Von Humboldt en ecologie

Recensie

Het ontstaan van

ecologie

biografie van een gedachte

Andrea Wulf, De uitvinder van de Natuur. Het avontuurlijke leven van Alexander von Humboldt. Uitgeverij Atlas-Contact 2016. Vertaling: Mariella Duindam, Fennie Steendam, 576 pp. 39,99 €

Alexander von Humboldt? Wie zegt de naam nog iets? Weinig wordt hij nog genoemd, terwijl hem volgens zijn biografe wel een grote verdienste toevalt, namelijk ontdekt te hebben dat omstandigheden zoals klimaat, maar ook hoogte bepalend zijn voor organismen, planten en dieren dat zijn beeld van de vegetatie op aarde een paradigmaverschuiving met zich heeft mee gebracht. Ook was de man gekant tegen koloniale exploitatie en diende men omzichtig met veranderingen in het landschap om te springen, zoals het rooien van bossen of graven van kanalen. Hoe von Humboldt te situeren? Wat met diens ecologische inzichten.

De biografie van die man vult het beeld aan dat ik geleidelijk van de Verlichting aan het opbouwen ben, waarbij telkens weer markant de tegenstelling tussen de rede en gemoedsstemmingen aan de orde komt. Andrea Wulf biedt met haar boek meer dan een biografie, gewoon omdat de invloed van Alexander von Humboldt groter was dan wij ons vandaag kunnen indenken, omdat we er doorgaans niets van afweten, noch van de man noch van zijn werken en handelen.

Geboren op het landgoed Tegel nabij Berlijn op 1 september 1769 kon hij  van de status van zijn vader genieten, die beroepsmilitair en hoveling was aan het Pruisische hof, terwijl zijn moeder geld, bedrijven en gronden in de familie bracht, maar ook die andere cultuur die Duitsland kenmerkte, burgerlijk en streberig. Dat streverige kan men verbazend vinden, het was eigen aan de nieuwe era, waar Pruisen niet enkel een militair kamp met een natie was, maar een natie werd waar het kennen en kunnen steeds meer aan belang won. De vader stierf in 1779 en de moeder bleef haar redelijk strenge opvoeding handhaven, tot Willem en Alexander, de twee broers naar Frankfort a/d Oder trokken en later naar Göttingen.

Alexander zou uiteindelijk voor de ambtenarij gaan en in het mijnwezen zijn gading vinden. Omdat zijn moeder hem afgedwongen had niet te vertrekken uit haar omgeving, kon hij die eerste jaren niet ver weg van Berlijn, maar in Jena en Weimar zou hij Goethe, Schiller en Schelling ontmoeten, terwijl hij als mijnbouwinspecteur voortdurend onderweg was. Hij maakte snel promotie en zou ook een mijnbouwschool voor arbeiders hebben opgericht, aan hun veiligheid gewerkt hebben, onder meer door een masker te ontwikkelen en de lamp te verbeteren. Toen de moeder van Alexander en de twee jaar oudere Willem von Humboldt, die naam maakte als taalkundige, aan kanker stierf in 1796, waren zij niet extreem bedroefd, want die moeder had het nooit aan bedilzucht ontbroken. Toch mochten ze hun handjes kussen, want ze werden financieel onafhankelijk. Alexander zou dat kapitaal en zijn zin voor avontuur combineren in een reis die misschien wel zo belangrijk was als de reis met de Beagle, die Darwin in 1830 zou aanvatten. Om maar te zeggen dat ons beeld wel eens echt eng kan blijken. Overigens had Humboldt met Goethe tijdens zijn verblijf te Jena en Weimar een werk gelezen van Erasmus Darwin, over plantkunde.

