bij de juiste kennis uitkomen, maar zelfs gereputeerde encyclopedieën hebben zo hun eigen invalshoek en het is niet zomaar uit het niets dat die lemma's komen, want iemand moet ze schrijven. Het is dus van belang dat we er al eens acht op slaan, wie iets te vertellen heeft en wie ons iets uitlegt. Kennis van de geschiedenis, ook de recente is niet altijd even overdadig en betrouwbaar voorhanden als we zouden willen of vooral dan we graag aannemen.

Was generaal George Patton een held? Bomber Harry, de man die Dresden liet bombarderen in februari 1945, ook al zegt men dat er geen strategische doelen waren, wel veel vluchtelingen, werd door de koning geridderd en door latere generaties verguisd. De vraag is of men dat zomaar kan oordelen. Denken we dan een stap verder over de piloot die de bom op Hiroshima dumpte, maar ook aan president Harry Truman, aan Albert Einstein ook en dan verdwijnt de zucht naar heldenmoed en spreken over complexe afwegingen: hoe lang mag de oorlog nog duren? Wat zal Stalin doen? Hoe herorganiseren we Japan? 71 jaar later heeft dat alles nog gevolgen.

Iedereen heeft zo zijn helden en soms kiest iemand voor een hondse kerel, die niemand ontziet, zoals Diogenes van Synope, een andere verkiest dan weer Don Quichote, of zelfs Jacques, zonder diens meester. Hoewel we graag aannemen dat al die helden echt bestaan hebben, zal men dat van de laatst vernoemden moeilijk kunnen beweren. Ons universum wordt dan ook bewoond door meer fictieve helden dan echte. Want in het echte leven valt het moeilijker echt uit te blinken in moed. Opgegroeid in tijden dat Che Guevera kon inspireren, al begreep ik algauw dat de man eerder van rusteloze aard was en dat hij oorlog voeren best cool vond, maar ook anderen, zoals Arafat wekten bij sommigen warme gevoelens op, om nog van Mao te zwijgen.

De held zelf kan er doorgaans niet veel aan doen dat zijn eigen verhaal en handelen vertekend wordt. Helden doen dan wel ongehoorde en ongeziene dingen, ze doen het niet zonder goede redenen en weten dat ze er zelf veel bij kunnen inschieten, ook hun eer. Tragische helden, zoals Gorbatshov dragen dan ook voor mij iets bij aan deze wereld. Vaclav Havel die op zeer lange tenen trapte toen hij de kwestie van de discplaced persons uit Tsjecho-Slowakije na WO II ter sprake bracht en vond dat Tsjechië zich daarvoor wel eens mocht excuseren, kreeg meer dan de wind van voor. Over die massale uitdrijving van mensen uit het toenmalige Tsjecho-Slowakije horen we nooit omdat het niet onze geschiedenis is, maar dat hierbij een klimaat geschapen werd waar we 70 jaar later nog altijd mee te maken hebben, ontgaat blijkbaar menigeen die klaagt over de houding van Zeman en Orban (Hongarije). Aan de andere kant kreeg Joachim Gauck, Duits president, spreekkoren en scheldpartijen over zich heen in Saksen, de grootste deelstaat uit de voormalige DDR die nu in de BRD weigerachtig staat tegenover vluchtelingen, niet-Europese vluchtelingen.

Gauck, wiens biografie in Vlaanderen nauwelijks aandacht kreeg, terwijl de man een criticus was van de DDR en SED, Ulbricht en Honnecker, kreeg in Vlaanderen weinig aandacht en werd vooral afgedaan als zelfverheerlijking. Alsof de autobiografietjes van Musseeuw of Boonen echt alleen maar de naakte feiten zouden bevatten. Biografieën en zeker autobiografieën zijn moeilijke genres, de grens tussen hagiografie en eerlijk relaas valt moeilijk aan te houden voor de auteur. Zoals John Lukacs schreef in een studie over Hitlerbiografie en -historiografie, blijkt daar vooral de gedachte voor te moeten liggen dat de man absoluut niet deugen kon. Het blijft bizar dat we in Hitler liefst geen mens willen zien. Nu, geruststellend zal die gedachte dat ook Hitler maar een mens was, wel niet zijn, maar dat is de tol van onze open bestemming: mensen weten waar hun wieg staat, maar kunnen zich niet veel inbeelden over hun plaats van overlijden.

