Angela Merkel en Timshel

Dezer Dagen

Adel van de Ziel

Angela Merkel en Timshel

Hier hoeft geen uitleg bij

Johan Sanctorum spot met de term "zielenadel" en komt niet verder dan te vertellen dat mevrouw Merkel het uitgangbord is van een wereldvreemde elite, die als Guttmensen het leven van brave burgers verzuren met moralistisch geneuzel. Die Gutmenschen bestaan, maar ik denk Merkel meer een Allmensch mag heten en dat timshel voor haar geen holle term is: zij doet wat denkt te moeten in gegeven omstandigheden en weet dat het kan.

Ik keek donderdag naar Villa Politica en zag uiteraard ook hoe zo een academische zitten een ritueel is, een opvoering, maar waarom zou dat iets afdoen aan de authenticiteit ervan. Ook een kerkdienst is een ritueel en moet het een poppenkast, maar een optreden van een rockheld is dat niet minder. Iets afwijzen omdat het een poppenkast of theater zou zijn, geeft dus wel blijk van enige onwetendheid over het belang van toneel en rituelen in de samenleving. Het is natuurlijk ook wel belang waartoe die strekken, die rituelen maar een academische zitting geeft aan de gedachte en het gepresteerde van de gehuldigde een bijzonder aura.

Als het westen iets heeft voortgebracht, dan toch de institutie universiteit en al noemde Arthur Schopenhauer de universiteit wel eens een poel van mediocriteit, is het ook wel eens, maar tegelijk, het instituut bracht veel voort en daar moeten we, zeker als we de Europese waarden zeggen hoog te houden, toch wat minder wrang, neerbuigend en verwijtend tegenaan kijken. Kan men de universiteit als zodanig op een aantal terreinen misschien bijsturen, dan blijkt het vooral zo te zijn dat sommigen menen dat de humaniora in de universiteit nog te veel aandacht krijgen. Echter, zonder aandacht voor filosofie, taalkunde... wordt de universiteit een vakschool of een ideologisch vormingscentrum.

Het uitreiken van een eredoctoraat kreeg ook alweer kritiek, zoals toen de huidige koning er een kreeg. In het geval van de kroonprins was de snerende kritiek aan zijn persoon niet van de lucht en dat vond ik verstandige en wijze lieden onwaardig, omdat de prins domweg niet kon reageren. In het geval van het eredoctoraat voor Angela Merkel komt haar persoon wel aan bod, maar het gaat het dus over elitehaat en diepgewortelde afkeer van Europa, van de EU. De universiteiten van Leuven en Gent - als Gandavensis alumnus moet ik Gent laten voorgaan, maar Leuven is de oudste ... als was Leuven in 1817 geen universiteit meer en kon ze pas in 1834 als vrije universiteit opnieuw van start gaan; ook universiteiten ontkomen niet aan de geschiedenis, aan de besluitvorming van al dan niet verlichte vorsten en politici.

Zielenadel? Adel van de ziel, adel van de geest, zoals Rob Riemen van Nexus het noemde, ligt dezer dagen niet meer in de bovenste schuif en men verdenkt mensen die deze termen in de mond nemen ervan elitair te zijn, maar wat is er in godes naam nu fout met de gedachte dat er een elite zou bestaan? Sinds Mei '68 zijn we geconditioneerd om zo te denken, maar bijvoorbeeld mensen bij het vroegere Vlaams Belang en zelfs bij de Vlaamse Beweging vonden dat ze een elite waren, zoals aan de andere kant de geharde communisten zich uitverkoren voelden het volk te leiden. Als men er niet zou naar streven onderscheidend te blijken, uitmuntendheid na te streven, moet men er toch niet aan beginnen. Maar het is wel mogelijk dat een elite vadsig wordt, of zich aan graaien bezondigt wat wel terechte kritiek oplevert. Neen, aan elitehaat wil ik me niet uitleveren, noch aan afkeer voor het gewone volk, dat al evenmin een homogene club is.

