neutraliteit en eunuchendom

Dezer Dagen

Wanderlust en eunuchendom

Neutraliteit van de media? Schadelijk

Spreken over beelden en genialiteit? Oh neen,
het kan niet over God gaan? Echt, zoveel
kramachtigheid stoort mij. De vrijzinnigheid
wil, althans, sommigen willen dat, alles wat naar
god en gebod ruikt uitroeien. Van verdraagzaamheid
gesproken. 

Via facebook kwam er een bericht binnen dat Staf De Wilde het nodig vindt het programma Wanderlust af te branden omdat het niet neutraal zou zijn, maar dat de gasten allemaal iets met religie te maken hebben. Behalve die Iraanse dame waren Roger Scruton en Ray Tallis wellicht hun christelijke roots niet vergeten, maar vonden dogma's in hun ogen geen genade. Nu goed, atheïsme is voor de een de ware bestemming van de geciviliseerde mens, voor de ander is het een mogelijkheid. Wie nadenkt over de Big Bang, komt niet bij een of andere god uit, maar wel bij de vaststelling dat de inzichten die te maken hebben met deze gebeurtenis, zoals bijvoorbeeld de noodzaak dat er net voldoende onevenwicht was tussen materie en antimaterie opdat bij de expansie van de singulariteit de gevormde structuur niet zou instorten. Het nadenken over deze fenomenen blijft betoverend, al weten we dat een en ander alleen kan omdat er in dit universum wetten bestaan, maar ook blijkt dat men niet achter al die wetmatigheden de vinger kan leggen en dat er altijd een vorm van instabiliteit van node is om het systeem op gang te krijgen. Ook nieuwe sterrenstelsels ontstaan uit een teveel of een te weinig en die instabiliteit lag ook aan de oorsprong van het leven, zelfs de aarde is in se een overwegend instabiel systeem, als we het geologisch bekijken, maar ook bijvoorbeeld de aardhelling op de baan rond de zon en zelfs die is niet geheel volmaakt.

Men verwijt Alicja Gescinska dat zij alleen maar mensen zou spreken die ergens heel in de verte nog een boodschap hebben aan enige godheid. Tallis was atheïst, blijft ver van enig godgeloof, maar meent wel dat atheïsme voor hem te weinig inhoud heeft. Ook zou Staf De Wilde er zich aan storen dat hij, Tallis vindt dat men de hele verhalenschat die de Bijbel is, maar ook is de bijbel meer dan dat, het bevat ook allerlei soorten verhalen, historische en uitspraken, niet zonder meer kan afwijzen. Dat getuigt niet, aldus Ray Tallis van respect voor medemensen. Begrip opbrengen kan al veel helpen. Maar goed, het strijdend atheïsme heeft ook betekenis en de werken van Walschap - waarover men nog nauwelijks spreekt  - en ik heb het over onder meer "Salut en Merci" dat grote indruk heeft gemaakt op mij, waarna ik moest vaststellen, dat, toen ik het las, omstreeks 1981 dat Walschap in zijn verhalen en romans tot en met Zuster Virgilia de christelijke thema's niet los kon laten, niet los wilde laten.

Men kan een taal niet neutraal maken, laat staan een gedachtegoed zuiveren van smetten, van in dit geval religieuze reminiscenties, want zo is onze cultuur nu eenmaal ontwikkeld en in de taal spelen toespelingen op bijbelse citaten een grote rol. Zelfs als men het bewust probeerde, een seculiere samenleving op te bouwen, werd die aanzet tot zuivering niet aanvaard. Na 1960 is er veel veranderd op dat vlak en is de samenleving haast spontaan en vanzelf meer seculier geworden, al blijkt men dan voorbij te gaan aan de neiging van jongeren om zich bij sekten aan te sluiten, zich te bekeren tot andere religies. Het blijven randfenomenen, maar het kan moeilijk ontkend dat mensen in hun leven toch naar houvast zoeken. Okay, rationeel zal het niet wezen en illusoir helaas ook, maar het blijkt toch telkens weer dat we met de ratio alleen niet kunnen leven.

Filosofie zou uitgedokterd zijn, geen grond noch object meer hebben, want de wetenschappen zijn in staat alles te verklaren en te duiden, te vatten, maar zowel in de angelsaksische als in de continentale Europese traditie merkt men dat filosofen die verklaringsmodellen van de wetenschappen wel eens willen onderzoeken en er de ontoereikendheid van vaststellen, zoals Richard Sennett dat opmerkte voor wat de sociale wetenschappen. Filosofie, aldus Jean-Paul van Bendegem, beoefent men niet met een vuursteen of vuistbijl, maar men hanteert een hele gereedschapskist aan instrumenten, waarvan de ratio er een is, maar ook de retorica en de vertrouwdheid met de traditie.