Joachim Gauck dus, wiens familie door de Sovjets en de jonge DDR weinig vriendelijk werd bejegend en wiens vader door de Sovjets gedurende 3 jaar naar Siberië gestuurd werd als straf - uiteraard - kon geen lid worden van de Jeugdorganisaties van de SED en mocht niet studeren. Alleen een kerkelijke roeping kon hem de mogelijkheid bieden toch te studeren, maar goed, sommigen vinden theologie geen studie en dat komt mij een aperte misvatting over. Zeker als men de verdere levensweg van Gauck bekijkt, als pastor in Rostock en later in de vredesbeweging, als lid van Bundnis met de Groenen om tenslotte tien jaar lang de archieven van de STASI die niet vernietigd waren te beheren, onder de nieuwe Duitse Bondsrepubliek. Hij werd enigszins toevallig president, maar blijkt met Angela Merkel een zeker vertrouwen te genieten, ondanks de heisa rond "Wir schaffen das", omdat velen in de Oostelijke Länder er geen goed oog hebben, want gedurende veertig jaar waren er wel enkele vreemdelingen in de DDR, Vietnamezen en Afrikanen, maar heel weinig mensen uit de Arabische wereld. Is  Berlijn nu hip en een centrum van de wereld, dan was Oost-Berlijn veertig jaar geleden aan het doodbloeden. De intellectuelen die mee de DDR hadden geschraagd, zoals Anna Segers of Victor Klemperer waren dood of erger nog, van vele illusies beroofd. Eugen Ruge heeft over die sfeer van bekende maar niet in het oog springende Oost-Duitse middenklasse een mooi portret geschilderd "Bij afnemend licht". Gauck was en is dus een figuur die er van af staat van die oude elite en hij wordt door burgers uit Saksen geconfronteerd met de gevolgen van langjarig beleid, waarbij de migratie voor hen een grote inbreuk is. Omdat ze menen dat een land homogeen hoort te zijn. Gauck heeft zich tegen die idee fixe die in de voormalige Länder van de DDR blijkbaar nog leeft.

Heldendom zonder gevaar is geen heldendom, zegt men wel eens. Het gaat er dus om, dat men iets te riskeren heeft of beter nog voor een belangrijke zaak iets, zijn of haar hagje overheeft, dan komt het erop aan ook tot het uiterste te gaan indien nodig. In deze tijd vermoordt men niet zo gemakkelijk meer, maar Malala Yousafzai werd wel neergeschoten in Pakistan omdat ze school wilde lopen en in het UK geopereerd en gered.  daarna groeide ze uit tot een bijzondere figuur, die verder streed voor onderwijs voor jongedames in Pakistan. Nu valt wel te begrijpen waarom jongens en mannen niet altijd graag zien dat vrouwen studeren en kennis verwerven, want niet zelden worden ze beter, die meisjes.

Wie zoeken we dan, als we helden zoeken? Voor een pak Amerikanen is Donald Trump een idool, maar is hij ook een held? Net zo min als Hillary Clinton, want zij worden niet armer als ze hun doel niet bereiken. Maar moet men dan een held zijn om het goed te doen? Was Achilleus een groot held, of, zoals Sandor Marai het laat verstaan, alleen maar een sabelsleper, in de greep van zijn emoties.

Maar soms valt het voor dat iemand begrijpt dat vluchten niet meer kan en dat zwijgen uitgesloten is. Of het werkelijk zoveel waard is? Dat weet men niet altijd, maar zo te zien worden verhalen soms opgevist en opnieuw in omloop gebracht. Wie doet het onverwachte, wie durft een dictator te weerstaan - maar daar hebben we geen weet van ten onzent - of kan onrecht uitroeien? Er zijn er vele die er zich academisch voor inzetten, het bestrijden van armoede en onrecht. Men zou het wel willen, maar wie het luide roept, moet weten dat onrecht bedrijven niet in het systeem zit, maar dat het systeem er wel gelegenheid toe biedt. Het zijn wel mensen als u en ik die bewust of banaal weg vergeet wat rechtvaardig is. Helden doen wel eens wat moet, maar diegene die voor velen onder ons een held is, blijkt zelden in die sfeer veel te betekenen. Net omdat helden, echte helden zelden uitkomen voor hun daden, dat ook, maar omdat ze meestal pas geboren worden na hun dood, in de geest van mensen die een held nodig hebben.

