Democratie en onderbuik

Dezer Dagen

Wat wil het volk?

Wat doet het parlement? Wetten maken
en de regering plus administratie controleren,
nieuw beleid entameren ook. Maar doen
ze goed werk? Wie daarover een algemeen
oordeel kan vellen, mag het zeggen. 

Het verhaal rond de verkiezingen in de VS, de Brexit, het succes van partijen als die van Wilders, maar ook de bedreigingen die partijen en vooraanstaande figuren krijgen, zoals Sylvana Simons, die zonder meer een IS-filmpje in de maag gesplitst krijgt. Willen wij dat niet, dan moeten we dat ook zeggen. In het debat refereren commentatoren aan iets bijzonders: zij die achter Trump of De Winter wilden of willen staan, nemen het discours niet al te letterlijk, terwijl de tegenstanders elke letter uitspellen en voor interpretatie geen ruimte laten. Metaforen of hyperbolen? Niets mee te maken. Extremisme rijmt al te vaak met de letterlijke interpretatie van de tekst, uitspraak, maar net de uitdagers van het bestel kunnen rekenen op een begrijpend publiek, dat begrijpt dat de uitspraak die de tegenstanders in de gordijnen jaagt,  niet zo zal uitpakken. Begrijpen en interpreteren dus?

Het is 25 jaar geleden dat ons land werd opgeschrikt door een totaal onverwacht verkiezingsresultaat waarbij een uitdager van het bestel meer stemmen haalde dan men had kunnen of durven verwachten. Maar wie goed had opgelet, wist dat mensen, burgers de besluitvorming niet meer konden volgen, minstens dachten dat politici er maar naar sloegen. 25 jaar later lijkt het om meer dan een gevoel te gaan, want het is een janboel in de Wetstraat, bij Schumann en op het Martelarenplein. Zou het werkelijk zo erg zijn?

25 jaar geleden spraken politieke wetenschappers met enige dédain over "one issue partijen" bedenkende dat onder meer het Vlaams Blok, later het Vlaams Belang maar een nagel had om op te slaan. Ze deed ook weinig moeite om de tegenstanders iets anders aan het verstand te brengen. De migratie was toen al de grote boosdoener en recent bevestigde gewezen burgermeester Bob Cools dat er inderdaad iets van aan was, dat men niet wilde weten van samenlevingsproblemen als gevolg van de migratie. Men verweet het VB dat het te zeer in het moeras van donkerbruine ideologieën verzonk, maar wie goed keek begreep dat ze wel degelijk eigentijds aan de slag waren. Dit is geen verdedigingsrede, wel de vaststelling die ik doorheen de jaren altijd weer bevestigd zag: het VB ging mee met de tijd, begreep wat er leefde aan animositeit over het beleid en kon daar mee wegkomen, omdat de tegenstanders hen in een hoek zetten waar ze niet tot terug te voeren waren.

Wat men vanuit die partij vertelde was op meerdere terreinen zelfs mainstream, alleen als het over migratie en migranten gaat, was het niet te harden. Nu, de discussie kreeg een andere kleur toen migranten die het wel goed deden mondiger bleken dan men had verwacht en zelf hun zaak gingen bepleiten. Ook in Nederland zag men dat en zo een Abu Jahjah was bewust een provocateur, maar hij deed dat op de wijze waarop wij sinds de jaren zestig hebben leren kennen van anarchisten en allerlei groepjes die vonden dat onze samenleving niet deugde en niet deugen kan. Dat is en blijft iets merkwaardigs, want al deze mensen die de gebreken en weeffouten van onze samenleving zo levendig weten aan te duiden, kunnen niet anders dan toegeven dat ze er ook de vruchten van plukken. Hun woede is wel niet gespeeld, maar kan men ook niet oprecht noemen, in die zin dat ze weten dat ze de zegeningen miskennen. Dat blijft uiteindelijk de zwakte van een democratisch bestel, dat men gemakkelijk kritiek kan spuien, zelfs foute informatie kan verspreiden en dat de vrijheid van meningsuiting kan ingeroepen worden om het debat te verknallen. Overigens gaat het er dan van de weeromstuit op lijken dat iedereen zomaar wat roept.