Adel van de geest valt natuurlijk niet zo gemakkelijk te meten en hoe men het zich eigen maakt is nog een ander verhaal. Bij de uitreiking van het eredoctoraat spraken de rectoren, Mevrouw de Paepe en de heer Rik Torfs over het verleden van de gelauwerde en hoe ze dertig jaar geleden nooit had kunnen verzinnen dat ze in een vrij land een leidende functie zou bekleden, het hoogste uitvoerende ambt. Zij legde een pad af dat velen onder ons zich niet kunnen indenken en toen ik haar zag luisteren, bedacht ik mij hoezeer zij zich bewust leek van de paradoxale situatie, dat in een tijd dat wij ons om de zegeningen van de EU niet lijken te bekreunen, zij het beleefd had dat ze in een gevangenis had geleefd en dat er voor escapisme alleen kunst open stond. Ik bedacht me ook dat ze samen met Joachim Gauck vanuit het protestantisme een taak hebben willen opnemen binnen de nieuwe politieke contouren van Oost-Duitsland, voor de hereniging er kwam. Gauck heeft tien jaar lang met vuur het behouden en ontsluiten van de Stasi-archieven ter harte genomen en zo mensen de kans gegeven hun eigen verhaal na te trekken in dat systeem, ook konden ze ontdekken wie hen in de eigen intieme kring gevolgd en de data aan de Stasi had bezorgd als Informelle Mittarbeiter.

Toch leefden en overleefden er in de DDR en andere communistisch bestuurde landen mensen, in barre tijden, die onbetwistbaar zielenadel aan de dag hebben gelegd. Zij konden niet volkomen vrij denken, werden uiteraard gevormd in de Marxistisch-Leninistische orthodoxie en toch, zo kon ik al eens merken, hebben deze mensen de holheid van het systeem doorzien. Ulbricht voerde de lijn van Moskou, maar toch kwam er twijfel over de juistheid ervan. Ook burgers zochten manieren om zich zo weinig mogelijk te committeren aan het systeem, maar er waren er genoeg die als de priesters van weleer deden alsof ze geloofden en dus verloren ze helemaal de menselijke maat.

Daarom moeten we niet aannemen dat iedereen alleen op het eigen belang gevlast is, dat politici, denkers er alleen op uit zijn hun visie op te dringen. Als ik Merkel volg, dan merk ik dat ze binnen haar ideologische contouren, de christendemocratie, al vaker paden gekozen heeft die er op gespannen voet mee stonden en ook als het om economische politiek ging, kon zij om 's lands of om Europees belang bepaalde keuzes temperen. Dat is wat haar een overwicht heeft gegeven, waarom men haar als een staatsvrouw moet waarderen. De discussie over de Griekse schuldencrisis en de Eurocrisis wordt nu gevoerd in termen van de ondergang van Griekenland, die door Merkel en Schauble zou zijn opgelegd, maar Griekenland zelf had door een verregaande vorm van spoiling al te veel ambtenaren op de loonlijsten, schonk privilegies aan reders en aan taxichauffeurs maar ondergroef daarmee de legitimiteit van het bestuur en de voorwaarden voor een gezonde economie, want de wet was neit voor iedereen gelijk. Of Merkel het best mogelijke heeft gedaan is een daad van geloof of precies een verwijt dat men haar kan maken, plichtsverzuim, maar de eurozone functioneert nog steeds en economisch gaat het Duitsland en delen van Europa voor de wind, waarbij ook Griekenland er licht op vooruit lijkt te gaan, zonder dat mensen dat al ervaren.

De afkeer van Europa, meende Helmut Schmidt is een daad van barbarij, Europa willen opdoeken is een verdomd schandalige daad van kortzichtigheid, ook al zijn de instellingen en de politieke keuzes uiteraard voorwerp van kritische analyse. In deze wereld is Europa nog steeds een oase van rust en stabiliteit, maar als men meent dat we terug moeten naar de Kleinstaterei, dan zal daar vooral de gewone man en zal de gewone vrouw daarvoor betalen. De zegeningen van Schengen vertalen zich ook in economische groei en kansen op persoonlijke ontwikkeling door contacten in andere landen.