Vercingetorix? Gallische leider die in Alesia, omgeving Beaune (?) een definitieve nederlaag leed waardoor Caesar Gallië tot Romeinse provincie kon omvormen. Op Asterix en Obelix hoeven we niet echt beroep te doen, hoe goed de verhalen wel een en ander meegeven, vooral over de Romeinen en hun gewoonten. Over Gallië valt niet zo heel veel te putten uit de klassieke historische werken. al behoorlijk wat te lezen, maar het punt is dat we vooral de Romeinse versie kennen en dat de archeologie meer te vertellen heeft dan bijvoorbeeld Jules Michelet en Ernest Lavisse konden verhalen. Toch zou Vercingetorix in de loop van de 19de eeuw, ten tijde van Lodewijk Napoleon ofte Napoleon III en nadien een nieuw leven beginnen. Tot voor kort zou men gedacht hebben dat de Fransen de oude frase wat weggemoffeld hadden, maar Sarkozy begon er toch weer over, dat de nieuwe Fransen ook de geschiedenis dienden te kennen van Frankrijk, dus ook van "nos ancètres les Gaulois". Natuurlijk kan men beter de geschiedenis kennen van de regio waar men leeft, maar die nieuwsgierigheid lijkt ook bij autochtone inwoners af te nemen, al vergt ook dat de nuance dat we graag de petite histoire meenemen, maar gedetailleerde, uitgekristalliseerde inzichten, die vindt men te lastig.  Het werk van Francis Ferrand of Jean-Christophe Petitfils, komen bij ons zelfs helemaal niet aan de orde. Zelfs topfiguren uit de Verlichting blijken zelden meer dan silhouetten.

Hoe we geschiedenis kennen of hoe we bepaalde figuren bejegenen, als helden of minder fraai, blijft altijd nog afhankelijk van de kennis waarover we beschikken. Velen zullen hier te lande de schouders ophalen als het over Hindenburg, de held van Tannenberg gaat laat staan dat iemand zich er rekenschap van geven zou dat in Kabylië ooit een prinses de wapens heeft opgenomen tegen de oprukkende Arabieren en zo de Berbers of Kabyliërs een identiteit gaf. Ook zij lijkt vooral een mythische figuur, maar of dat een probleem moet heten? Helden spreken zelden en als ze het toch doen, kan men het onverwachte verwachten.

Sarkozy sprak dus over Vercingetorix en over onze voorouders de Galliërs, die hier leefden voor en na de Romeinse verovering. Hoe men leefde in dat grote gebied tussen de Pyreneeën en de Rijn, blijkt niet altijd zo duidelijk en toch, we zijn dan misschien allemaal wel nazaten op een of andere manier van Karel de Grote of van Djenghis Khan, maar hoe die mensen leefden, hoe ze overleefden en toch ten tijde van Caesar's veroveringsoorlog behoorlijk welvarend bleken. Voor hij zijn heldhaftige oorlog begon, zouden ze zelfs trouwe bondgenoten zijn geweest, waarbij de aristocratie diende in de legers van de Romeinen.

Het beeld dat Sarkozy suggereert kan men daarom best met enige afstandelijkheid bejegenen. De inwoners van dat gebied, van de Pyreneeën tot de Rijn en de Alpen kan men Galliërs noemen, maar hoe of het zat met talen, met bezigheden en met de aankleding van het leven, met de rituelen en overtuigingen, begint men wel stilaan te weten, maar hoe of die beinvloed waren door gebruiken in andere culturen, blijft onduidelijk. Juist die voortdurende wisselwerking, handel, vrijhandel maakte dat grote gebied mee welvarend, maar in onze beeldvorming hebben we daar weinig mee aangevangen.

De held der Helden was Alexander de Grote, uit het armtierige Macedonië die de halve wereld veroverde en zelfs nu nog herinnerd wordt in verhalen over Iskander, van Aleppo tot in de Hindoekoesj - het gebergte in Afghanistan, vlakbij de Himalaya - waar volgens antropologen nog sporen van het Grieks en de Griekse aanwezigheid te bespeuren zouden zijn. Jawel, ook de Galliërs moeten Alexander gekend hebben, want de aanwezigheid van Griekse kolonies op de kusten van Zuid-Frankrijk sinds de 8, 7de eeuw voor Christus, maak dit best mogelijk. Maar wat te denken van Alexander als held? Nogal ambigue en zeker niet enkel alleen de joviale legerleider, eerder tenderend naar tirannie en tot adaptatie aan de gebruiken in bezette gebieden.

We hadden het wel al over helden, maar nu in de media al eens verzucht wordt dat we geen helden vinden, kwam ik tot het inzicht dat we ze wel zullen vinden, als we ze nodig hebben. Hebben we die nodig tenzij om onszelf moed in te spreken, of verdwijnen helden vanzelf als het even moeilijk wordt, zoals Achilleus volgens Sandor Marai aan Odysseus gezegd zou hebben, want volgens bijvoorbeeld Adorno was Odysseus geen held, laat dat duidelijk zijn: te slim, sluw, berekend en met zichzelf bezig... Dus zal iemand wel Jan Breydel of Malcolm X van onder het stof halen, waarbij ze vooral gemeenschappelijk hebben dat ze als held kunnen fungeren, of ze er nu mee instemmen of niet.

Bart Haers