De immigratie is een feit en of die geslaagd is of niet, valt niet vast te stellen, wel of er sprake is van een bereidheid om het leven zoals wij dat voor ogen hebben staan te aanvaarden, integratie dus, maar ook aandacht voor goed samenleven, kan men kwalificeren als geslaagd of minder geslaagd. Links en kosmopolitische liberalen vonden dat men die nieuwkomers niet mocht dwingen hun gewoonten en taal te ruilen voor de taal van hier. Dwang is nooit goed, maar zij die al vlug voor hun kinderen uitmaakten dat ze hier zouden opgroeien en dus de taal dienden te leren, hebben zo te zien het beste van de mogelijkheden waar gemaakt. Was er sprake van discriminatie in 1991? Allicht wel en ook was er zeker racisme, maar wat wellicht meer aanleiding gaf tot die merkwaardige verkiezingsresultaten was dat mensen in de verwarring van de tijd, de bizarre regeringscrisis ook hun vertrouwen in de klassieke partijen verloren, omdat die op de een of andere manier geen antwoorden meer in de aanbieding hadden. Er werd kort daarop een abortuswetgeving gestemd en iedereen was er verheugd over, zegde men. Er werd in 1992 ook een nieuw Europees perspectief geboden, de ene munt die heel wat gevolgen zou hebben.

Het is die vertrouwensbreuk, die men niet kon of wilde onderkennen en sommigen reageerden er verzuurd op, noemden het volk ondankbaar en egoïstisch. Gedurende 25 jaar hebben we die dovemansdiscussie blijven volgen, waarbij woorden als empathie, luisteren naar de onderbuik en spreken namens diezelfde onderbuik in allerlei variaties aan het licht kwamen. Soms was het een argument om noodzakelijk beleid niet uit te voeren, soms was het aanleiding tot steekvlampolitiek. De zaak Dutroux heeft een ongeziene mensenmassa op de been gebracht, om te betogen dat justitie niet functioneert en dat de ware schuldigen altijd de dans ontspringen. In de zaak Dutroux was er woede over de strafuitvoering, over de formalistische opvattingen over procedures en wereldvreemdheid. Vandaag moet Koen Geens nog altijd afrekenen met die demonen. Maar laten we ons niet blindstaren op die mediagenieke processen als de kasteelmoord, want  daar spelen zoals in elk crimineel dossier veel meer mee dan alleen de vraag of politiemensen en parket een moord kunnen oplossen, de dader en het motief kunnen vinden. Er is ook andere rechtspraak, waar mensen meer mee te maken, er zijn regelingen die men tegenkomt als men probeert de levensavond van ouder wordende moeder goed te regelen. Het gaat wel op dat men de afkoopwet wil amenderen of afschaffen, maar wie onder ons komt ermee in aanraking? Voor het algemeen belang zou het wenselijk zijn dat de schikking minder coulant was, maar uiteindelijk zijn al die zaken met hoge financiële inzet moeilijk te sanctioneren, omdat de regelgeving godsonmogelijk is geworden. Dat is het gevolg van steeds complexere fiscale regimes, waar niemand nog de weg in vindt. Als men dat moeras nu eens met bekwame spoed zou droogleggen, er ware veel ongenoegen opgeruimd. Maar men wil dat pas de volgende legislatuur op poten zetten. Te laat en te weinig.

Wat het volk wil, valt niet altijd zomaar uit te vissen omdat ik denk dat het gewone volk als identificeerbare entiteit niet bestaat. Mensen zijn allemaal buitengewoon en gewoon, ook wie er bovenuit steekt, zoals BV's, maar hoe wordt je BV? Nooit waren er meer proffen aan onze universiteiten en toch zijn er maar enkele die echt bekend zijn bij een breder publiek. De media versterken met hun gemakzucht nog al eens de positie van die enkele mediafilosofen of -artsen. Overigens, er is nauwelijks een bekende media-ingenieur te vinden, want ja, ingenieurs... of het zou Alexander D'hooghe kunnen wezen, maar de tijd zal dat uitwijzen. Natuurlijk moeten journalisten en praatshowgastheren al eens beroep doen op expertise van proffen, maar heel vaak komt men bij dezelfde namen uit, omdat, zo heet het, zij het goed doen in de media.

Afgelopen jaren hoorde je dan ook wel eens dat de VRT een filosoof onrechtmatig vaak aan het woord liet, terwijl Etienne Vermeersch op het vlak van Migratie en Integratie toch wel niet zomaar meeging met de gedachte dat ze, de immigranten, best met rust gelaten worden. Vermeersch stond een redelijk strikt beleid voor, ook op het vlak van de Bourquini en hij vond ook, vindt ook dat de Islam ranzige kantjes heeft.