De reis naar de Nieuwe Wereld, naar Venezuela, Cuba, de Andes en de VSA zouden hem tot een reeks bijzondere inzichten brengen, maar wellicht het bijzonderste is nog steeds dat hij op onderzoek uittrok. Hij zou een bijzondere kijk op de natuur ontwikkelen omdat hij niet keek vanuit een specialistische hoek, maar erin slaagde data uit verschillende domeinen, biologie, geologie, klimaatdata met elkaar te verbinden. Ook was hij niet te beroerd zijn leven op het spel te zetten. De eens wat schriele en ziekelijke jongen was intussen vrij atletisch geworden en durfde expedities aan, die een ander had afgebroken.

Hoe moeilijk het was om oorlof te krijgen naar Nieuw-Spanje te reizen, de hele voorbereiding in Parijs, de contacten met andere geleerden, het zoeken van een geschikte reisgezel, dat alles beschrijft ons de auteur met grote aandacht, ook voor de petite histoire. Maar dat een buitenstaander een uitgebreid paspoort kreeg voor de Spaanse koloniën, zou hem meer opbrengen dan hij had durven te vermoeden. Onder meer zou hij de hele exploitatie van het gebied rond het Valenciameer als een vergissing ervaren, omdat men de rol van het bos in de waterhuishouding rond het meer had verwaarloosd, waardoor het meer een onstabiel regime kende en daarmee niet altijd meer voldoende de akkers kon irrigeren. De bossen waren om vele redenen gerooid, maar zo had men de erosie vrij spel gegeven. Deze bevindingen kennen we nu wel, heet het, maar dat iemand dat zo expliciet stellen moest, blijft wat mij betreft wel opvallend.

Het hele boek van Andrea Wulf blinkt uit door de wijze waarop ze de wereld van Humboldt, waar onder meer James Madisson, een van de Founding Fathers van de VSA op het appel verschijnt en die van Humboldt verneemt dat de grens van Nieuw-Spanje, Mexico en de Zuid-westelijke staten van de latere VSA, Texas, Nieuw-Mexico, Californië en Arizona uit zouden voortkomen 200 mijl verkeerd zou gelegd zijn. Humboldt liet niet na overal metingen te doen, ook om de problematiek van de lengtegraden te verbeteren. Kon men al vrij snel een positie van een schip of plaats op breedtegraad bepalen, het bepalen van plaatsen en schepen op de lengtegraden, verliep omslachtiger, maar Humboldt slaagde erin de positie helemaal exact te bepalen van de stad Lima. Voor de Amerikanen was dat interessant, zoals dertig jaar later zou blijken bij de verovering van wat die nieuwe lidstaten van de VS zouden worden.

Alexander von Humboldt ontwikkelde zowel inzichten over al te baldadige ingrepen in de natuur, door het in cultuur brengen van woud en savanne omdat men het natuurlijke evenwicht wel heel erg kon verstoren. Hij werkte niet enkel op soorten of op een domein, maar wist data uit meerdere domeinen te verbinden en zo tot inzichten te komen die Faust in de versie van Goethe wel had kunnen bekoren. Of was Faust een afspiegeling van Humboldt, zoals Goethe zelf suggereerde?

Het boek van Andrea Wulf verraste me wel aangenaam omdat een hele Europese geschiedenis en een geschiedenis van de natuurexploratie in aan de orde komt, wat men toch wel verdienstelijk kan noemen. Maar ook de ontwikkelingen in Zuid-Amerika, geinspireerd door Simon Bolivar komt aan de orde, iets wat men dezer dagen toch wel eens zou mogen onder e aandacht brengen, want Bolivar begon als liberaal en democraat, werd steeds meer gedreven door de tegenslagen en eindigde als een potentaat, dictator en dat zou voor de landen die uit zijn bemoeienissen voortkwamen wel eens een zware erfenis blijken, want het gaat om veel leed, ook om nooit goed ontwikkelde samenlevingen, met een stevige middenklasse. Dat mag Eurocentrisch klinken, maar het gaat ten slotte om de waarden van de Verlichting, nietwaar?