Het geloof in de zegeningen van de globalisatie moet men niet al te hardnekkig belijden, maar wel is het zo dat die globalisatie er is en dat we daar onvoorstelbaar veel voordeel aan hebben gehad, zoals spotgoedkope kleding, dito speelgoed en nog zoveel meer. Maar de globalisatie vernietigde ook jobs, maar zou iemand aanvaarden dat er bij Boom, op de oevers van de Rupel schepen zouden gesloopt worden?

Wat is nu adel van de geest, wat is zielenadel? De begrippen zijn niet helemaal inwisselbaar, maar evengoed kan men bedenken dat ze beide verwijzen naar iets dat behalve vaag en mistig ook nog eens behoorlijk elitair moet zijn. Toen ik een gedicht schreef over werkman Herman, die vroeger mijn vader hielp in de tuin en allerlei klusjes deed, tegen betaling, dan vond ik dat de man bij zijn overlijden enige hulde mocht ontvangen, want hij had in zekere mate een zielenadel tentoon gespreid, zonder dat hij daarvoor geloofd wilde worden, laat staan onderscheiden. Ook andere mensen hebben op mij die indruk gemaakt van een grote welwillendheid, bereidheid tot helpen en tegelijk bescheiden mensen in hun waarde lieten. Geestesadel zou men dan kunnen zeggen heeft dan eerder te maken met wijsheid en grote gedachten, maar die wijsheid is iets anders dan eruditie en wijsneuzerij, want wijsheid leert net dat we ambitieus mogen zijn, kennis kunnen verzamelen, maar tegelijk oog hebben voor wat we nog niet kennen, of waar we niet zo gauw iets over zullen weten.

De universiteit is de plaats waar in een ideale wereld onderzoek wordt verricht en waar men liever sneller nieuwe dingen ontdekt dan het licht. Maar we weten nu dat we op een aantal domeinen op beperkingen botsen, waardoor nieuwe inzichten over bijvoorbeeld fundamentele wetten lijken uit te blijven, of anders: voorlopig heeft men nog geen Grant Unified Theory kunnen formuleren, terwijl een wetenschapper nu voorgesteld heeft dat de zwaartekracht misschien niet zo cruciaal zou zijn of misschien wel op een zeker niveau van benadering van het universum niet meer ter zake zou doen, niet zou bestaan. De discussie is gaande, maar de benadering is vreemd voor wie opgegroeid is met de gedachte dat Isaac Newton op grond van observatie het begrip zwaartekracht muntte en vervolgens berekende hoe twee objecten elkaar beinvloeden als resultante van de onderlinge afstand en de respectieve massa. Toch vond men het al nodig om de Algemene Relativiteitswet van Einstein naar de archieven te sturen, terwijl de visie van Erik Verlinde nog niet gevalideerd is geworden. Wel blijkt het zo te zijn dat in diens benadering de zwaartekracht een illusie zou zijn, net als het bestaan van duistere energie. Zou het dan mogelijk zijn de samenhang tussen aarde en maan te beschrijven zonder beroep te doen op de zwaartekracht? Het is een boeiende en onthutsende discussie, maar vergeten we niet dat precies honderd jaar geleden is, tijdens de oorlog in Europa dat de Algemene Relativiteitstheorie door Einstein geformuleerd werd en gepubliceerd. Zou het dan zo zijn, bedacht iemand niet zo lang geleden dat de indruk fout is dat er niet veel nieuws meer te ontdekken valt, terwijl in de negentiende en een groot deel van de twintigste eeuw het ene fundamentele inzicht na het andere werd gevonden?

