Eerbewijzen voor Angela Merkel

Dezer Dagen

Lauweren & epitoga voor een Kanselier

De democratie ten dienste

Een portret van John Adams lijkt hier
wel gepast omdat de jurist Adams - hij
studeerde rechten toen hij al onderwijzer
was en behoorde niet tot de elites van
Boston, toen hij toch een prominente
rol kreeg in de opbouw van een nieuw
bestel, de VSA. 

Het is goed nieuws dat twee universiteiten een eredoctoraat aan eenzelfde verdienstelijke persoon uitreiken. De argumentatie dat zij, Angela Merkel als een van de weinige toppolitici niet versaagd heeft als het erop aan kwam de waarden van de democratie en het humanisme ter harte te nemen, kan men onderschrijven, al zal niet iedereen dat van harte doen, ik daarentegen wel. Wellicht is het ook zo terwijl ze wel vaak op d'r donder kreeg van andere politici. Wir Schaffen das.

Kunnen we die dame wel goed begrijpen? Willen we wel dat politici nog de moeite nemen zich om de wijze te bekommeren, waarop we omgaan met de procedures en regels van de besluitvorming, maar moeten we haar daarom wel lauweren? In dit land hebben we al vaker gezien hoe terwille van hogere doelen met de regels en de grondwet de hand gelicht werd. Voor het hogere doel werd het algemeen stemrecht voor mannen ingevoerd zonder dat eerst de grondwet werd gewijzigd en ook later werden soms besluiten genomen die zich opdrongen, om dan naderhand de wettelijke vorm alsnog aan te nemen. De tijdelijke onmogelijkheid tot regeren van koning Boudewijn was zo een voorbeeld van een ad hoc oplossing, om de abortuswet die gestemd was in het parlement ook ondertekend te krijgen en zo kracht van wet gegeven werd. De koning had zich niet kunnen bewegen die wet die hem strijdig leek met zijn ethische inzichten te ondertekenen, zoals de koning geacht wordt te doen. Was de aanpak onorthodox, de oplossing was wat de meerderheid in het parlement wenste.

Men klaagt al jaren over de kwaliteit van politici en het kan inderdaad wel eens tegenvallen als men de gemeenplaatsen hoort of zelfs de ronduit zwakke taal van politici. Angela Merkel geeft er blijk van niet teveel het woord te nemen, niet overhaast te werk te gaan en zo burgers en politici, ook van haar eigen partij in de gordijnen te jagen, toch zal men erkennen dat ze zowel tijdens de financiële crisis als tijdens de asielcrisis besluiten heeft kunnen doen naleven, die weliswaar controversieel waren, maar daarom niet minder noodzakelijk. Overigens valt het op dat ze wel eens de indruk wekt dat die afhankelijkheid van politici, media en burgers van haar woord, machtswoord haar niet zint. Het is ook een van de paradoxen van de democratie zoals die de laatste decennia ontwikkeld is: de personalisering van de macht in de regeringsleider brengt het politieke bestel van slag, maar de media merken het zelf niet, omdat ze er een al te beperkte visie op politiek op na houden.

Ad primum moet gezegd dat de media van de politieke strijd om (markt-)leiderschap een zero sum game maken, wat op het oog ook zo is, maar waardoor men politici voortdurend dwingt elkaar vliegen af te vangen. Als hoofdrolspeler A met iets komt, komen B, C en D vanzelfsprekend met reacties en als het te lang duurt, dan krijgen mediamensen en publiek de indruk dat B of C dan wel D er niet op voorbereid was en dus misschien wel incompetent zou blijken. Competentie blijkt uiteraard ook uit het feit dat A dan wel een andere de verkiezingen kan winnen en de andere chefs het nakijken geeft.