Humboldt inspireerde een hoop mensen, zoals Charles Darwin, die Humboldt ontmoeten mocht, voor de "Origins of species" afgewerkt was en ook George Perkins March, die "Man and Nature" schreef, eveneens aan de hand van wat Humboldt hem middels zijn boeken had ingeblazen. Het gaat om de manier waarop we ons tegenover de natuur gedragen, waar we deel van uitmaken. Het zou John Muir zijn die de volgende stap ondernam en met de hulp van Theodore Roosevelt begon met het oprichten van Nationale Natuurparken, zoals Yosemite National Park, waarmee hij er toe kwam natuur te gaan beheren en in stand te houden.

Niemand kan erom heen dat Humboldt de verdienste toekomt aan te geven hoe de natuur een bijzonder complex geheel is, waar veel meer fenomenen op elkaar ingrijpen en niet los van elkaar kunnen bestaan. Hij stelde inderdaad ook vast dat mensen de natuur zeer in het gedrang kunnen brengen, door onwetend en onbesuisd aan de slag te gaan. Marsh had begrepen dat landbouwmachines op de prairie veel schade konden toebrengen, maar de grote stof- en modderstormen die men er rond 1930 en later had te ondergaan, zouden vele families in armoede storten en ook de oude graslanden schade toebrengen. De landbouwmachines hadden de samenhang van de grond tot onder het niveau van de oude wortelstelsels overhoop gegooid en tijdens zware stormen werd vervolgens de steeds lossere grond opwaaien en steeds hoger meegenomen worden. Het is een vaststelling die men in discussies over menselijke aardrijkskunde zelden hoort, dat we met elke vooruitgang verder van de natuur komen te staan.

Andrea Wulf schrijft haar boek vanuit een oprechte zorg om hoe we de natuur aantasten. Niemand kan ontkennen dat menselijke activiteit op aarde altijd meer ingrijpend is geworden, alleen al door de groei van de bevolking, de omvang van de landbouw en de industrie om nog van mobiliteit te zwijgen, hebben hun invloed op alle domeinen van de natuur, de samenhang der dingen indachtig. De klimaatverandering en de aanpak ervan bepaalt de afgelopen jaren de wereldpolitiek, omdat men de idee heeft dat men in die samenhang der dingen op een positieve - voor de mensheid dus - wijze kan ingrijpen, maar net daar ben ik vrij sceptisch over, al mag men ook geen middel onbeproefd laten. Het punt is dat men vele schaakborden tegelijk moet bespelen en op vele heeft men echt geen invloed, of slechts heel gedeeltelijk. Het is niet omdat de uitkomst onzeker is, dat we dat niet moeten doen. Tegelijk zal men merken dat we met of dankzij de vooruitgang van de geneeskunde de bevolkingsaangroei zeer hebben bespoedigd, maar dat in landen waar de economische groei succesvol en standvastig blijkt, de geboortecijfers en de vruchtbaarheid van vrouwen onder een zeker niveau komen, maar elders blijkt dat moeilijker te realiseren, omdat politieke leiders aannemen dat ze een sterk leger nodig hebben, dat de godsdienst geboortebeperking en verantwoord ouderschap verbiedt Omdat we ouder worden, blijkt de groei niet enkel aan de geboortecijfers gebonden, maar net ook dat mensen bijna een eeuw leven en zo veel meer nood hebben aan voeding, geneeskunde en brandstof.

Het is wat mij betreft een blijvende kwestie, hoe we de uitstoot van broeikasgassen kunnen beperking in een wereld van toenemende bevolking. GGO kan op dat terrein ook voor vernieuwingen zorgen, net als de toepassing van nieuwe energieproductieprocessen. Dat kan men niet enkel inzetten als vooruitgang, want men merkt dat de vooruitgang ook schadelijk is gebleken en bijvoorbeeld zou het kunnen dat onoordeelkundig toegepaste GGO in de landbouw voor de natuur schadelijk kan zijn. De vraag is hoe de balans overhelt bij deze kwesties en dat de nettowinst wellicht ook ongewenste neveneffecten zal ressorteren.