Van de oudste tijden af verzamelden mensen feiten, kleine, eenmalige en repetitieve en andere die wel weer kwamen, maar eerder onvoorstelbaar. De ontdekking van het leven en het bewustzijn daarvan is des mensen. Wetenschappen zijn in se de culminatie van dat vermogen dat reeds in de oudheid merkwaardige resultaten heeft opgeleverd. Tegelijk botste het bewustzijn met de onvolkomenheid van de waargenomen wereld, met de dood ook en van voorouderverering evolueerde men naar natuurgoden over monotheïsme evoluerend tot meer abstracte systemen, filosofische stelsels te ontdekken, vaak vanuit onvrede met wat in eerste instantie de RKK te melden had, vaak in fraaie verhalen gevat en die in allerlei vormen tot ons gekomen zijn.  Het monotheïsme kwam via  de Thora, de Bijbel en de Koran tot ons, maar geen van deze religies heeft ooit echt als een monoliet gefunctioneerd.  Wat katholieken aangaat of vrijzinnig gereformeerden doen is de letterlijke lezing van de teksten, zowel van de wondere verhalen, de verhalen over de toornende god en de wijsheidboeken overstijgen en al lang niet meer gebaseerd op de gedachte dat het allemaal letterlijk zo gebeurd is. Ludo Abicht heeft daar recent een mooi boekje over geschreven, waarin de betekenislagen, de historische werkelijkheid en omgang met dat alles mooi verteld wordt.

Scruton, Tallis, Connie Palmen en naar ik hoop Lieve Joris hebben wel iets te vertellen, dat niet in een praatshow aan de orde komen zal. Laurence Freeman, een monnik die in de stad leeft en zich daar niet per se als gelovige presenteert en met oosterse meditatietechnieken inlaat, blijkt ook al geen pilaarbijter. Natuurlijk, gelooft men werkelijk dat Etienne Vermeersch de leidende intellectueel van Vlaanderen is, dan zijn die mensen wellicht niet zo interessant, maar net als indertijd Jean-Pierre Rondas op radio 3 en Klara, brengt Alicja Gescinska via haar gesprekken mens- en wereldbeelden tot bij ons. Zijn die neutraal? Ik weet niet of men over de wereld, mensen en de dingen neutraal kan spreken. Of anders, moet mevrouw Gescinska eerst weer de toer van de obligate gezichten doen, met Tom Lanoye, Herman Brusselmans, zelfs Rik Torfs of Dirk Dewachter - die Gescinska's roman, een soort van Liefde, mee de wereld instuurde in Vooruit in Gent - voor ze met Scruton of Joris mag gaan spreken? Ik dacht het niet.

U wil dat de VRT levensbeschouwelijk neutraal opereert. Ik denk niet dat neutraal spreken, behalve als het over nieuwsfeiten gaat, verhelderend werken zou en ook niet dat men neutraal kan blijven. Jaren keek ik naar Marcel Reich-Ranicki, Bernard Pivot en deze programma's die vele jaren liepen, lieten toe vele stemmen aan het woord te horen. Maar Pivot, bij mijn weten stut en steun van de seculiere staat, die, maar dat heb ik al die tijd niet geweten, katholiek is opgevoed en ook al eens bekende figuren in zijn programma's aan het woord liet, mensen uit de kerk als aartsbisschop Lustigier, Frère Roger Schultz (Taizé) en l'abbé Pierre, maar ook Bernard Henri Levi en andere filosofen maakten er hun opwachting, zoals ook bij François Busnel deze en genen aan de orde komen. Nu kan men, zoals Guy Deleuze deed, beweren dat het programma louter ontspanning was en varièté, niets literairs meer. Nu denk ik dat Deleuze een punt had, maar dat ik als kijker via die show een aantal schrijvers op het spoor gekomen ben, die ik anders niet gekend zou hebben, zoals Henri Troyat of Jean d'Ormesson, zelfs Georges Steiner, al vond ik diens gedachten en inzichten wat te eng om er in mee mee te gaan. Vooral zijn cultuurpessimisme is me gaan tegenstaan.  

Beste Staf De Wilde, of u het nu wil of niet, we leven in een samenleving waar mensen ook nog een beetje katholiek blijken, al komt dat niet altijd expliciet aan de orde. Bovendien is neutraliteit eisen wel bedenkelijk paternalistisch want de lezer, luisteraar, kijker weet ook wel beter dan dat hij of zij alles klakkeloos moet aannemen. Een goed boek of een goed programma als Wanderlust laat het denken en evalueren aan de kijker over, zonder zelf meer te doen dan eens een goed gesprek in alle rust te brengen.