Ad Secundum gaat men ambivalent om met macht, dat wil zeggen, dat men voorwendt dat het in de politieke strijd uiteraard erom gaat de macht te veroveren, maar aangezien in een rechtsstaat met vele vormen van inspraak besluitvorming traag tot stand kan komen, zal men dus moeten verantwoorden waarom een probleem blijft aanslepen. Dat in een democratisch bestel politici niet moeten pretenderen onmiddellijk hun wens of machtswoord te kunnen laten gelden, want dat gaat nu eenmaal niet zo gemakkelijk als ook journalisten wel eens zouden willen, vormt vaak aanleiding tot geklaag over de onmachtige politici. Meer nog, hoe vaak valt het niet voor dat een enthousiaste nieuwslezer een telex voorleest over een nieuwe wet, waarover de regering het eens is geworden, maar vervolgens blijkt dat de Raad van State nog even een blik moet werpen op de tekst en dat er in het parlement nog een en ander afgewogen moet worden. Een andere ambivalentie betreft het feit dat men van macht een taboewoord gemaakt heeft, terwijl elke partijvoorzitter probeert het maximum uit de brand te slepen aan macht.

Dus kan men ad Tertium vaststellen dat men in de media vaak onzorgvuldig over besluitvorming en over machtsverhoudingen in het parlement bericht, zodat het publiek de indruk wel moet krijgen dat het achter de schermen wel een zootje moet zijn. Op zich is dat al vervelend, maar bovendien merkt men dat journalisten, commentatoren en actievoerders de argumenten voor een bepaalde beslissing soms zo kort door de bocht aanbrengen, dat het onbegrijpelijk wordt. Een voorbeeld kan volstaan: de verarming van de bevolking in Vlaanderen zou niet enkel dreigend zijn, zou ook acuut zijn en dat moet blijken uit de gang naar voedselbanken en andere ondersteuningsmechanismen. Dat er armoede is in Vlaanderen, zal geen zinnig mens ontkennen, maar de unfaire voorstelling van zaken, treft denk ik vooral de echte armen, die zich door die berichtgeving telkens weer gefroisseerd en zelfs beledigd voelen.

Het mag zo wezen dat we politici gezag en macht toevertrouwen, we hebben blijkbaar in het verleden uit de ervaring geleerd dat teveel macht in handen van een persoon niet zo een goed idee is. Maar we hebben ook onvoldoende doorzien dat hoe belangrijk die vertegenwoordigende democratie ook is, dat bepaalde besluitvorming vaak een lang leven heeft en dat een onafhankelijke ambtenarij de uitvoering van de die besluitvorming zeer ter harte neemt tot nut van het algemeen. Net zoals de rol van de rechterlijke macht in het politieke debat maar zelden aan bod komt, ziet men ook dat het ambtelijke apparaat en de deontologie van die mensen voor de democratie even belangwekkend zijn als de verkiezingsresultaten, waardoor in de werking van de overheid als geheel het politieke soms zoveel belang toebedeeld krijgt dat we de baten van het bestel niet meer zien.

Angela Merkel heeft, zoals haar voorgangers, de kanseliers Kohl, Schmidt en Adenauer - ik vergeet er wel een paar maar deze drie regeerden opvallend lang - de steun van de bevolking niet vanzelf gekregen en wanneer die verworven werd, ging het soms nog met horten en stoten. Merkel heeft mee Europa op koers gehouden en moet toezien hoe enkele Britse jokkebrokken de gok van het decennium hebben gewaagd en verloren. Nu kan ik natuurlijk gemakkelijk zeggen dat Nigel Farage en Boris Johnson hebben gelogen over onder meer geldstromen van en naar Brussel - het UK ontving ook veel geld van de EU - maar het gaat netto om 5,4 miljard en per hoofd van de bevolking dat het UK netto bijdroeg dat is 87 euro per jaar per hoofd van de bevolking per jaar, waarmee dan projecten in minder welvarende delen van Europa gesteund worden, niet altijd met maximaal effect, maar het gaat om de solidariteit.