    

Academisch onderzoek, zo heet het, speelt zich af in ivoren torens, maar is dat wel zo en waarom zou het altijd zo moeten verlopen? Sommige onderzoekers in de natuurwetenschappen houden zich bezig met deeltjes waarvan wij het bestaan niet bevroeden en waarvan de eigenschappen ons dus volkomen vreemd zijn. Maar de universiteit is ook de plaats waar teksten bestudeerd worden, waar het ontstaan van inzichten over wie we zijn, hoe we (over-)leven, wat we mogen verwachten en wat ons adelen kan overdacht wordt. Voor sommige filosofen en wetenschappers heeft de filosofie haar rol volbracht: ooit was de filosofie de slavin van de theologie, vervolgens verwierf de filosofie autonomie en werd het de as van het academische leven. Nu blijkt de verzelfstandiging van de wetenschappen het filosofische onderzoek overbodig te maken en is filosofie iets voor retardaire reactionairen. Aan de andere kant, filosofen die hun metier ernstig zijn blijven nemen en zich buigen over de vraag hoe we het leven kunnen leven, in een volslagen nieuwe context, brengen mensen in de mogelijkheid om over hun lot na te denken, ook als dat lot bij wijze van spreken minder ongewis lijkt als het een halve eeuw nog was. Toch vinden mensen vandaag nu net dat ons lot er heel wat minder rooskleurig uitziet, dat onze welvaart en welbevinden meer in het geding zijn dan ze in hun jonge jaren hadden verwacht.

De universiteit vormt mensen, professoren en docenten dragen kennis en inzichten over, maar werken intussen aan een eigen onderzoeksprogramma, proberen hun inzichten ook al eens in culturele centra en parochiezaaltjes aan een geinteresseerd publiek mee te geven. Over mens en samenleving valt nog veel te overdenken en te overwegen hoe we bepaalde kwesties kunnen aanpakken. De technische benadering is daarbij zeer zeker van belang, de voorwaarde voor een betere samenleving en toch, ook over effecten en (ongewenste) neveneffecten moet ook nagedacht worden. Universiteit worden nu wel bijgestaan door tal van ethische commissies, soms worden professoren over een kam geschoren als het om mogelijk misbruik gaat, wat nogal wat is, zo een ongerichte beschuldiging, om één prof die er laakbare handelingen op na hield. Het zullen er wel meer geweest zijn, soms zal het zelfs de student m/v niet slecht uitgekomen zijn, maar het gesprek in de professorenkamer, waar een diepgaander gesprek mogelijk is dan in de collegezaal kan men studenten toch niet ontzeggen?

We hadden het over de plaats van de filosofie aan de universiteit, want de wereld waarin we leven kan men allicht steeds beter beschrijven, sommige onderzoekers menen dat ze het zielenleven van mensen kunnen bijsturen, wat in geval van ziekte natuurlijk wenselijk is, maar in normale omstandigheden impliceert die ambitie dat die verbeteraars weten wat goed is voor u en mij? Hoe spoort dat met de zo lang uitgedragen autonomie van de persoon? Hoe valt te rijmen met de idee van de verlichting dat niemand een andere mens een gedrag kan opleggen, tenzij in fase van opvoeding en vorming en daar is net zo belangrijk de pupil te leren zelf op eigen oordeel verder te gaan. In het debat over de betekenis van kennis voor ons handelen, blijkt dat men het kennen herleidt tot wetenschappelijke kennis, terwijl Immanuel Kant al lang en breed begrepen had, dat er feiten zijn, levensfeiten die mensen ervaren, verrichten, ondergaan, die niet voorspelbaar zijn of samenhangen in eindeloze reeksen van acties, reacties en collaterale effecten: een oceaan van feiten, waarin het stevige eiland van zekere kennis wel heel klein uitvalt.

Om al deze redenen was de gezamenlijke toekenning van de universiteiten van Leuven en Gent niet enkel voor die instellingen een mooi moment, dat verder reikte dan een narcistische exercitie, maar ook voor Merkel ongetwijfeld een mooie erkenning. Men kan deze universiteiten, op een paar uur rijden van Keulen toch niet zo obscuur noemen als sommige commentatoren willen voorstellen. Anders gezegd, deze universiteiten vervullen vooral in onze samenleving een bijzondere rol en studenten kunnen er heel wat opsteken en zich laven aan de zware boezem van de alma mater.