Neen, neutraliteit, dat is iets voor eunuchen, zoals Hannah Arendt stelde, onder meer in een debat over Arendts geschiedbegrip, maar ook als filosofe kan zij niet neutraal tegen de dingen en de wereld aankijken. Woede is wel vaker haar impetus en ook Etienne Vermeersch zal zich zelden neutraal tegen feiten en fenomenen opstellen, al was het maar dat zijn toon en prosodie daar geen twijfel over toelaten. U roept om meer (wijsgerige) neutraliteit vanwege de VRT, maar dat is ten enen male onmogelijk. Kan men het werk van Foucault, bijvoorbeeld over Parresia neutraal bejegenen? Of de Kritiek van de Cynische Rede, van Sloterdijk? Niet toch. Friedrich Nietzsche stelde middels zijn aforismen alleen al dat men niets kan zeggen van betekenis zonder er een kijk op te hebben.

Laat het dus zo zijn, dat de VRT pluralisme, levensbeschouwelijk pluralisme kan huldigen, waarbij niet mag vergeten worden dat zowel Klara als Radio 1 doen op dat vlak mooie dingen en ook op televisie blijkt dat mogelijk. De vooralsnog beperkte reeks gesprekken die Alicja Gescinska voert en die we tot nu te zien kregen voegen iets toe. Is het hemelbestormend? Neen, stoort het als Raymond Tallis zegt dat humanisme impliceert dat men respect kan opbrengen voor de religieuze dimensie die mensen niet willen afwijzen, die mensen zelfs verkiezen, of beter, religie en de tradities die ermee samenhangen niet willen kennen geeft uiting van een gebrek aan respect voor het menselijke, voor het humanisme.

En dan is er nog het verwijt aan het adres van Gescinska, die uit de Gentse filosofische school komt, mocht die al bestaan, dat ze zich met Karol Wojltyla heeft ingelaten, die als paus uitgesproken conservatief uit de hoek is gekomen, de bevrijdingstheologie heeft aangepakt en de seksuele moraal van de kerk op de oude leest bleef schoeien. Daar zal Gescinska weinig tegenin brengen, maar het gaat wel niet over die gemakkelijk terug te vinden uitspraken van de Paus, wel over hoe hij in jaren van de Nazibezetting en vervolgens onder het communisme eigen wegen is gegaan. Paus Johannes-Paulus II was controversieel maar hij heeft aan het ontmantelen van het Poolse communistische bestel en het Sovjet-communisme het nodige bijgedragen. Ik durf hopen dat u dat u geen kwalijke zaak vindt. Maar ja, toen, anno 1985 de paus naar Nederland en België kwam, vonden sommige mensen dat hij teveel reisde en dat hij met zijn herkerstening van Europa de veroverde laïciteit in het gedrang bracht. Veel heeft die herkerstening niet opgebracht, maar moet men dat betreuren? Ik denk het niet, wel dat mensen blijkbaar gemakkelijker te verleiden zijn tot polarisatie en zelf denken maar lastig vinden; Tinneke Beeckman legt in "Macht en onmacht" uit hoe mensen dezer dagen het eigen zoeken naar inzicht en daarbij de Verlichting en alles wat dat aan mogelijkheden heeft gebracht uit het oog verloren hebben. Dat betreuren we toch en hoe zij uitlegt dat aan de ene kant spraakmakende figuren ons proberen te sussen met schijnbaar geruststellende inzichten  zoals Emmanuel Todd deed omtrent Charlie Hebdo, de eerste grote aanslag tegen de Franse open samenleving - na de aanslagen door Action Française, maar dat was verschoonbaar want links -  de hele beweging en de grote mars tegen het terrorisme, jihadisme afdeed als hysterie. Zij meende en meent dat men niet zomaar alles kan accepteren in naam van tolerantie, want het algemeen belang, welzijn heeft ook haar rechten. Terrorisme afwijzen betekent niet dat elke moslim zomaar dat geweld zou accepteren, wel dat er een moeilijke uitwisseling van inzichten plaats vindt en plaats heeft gevonden. Het lijkt me wel dat men er weinig moeite voor doet om anders dan ex cathedra onze waarden te proclameren. Als mensen in een stoet van Pegida meelopen, kan ik dat accepteren, maar ik begrijp niet dat men zo een nuttige bijdrage denkt te leveren, want het is me niet te doen om de evidente polarisatie, wel dat men op die manier de eigen subtiliteit in denken over boord wenst te gooien. De Aufklärung was uiteraard ook de tijd waarin aan de onfeilbaarheid van absoluut besturende vorsten werd getwijfeld, de kerk te kijk werd gezet als corrupt en brenger van fabeltjes. Dat was ook zo, het gaat goed zonder kerken, maar toch, zoals bijvoorbeeld ook Foucault en recenter nog Ludo Abicht aangeven, die christelijke traditie heeft wel, soms, maar niet altijd vervormd, inzichten uit de oudheid aangedragen, die later na verwerking, mee de humuslaag geworden zijn voor de moderniteit. Spinoza ontdekte de tegenspraak in de Thora en dat een aantal verhalen zo wonderlijk zijn dat ze niet waar kunnen zijn. Maar die verhalen kunnen we ook lezen als aansporingen om betere mensen te worden, zoals reeds Origines had begrepen. Deus sive Natura? Is dat dan echt geen goed gesprek waard daar meer over te begrijpen. Het boek van Herman de Dijn, De doornen en de roos, vond ik anders wel een uitgebreid gesprek waard en de lectuur kon ik best wel smaken.  