Het volk, dat niet bestaat als tegengesteld aan het ongewone volk heeft vaak inderdaad een onderbuikgevoelen, of beter, mensen die men volks noemt hebben vaak lang voor ze het op tafel gooien het gevoel dat iets niet klopt, maar of dat alleen maar uit individualisme of hebzucht zou wezen, kan men niet zomaar beweren. De uitingen van hebzucht en solipsisme komen immers juist vooral bij het ongewone volkje tot uiting, zoals in een reeks als "the sky is the limit". Maar geen van beide categorieën kan claimen een algemeen beeld van de samenleving te hebben of te weten hoe het verder moet. Ook als individuen zijn we fataal beperkt in onze kennis - voor de goede orde, ik, Bart Haers, ben evenzeer beperkt - en in ons vermogen met die kennis tot zinvolle uitspraken te komen, die zonder meer waar en juist zijn. Men kan natuurlijk wel proberen informatie te verzamelen en proberen er iets bevattelijks van te maken, maar ook daar kan het zijn dat men niet altijd de meest gepaste afwegingen maakt. Echter, ontkennen dat mensen in onze samenleving niet zouden denken over wat gaande is, kan men niet beweren.

Een bron van ergernis en van elitehaat, al is dat woord wel erg sterk, ligt in het feit dat men als burger en persoon, volwassene voortdurend aangesproken wordt op wat men mis zou doen en op een beleid dat voortdurend meer geneigd is met algemene maatregelen de welwillende burgers te straffen voor wat enkele onverlaten doen. Paul Frissen geeft in "De fatale Staat" afdoende aan dat zo een sluitend beleid wel eens stuitend kan uitpakken. Men ziet overigens hoe er allerlei nieuwsberichten rond dwarrelen, bijvoorbeeld over een aangewezen debiet alcohol, terwijl de grote meerderheid geen risicogedrag aan de dag legt. Natuurlijk, als men mensen oproept tot geheelonthouding, zoals de Nederlandse psychiater René Kahn het presteerde, zou men wel eens op grenzen kunnen botsen. Alleen valt moeilijk hard te maken dat een psychiater in het bestrijden van alcoholisme getuind is, want voor zover alcoholgebruik een sociaal gebeuren is, kan men ook vaststellen dat het een randvoorwaarde is voor persoonlijk welbevinden. Natuurlijk heeft de psychiater gelijk als hij vaststelt dat mensen een trauma kunnen oplopen of uitlokken door alcoholmisbruik. Maar voor u en mij is dat glas wijn aan tafel en het goede gesprek belangrijk genoeg om al die regels met een korrel zout te nemen.

Het taalgebruik van experten zou men best eens onderzoeken alsook het taalgebruik van journalisten en redacteuren die er verslag van doen, want er schuilt daar een dosis miskenning van het beoordelingsvermogen van mensen in. Mensen weten niet te oordelen, maken foute keuzes, maar hoe komt het toch dat plots mensen bij de bakker glutenvrij brood kopen en op restaurant voor van alles niet allergisch zijn, maar wel gevoelig. Iemand met een allergie voor zeevruchten moet toch geen vissoep of vispannetje nemen, zal dat ook niet, maar wie zegt gevoelig te zijn, heeft blijkbaar aandacht voor de eigen gezondheid. Een paar jaar geleden was er een dokter die de voedselzandloper presenteerde, op grond van Harvard-studies. Nou moe, dat maakte indruk.

We leven in tijden, zegt men mij, dat alles naar een zeker einde lijkt te verwijzen, een apocalyps, waarbij de grootste kans is dat water en vuur ons zullen verteren, maar de echte gevaren, zo hoort men ook wel eens, komen van een mogelijk giga-uitbarsting op IJsland, Hawaï of van de hotspot onder het Yellow Stone National Park. En nog anderen speuren de hemel af naar de rotsblok die alle leven zal komen vernietigen. Hoe kan men daar anders mee omgaan dan fatalistisch? We weten dat er over afzienbare tijd zo een ramp zich kan voordoen. We weten ook dat het klimaat verandert, maar je hoort dat wel eens in een nieuwsuitzending: de kusthoreca zijn opgetogen over het novemberweekend en vervolgens blijkt dat men veel te veel CO² de lucht heeft ingestuurd. Tja, mensen gaan nu eenmaal graag naar zee, toch? We hebben wel leren leven met die juxtaposities die elkaar lijken te versterken, zonder dat iemand weet wat ermee aan te vangen.