De boodschap van mevrouw de Bondskanselier was ook het overdenken waard, al leek het vooral een vrij systematische benadering van de politieke situatie in Europa. Maar aangeven dat wij, u en ik Europa zijn, kan een cliché zijn, het is wel "Wir sind das Volk" en dat is niet homogeen, maar een conglomeraat van individuen, altijd weer uniek. Zij vond ook dat studenten van zoiets als Erasmus de vruchten kunnen plukken en ja, hoeveel Europese gezinnen zijn er zo al niet tot stand gekomen? Of zou dat nu die volksvreemde en wereldvreemde elite zijn?  

Merkel is iemand die niet op provocaties of op onaangename verrassingen in de samenleving onmiddellijk reageert, maar aftoetst, mogelijke ongewenste gevolgen in overweging neemt en finaal besluit hoe ze tot een passende reactie kan komen en die publiek maken. Men heeft haar verwijten van links gemaakt in verband met de Eurocrisis en dan vooral als het over Griekenland ging. Anderen hebben haar ten onrechte verweten dat ze de poorten van Europa zou hebben geopend. Sorry, er is al een stevige immigratie vanaf de jaren 1950, terwijl Europa voorheen veel emigratie kende. Ook is het fout te beweren dat de vluchtelingen door haar aangezogen zouden zijn. Zij heeft, zoals geschreven, gehandeld toen de crisis onoverzichtelijk was geworden en de oude wegen van de Balkan overstroomd werden door mensen op een eindeloze vlucht. Vergeten we niet dat Duitsland na de oorlog miljoenen displaced persons heeft opgenomen, mensen die volgens het akkoord tussen Churchill en Stalin uit Midden- en Oost-Europa werden verdreven, Duitssprekenden uiteraard. Ook heeft Duitsland in 1956 Hongaarse vluchtelingen aanvaard, na 1990 16 miljoen mensen opgenomen. De Balkanoorlogen na de val van het centrale bestuur in Belgrado hebben ook weer tal van mensen bewogen hun woonsteden te verlaten en ook toen heeft Europa, heeft Duitsland het nodige gedaan. De ontwikkelingen zijn nog niet ten einde en emotionele eenmaking zorgt nog voor fricties, maar het gevoel van Ossies bewust gediscrimineerd te worden neemt af. Sommigen koesteren hun woede over het verdwijnen van de DDR, anderen hadden te hoge verwachtingen.  

Het uitreiken van het eredoctoraat aan de Duitse Bondskanselier heeft ook een politieke betekenis, wil een steun voor het Europese project zijn, waar velen dezer dagen niet meer in geloven. Zij die er wel in geloven, krijgen het verwijt dat ze goedgelovig zijn en blind voor de nefaste gevolgen. Er zijn gevolgen van de globalisatie, maar moet men niet vaststellen dat ondanks een stevige economische, financiële crisis Europa er sinds 1950, 1957 aardig op vooruit gegaan is? En ondanks die economische en bancaire problemen is bijvoorbeeld Vlaanderen sinds 1999 een van de economische regio's met een lage werkeloosheid, met een stevige uitvoer en met goed opgeleide mensen die het dan ook op de boordtabellen met succesvolle regio's goed doet. Laat men dat alles stommelings  verloren  gaan, door het opnieuw in gevaar brengen van de euro en van de open handelsruimte, de Euro- en Schengenzone? Men kan dit afdoen als alarmisme, maar ik denk dat het risico reëel is dat we slaapwandelend, geleid door rattenvangers de welvaart eraan geven, waaraan Konrad Adenauer mee (opnieuw) vorm was beginnen geven. Dat er aanpassingen nodig zijn, klopt zeker, maar we kunnen ons in de geopolitieke verhoudingen dezer dagen niet veroorloven die economische macht verloren te zien gaan. Daarom verdienen zowel de rectoren als de kanselier respect, daarna zullen we redetwisten over wat beter kan wat Europa aangaat, maar men zal moeten uitleggen hoe men soms onverzoenbare tegenstellingen in de positie van de regeringen van de lidstaten kan verzoenen? Veel is er gedaan, veel blijft er te doen, maar verder is het van belang te begrijpen dat wij Europeanen zijn en dat wij ons Europa moeten aantrekken. Kritisch? Ongetwijfeld, maar ook loyaal en bezorgd.  

Bart Haers