Daarom vormt dit boek een best interessante benadering van een cultuurgeschiedenis, die diepgravender is gebleken dan ik me vooraf had  voorgesteld. Een natuurvorser heeft niet enkel onze kijk op de natuur grondig gewijzigd, complexer en completer gemaakt. Of we op termijn bepaalde inzichten van Humboldt, die bijvoorbeeld de aanvoer van guano naar Europa heeft aangeprezen om de landbouwproductie te optimaliseren, nog wel kunnen begrijpen, maakt het boek tot een welkome expeditie. Deze mest van zeevogels bleek goedkoop te transporteren en te verhandelen.

Figuren als Alexander von Humboldt raakten vergeten, als gevolg van twee oorlogen - of van de interpretatie ervan - maar ook omdat we zijn wijze van denken als primair en evident zijn gaan beschouwen. De Naturgemälde van Humboldt zagen we op school, waarbij de klimaatgordels op aarde verbonden werden aan de veranderende begroeiing op de flanken van de Chimborazo, een vulkaan in Equador waar Humboldt wel niet de top haalde, maar vanuit de grote hoogte de samenhang der dingen zag. Hegel meende dat alles wat is, werkelijk is, rationeel is, maar zijn tijdgenoot Humboldt toonde aan dat wat rationeel is, niet altijd eenvoudig mag heten. Het begrip van de sleutelplant, een idee dat stelt dat een biotoop zeer rijk kan zijn, maar dat vaak alles draait rond een sleutelplant die fauna en flora erom heen, ook de bacteriën erom heen voeden en in leven houden.

De natuur begrijpen blijft een opmerkelijke activiteit, die vele eeuwen heeft gevergd. Zo stelde Humboldt vast dat de vorming van aarde, grond, terra firma, niet voort kon komen door afzettingen van de zee maar dat vulkanisme hier de sleutel vormde, terwijl Goethe het bij het neptunisme hield. Toch leerde Goethe Humboldt anders naar de wereld en fenomenen te kijken, waar de blik meer kan leren dan uren afleidingen maken, dan alleen maar rationeel denken. Humboldt leerde aan wie het wilde dat intuïtief verworven inzichten best indrukwekkend en verrijkend kunnen blijken. Zouden we nog eens over Henry David Thoreau en Walden moeten spreken, ook zo iemand die bijna als een kluizenaar ging leven en ontdekte hoe de natuur zoveel in petto heeft dat je al goed moet kijken om er iets van te begrijpen. Humboldt gebruikte de modernste methodes, had massa's instrumenten gekocht en tal van data genoteerd om die later bij elkaar te voegen en tot heldere inzichten over complexe realiteiten te komen. Hij stierf relatief berooid maar was wereldberoemd in 1859 en zijn dood bracht velen van hun stuk. Ook zijn honderdste verjaardag werd in de VSA en het UK gevierd, maar na WO I werd zijn naam, een Pruisische baronstitel plots verdacht werd, voor daden waar hij geen uitstaans mee had, wilde men hem uit het geheugen wissen. Overigens voelde de man  zich in Parijs en Londen, Washington en de wouden van Venezuela best thuis voelde, maar had hij een afkeer van Berlijn. Hij had niet veel op met de oorlog en nationalisme, tegen de doldrieste koloniale exploitatie die hele landschappen om zeep had geholpen.

Kon een man met een reis het wereldbeeld veranderen, pogingen om naar India te mogen en de Himalaya te reizen en te exploreren bleven botsen op Britse onwil - die ook wel wisten hoe genadeloos Humboldt de Spaanse kolonisator had bejegend en zelfs mee Simon Bolivar had geinspireerd om van een dandy te ontpoppen tot een vrijheidstrijder. De man was uit een arren moede een hoveling, maar slaagde er in die positie wel in de koning te overtuigen tot meer aandacht voor wetenschapsbeleid en scholing, zoals Willem von Humboldt had gedaan. Jongens en Wetenschap? Zeer goed mogelijk, maar toch inspirerend en begeesterend. Alleen, zijn antwoorden moeten we goed lezen en niet vrezen zelf op andere conclusies uit te komen.

Bart Haers