De grens tussen bewust manipuleren van de burgers door foute informatie als authentiek te laten overkomen en retorisch de eigen inzichten te presenteren valt niet altijd gemakkelijk te trekken, wat het voor jokkebrokken gemakkelijk maakt om zich onder het mom van vrijheid van opinie als betrouwbaar voor te stellen. Toch blijft het bedenkelijk dat in de media niet afdoende zien dat politici die er de kantjes af rijden of erger, en dus niet gekastijd worden. Vrijheid van opinie is onvoorstelbaar belangrijk, maar betrouwbare informatie is voor iedereen een wezenlijk belang en voor het functioneren van de democratische instellingen levensnoodzakelijk. Populisten mogen proberen mensen te overtuigen, maar er moet daar tegenover een vrije pers staan, vrije media die foute informatie zonder meer te kijk zetten.

Wat mij betreft blijft de adoratie voor prof. Piketty een raar gebeuren, want terwijl mediamensen geilend naar de voetballers met monstercontracten kijken of beaat naar Richard Branson luisteren, de grote spelers in Silicon Valley achterna hollen omdat die zo alwetend zouden zijn, kortom, verre van kritisch naar de economische tyconen kijken, adoreren ze plots de man die zegt uitgerekend te hebben hoe fortuinen tot stand komen, waarbij hij vooral de ongelijkheid in de verf wil zetten. Natuurlijk is er ongelijkheid en soms stemt het wat wrang dat Paris Hilton de dwaze maagd kan spelen met het geld van haar erfenis, maar goed, als ze dat prettig vindt, wie zal het haar op goede gronden afnemen. Piketty bewees wat elke historicus met enig zicht op de opbouw van de rijkdom kan zeggen, maar Piketty sprak niet over wat er bij de ongelijkheid wel toe doet, dat is mensen ook een sociaal kapitaal meekrijgen. Precies in Duitsland heeft dat voor WO I en WO II op een tragische ontwikkeling gezorgd: geen interesse opbrengen voor de politiek en het beleid werd als een deugd gezien, maar in 1914 waren ook intellectuelen als de broers Mann zeer wel bereid het Duitse nationalisme schrijvenderwijs te ondersteunen. Na WO II hebben de heropbouw en de bewustwording voor een omslag bij die intellectuelen en bourgeois gezorgd. Onder meer Fassbinder heeft daar toe bijgedragen met zijn bittere films. Of nu, 26 jaar na de Vereniging van de beide Duitslanden nog wel grond voor is, valt te onderzoeken. Feit is dat Merkel juist op dat terrein van de politieke bewustwording wel een en ander heeft betekend. Wel moet opgemerkt dat zij ondanks alle voorzichtigheid niet kan voorkomen dat anderen met haar woorden aan de haal gaan en die anders gaan inzetten.

Merkel functioneert evenwel net zo min als Hollande of Charles Michel in een vacuüm, ver boven het grauw verheven, maar functioneert in een complexe politieke realiteit, waar zij net als wij deel aan hebben. Het ambt van Kanselier of Eerste minister, Minister-president, verdient achting, de persoon die het ambt bekleedt is nooit boven twijfel verheven, kan falen, maar weet zich gesteund door een fractie in het parlement, een meerderheid zelfs uiteraard en kan daarom doen wat moet. Maar het persoonlijke falen van een minister of zelfs van een regeringsleider, waar men wel eens over spreekt, blijkt altijd een geval van gedeelde verantwoordelijkheid.