Het volk wil in principe niets, individueel wil iedereen van alles, maar kan of weet niet goed hoe de stand van zaken te waarderen. Onder Obama boerde de Amerikaanse economie goed en daalde de werkloosheid, nam het aantal jobs toe, ook in de Rust Belt. Maar Trump nam op sluwe wijze de berichten over toenemende ongelijkheid en dreigende armoede van de middenklasse op, een thema dat Obama ook onder handen had genomen, met succes. Ook bij ons gaat het voortdurend over onrechtvaardige ongelijkheid, terwijl de gini-indicator hier mooi op grote gelijkheid wijst.

Men moet dus wel eens ophouden te pretenderen namens het volk te spreken, wel moet men een aanbod doen over het beleid dat men wil voeren, bijvoorbeeld een grondige hervorming van de fiscaliteit en inderdaad een ernstige verbetering van het openbaar vervoer - onder meer accepteren dat niet alle bussen altijd vol zullen zitten, wat overigens niet altijd aangenaam is om te reizen - en andere maatregelen, die mensen toelaten zelf hun keuzes te maken, te investeren in de wetenschap dat als het goed is, de overheid niet een bovenmatig deel van de winsten zal afromen.

Het succes van het Vlaams Blok, nu Vlaams Belang in 1991 was een schok, maar wie zich de sfeer van toen voor de geest kan halen, zal opmerken dat de redenen om voor het VB stemmen ook weer niet zo eenduidig waren. Men heeft sindsdien altijd blijven doorgaan met verketteren, afwijzen en niet begrijpen dat mensen zich niet meer aangesproken voelen. Overigens, wat het socialisme aangaat, heeft men, zo stelde Tony Judt in 2010 vast, geen aansluiting meer gevonden bij de achterban. In Brussel hebben sommige politici een nieuwe achterban gevonden bij de immigranten en op die manier de eigen achterban, die van de volkshuizen helemaal vervreemd. Kijkt men naar het onderwijsbeleid, dan ziet men dat de beleidmakers niet in staat blijken leraren m/v en ouders te overtuigen, meer nog, af en toe merkt men expliciet dat de uitgangspunten over waterval en ongekwalificeerde uitstroom niet kloppen. Wie liegt er dan?

Het wordt tijd dat men, wie dan ook, de eigen inbreng kritischer gaat bejegenen en niet zomaar geloven dat de buitenwereld het niet snapt. In "morele helderheid" heeft Susan Neiman dat thema uitvoerig belicht en ook Richard Sennett heeft er vaak op gewezen dat wie verantwoordelijkheid wil nemen over de samenleving, als politicus, maar ook als adviseur best tijd neemt om de eigen agenda af te toetsen bij een geinteresseerd publiek. Nu, men komt dan bij het middenveld terecht en dat blijkt dan ook weer te bestaan uit experten die vergeten kunnen wie ze vertegenwoordigen. De Vlaamse reflex van de Christelijke Arbeidersbeweging was tot in de jaren 1980 onmiskenbaar, tot men plots de kosmopolitische trom ging roeren. Of iedereen daarin meeging?

Ik denk en vrees dat men het werk van Paul Frissen, maar ook van Neiman en anderen ernstig moet nemen, wil men een beter zicht krijgen op wat mensen beweegt tegen het establishment te stemmen. In wezen is er niemand die de democratie zelf als systeem lijkt te willen verdedigen tegen misbruiken en tegen verbaal geweld. Wie zegt dat politici naar het volk moeten luisteren, ontzegt hen, die politici een eigen oordeel, wie zegt dat het volk niet weet wat het wil, ontzegt burgers een eigen oordeel en dan komt de afkeer voor die bestuurlijke elite gauw bovendrijven. Waarom toch genieten politici en journalisten zo weinig vertrouwen bij het plebs? Omdat het plebs geen eenheid is, veel diversiteit vertoont en omdat ze niet als onwetend behandeld wil worden. Maar we geloven toch in complotten? Weten niet hoe het defensiebeleid functioneert? Zet er dan eens journalisten op die het willen uitleggen, toch?

Wat het volk wil? Wie het weet, mag het zeggen, maar het beste antwoord zal wel zijn dat het volk alles wil, maar ook nog eens niets van dat alles, afhankelijk van wie men het woord geeft. Het volk spreekt via verkiezingen, maar ook via fora en als men die niet ernstig wil nemen, of beter, als men dan alleen het vitriool wil zien, dan komt men weinig aan de weet. Politici en andere spraakmakende figuren hebben het wel eens lastig om naar andere mensen te luisteren in de betekenis van toehoren en aandacht besteden aan wat gezegd wordt.  

Bart Haers