De afleveringen van Wanderlust die ik zag brengen veel van dat alles aan de orde en op een manier die me alles behalve uitgesproken katholiek voorkomen. Maar ze zijn ook niet blind voor de spiritualiteit waartoe mensen in staat zijn maar tegelijk bewust van de contingentie van ons bestaan als individuen en als soort, als deel van het aardse leven waardoor sommigen inderdaad voor een religieuze benadering kiezen, terwijl anderen menen dat transcendentie nergens toe dient. Ook gaven deze mensen die we zagen en hoorden er geen blijk van zich tot de klassieke christelijke moraal te beperken, behalve dan Laurence Freeman, de monnik, al weten we er ook niet meer van.

U wil neutraliteit op levensbeschouwelijk vlak vanwege de Openbare omroep, terwijl in Frankrijk, waar de scheiding tussen Kerk en Staat sinds de wetgeving van 1905 verder en stringenter doorgevoerd is dan hier, valt de intellectuele openheid voor verschillende gezindheden wel op. U meent in wezen niets anders dat er niet meer dan één mens- en wereldbeeld gepresenteerd wordt, dat u dan neutraal zou noemen. Ik heb alle begrip voor de strijd die de vrijzinnigheid in Vlaanderen heeft moeten voeren en gevoerd heeft, vond dat niet meer dan terecht, maar nu, valt te bedenken, komt het verkrampt over levensbeschouwelijke neutraliteit te eisen, ook van de openbare omroep. In Nederland, Frankrijk, Duitsland bestaat veel meer openheid, komen Joodse, Islamitische of Soefi-getrouwen veel gemakkelijker aan bod. Niemand staat neutraal in het leven en tegenover de dingen. Sinds ik met filosofische teksten aan de gang kon gaan, zo ongeveer halfweg de humaniora en aan de universiteit een uitgebreide inleiding tot de geschiedenis van filosofische denkbeelden, gedoceerd door   kreeg van Ronald Commers, heb ik met genoegen in die wereld van inzichten rond gestruind, met bepaalde voorkeuren, zoals Camus, Foucault of Cornelis Verhoeven en uiteraard, denk ik dan, Hannah Arendt, Karl Jaspers en nog een hele rits werken die het denken konden stofferen. Op Nederland had al een paar zomers lang Ad Verbrugge met Clairy Pollak een een mooi programma, het filosofisch kwintet en ook dat kon bekoren. Neen, niet gebrek aan neutraliteit is het probleem van de omroep, het punt is dat sinds de openbare omroep geen educatieve dan wel agogische opdracht meer heeft, valt het moeilijk verschillende stromingen en inzichten op een passende manier op de buis te brengen. De programma's door derden zijn opgeheven - hoera! - en nu nog de eucharistie - ik luister dan naar Pat Donnez - maar mensen, jongeren en ouderen willen meer weten. Kan alles via internet gevonden worden, dan kan een goed aanbod, enigszins sturend, ja zelfs paternalistisch mensen helpen, zoals Het Vrije woord wel eens vermocht, ook Lichtpunt op televisie, de programma's van de Joodse omroep of zelfs Braambos... Ik weet dat ik een van de weinige mensen ben die het afschaffen van deze programma's door derden, erkende levensbeschouwingen en hun organisaties betreur, omdat je zo kon vernemen wat mensen vanuit hun uitgangspunten te melden hebben en laat het wel eens melig klinken, zelfs van vrijzinnig humanistische zijde, er zat vaak wel een issue bij dat kon boeien. Men hoeft toch niet altijd het hele menu te nemen, kan toch wel eens à la carte savoureren?

Bart Haers