Moeten de Universiteiten van Gent en Leuven mevrouw Merkel nu een lauwerkrans en een epitoga aanbieden? Beide instellingen zijn tot dat inzicht gekomen, zo te zien en geven blijk van de intentie de democratie te willen ondersteunen door deze uitreiking van een eredoctoraat. Of men niet kan zeggen dat een zittend regeringsleider wel geloofd moet worden of met eerbewijzen overladen, blijft een goede vraag, maar de KU Leuven en de Universiteit Gent hebben het over de wijze waarop zij de waarden van het humanistische Europa uitdraagt en de democratie schraagt en dan kan zo een eredoctoraat ook voor anderen, ook voor ons een aansporing zijn. Waartoe? Dat is nu juist het eigene van de democratie, dat we met elkaar van gedachten moeten wisselen en eens tot een gedeeld inzicht gekomen aan de slag moeten om het te realiseren. De rol van figuren als Adenauer, Schmidt, Schröder ook en Angela Merkel was daarbij onmiskenbaar, maar ze kregen het ook niet altijd in de schoot geworpen. De FDP van Hans-Ditrich Genscher bij het einde van het mandaat van Schmidt was wel legitiem, maar het gaf aan de kleine partij een onvoorstelbaar groot gewicht. Hier spelen allerlei factoren mee die aantonen dat het geheel vaak meer is dan de som van de delen. Democratie verdedigen laat onverlet de uitkomst van zowel machtsconflicten als van de afhandeling van al dan niet urgente dossiers zelf te beoordelen en al eens goed fout te vinden. Moet dat leiden tot een onbehagen in de cultuur en de samenleving? Ik weet het niet, maar men stelt het wel telkens zo voor.

Duitse burgers voelden zich tot vorig jaar zeer wel bij het beleid van de regeringen Merkel, maar nu lijkt de AfD voor een stoorzender te zorgen. De partij die eerst als beweging een te voortvarende Europese eenmaking in vraag stelde, werd vervolgens een vaandeldrager van de zorg niet teveel asielzoekers op Duitse bodem te krijgen. Nu is dat moeilijk te becijferen en moet Europa wel iets met die vluchtelingen, ook al zijn er die niet met eerbare bedoelingen hier opduiken.

Precies de migratiecrisis dreigt voor de traditionele partijen een hoofdpijndossier te worden, vooral als anderen er gemakkelijk gewin uit lijken te halen. Ik denk dat klopt dat men de zorg van mensen moet erkennen als die vinden dat hun leefwereld te veel veranderen zou met al die inwijking. Evengoed, denk ik, moet men mensen in nood helpen en mensen duidelijk maken dat de wereld hoe dan ook veranderd is. De globalisatie zorgt nog altijd voor groei in het Westen, maar tegelijk merkt men dat posities op de arbeidsmarkt moeilijker liggen dan vroeger.

De haat tegen een elite die "het volk" voortdurend zou moraliseren, niet meer het verschil ziende tussen terechte zorg voor de eigen waarden en de wellicht onredelijke angst voor verdringing, zowel door de globalisatie als de migratie, moet men niet oppoken, want tegelijk denk ik dat velen die deze haat vertolken, zoals Geert Wilders en Frauke Petry, die zelfs niet terug dacht te moeten deinzen voor het Schieβbefehl, zelf goed ingevoerd zijn bij die academische en economische elites. In de mate dat politici, De Wever en ook wel Merkel erin slagen dat soort populisme te slim af te zijn en op meer redelijke gronden rekening houden met die angsten en bezorgdheden, kan men erop vertrouwen dat burgers ook in hoofdzaak een redelijke aanpak verkiezen. Juist, bien étonnés de se retrouver ensemble, Merkel en De Wever, maar dat lijkt mij toch kenmerkend voor deze tijd, dat tegengestelde benaderingen soms gelijkaardige goede uitkomsten kennen. Maar geen politicus kan er zeker van zijn, valt te vrezen, dat er nooit geen tegenstem zal opduiken die de poten onder hun troon zal wegzagen. En wij? Wij mogen kiezen wat en wie we willen op grond van wat wij juist en passend vinden. Hoe we daar toe komen? Via ons oordeelsvermogen en laat geen loze kreet klinken dat wij, u noch ik, zouden weten wat juist en passend is, want dat kan niemand echt opeisen, het allemaal te weten en te bestieren en was dat niet de reden om koningen af te zetten, te halsrechten zelfs?

Bart Haers