Barre tijden? Nee toch
Reflectie
O tempora, o mores
Over
werkelijkheidszin en inschattingsvermogen
Cicero
verzuchtte het en graag herhalen we dat onze tijden toch bar zijn. Van mijn
mentor leerde ik dat we vanzelfsprekend geneigd zijn de illusie te zien dat de
wereld achteruit zou gaan. Dit klopt niet, net zomin als we moeten aannemen dat
we zomaar vooruit zouden gaan. Zou het echt zo zijn? Toen ik het las in de krant,
dat de tijden bar zouden zijn; ik denk dat we niet goed weten wat de toekomst
brengt, dat er redenen zijn om bezorgd te zijn, maar dat we onmogelijk kunnen
zeggen dat we in barre tijden leven. Er leven mensen in barre omstandigheden
leven. Er zijn mensen die zichzelf in nesten brengen. Maar barre tijden? Dat
lijkt me er zwaar over.
We
leven elk ons eigen leven maar delen een context die naar mate we buiten de
eigen intieme kring treden minder overlapping vertoont. Maar dat we in barre
tijden, omdat we een zeker onbehagen ervaren, moet men toch wel beter
omschrijven wat we nu barre tijden noemen. Ook volstaat dat niet als we er iets
aan willen verhelpen, want dan moeten we echt een goede anamnese maken: hoe bar
zijn deze tijden? Begin er maar eens aan.
Natuurlijk
zou ik het zinnetje in de krant kunnen laten rusten, maar het komt zo vaak voor
dat we elkaar onze tijd afschilderen als dramatisch, tragisch, onverkwikkelijk
en wat al niet meer. Waarom dat zo is, blijft mij een raadsel, want tegelijk
schrijven andere redacteuren dat we ons niet door angst mogen laten leiden. Ik
kan het ook hierom niet laten rusten, dat in de toekomst onderzoekers,
historici echt zouden gaan geloven dat we in barre tijden leven en een gevaarlijk
leven leiden, want er sterven mensen, gelukkig op hoge leeftijd en ja, ze
lijden aan aandoeningen die met de jaren komen, die met de welvaart te maken
hebben. Als het op levensverwachting aankomt, ziet men hoe oud mensen mogen
worden, maar ja, als we ons op gemiddelden beroepen, moeten we er rekening mee
houden dat mensen die hoge bovengrens niet halen.
Mensen
lijden aan bore-out of burn-out. Er woedt een depressie-epidemie en andere
kunnen niet gauw genoeg aan hun smetvrees tegemoet komen en kopen, gebruiken
zeepjes en sopjes die wel de bacteriën doden, maar dus ook de goede. Er zit
iets scheef, maar dat heeft niets te maken met barre tijden. De ene gaat kapot
aan het verlies van een kind, dat niet goed verzorgd werd door de geestelijke
gezondheidszorg - dit gaat over Kim de Gelder - de ander kan er niet van slapen
dat het hondje wat pips in d'r mandje ligt of in de buggy.
Misschien
moet ik nuanceren en kan ik niet instemmen met het feit dat we barre tijden
beleven, maar dat we zelf de ervaring hebben soms bar bejegend te worden. In
ons liefdesleven en in het gewone leven eisen we onvoorstelbaar veel van de
ander, maar vergeten we wel eens dat die eisen wederzijds gelden. Toch kan men
dat niet zomaar veralgemenen, want er zijn mensen, jonge en oudere die zorgzaam
met elkaar omgaan. En ja, professioneel zijn de eisen ook niet minder
natuurlijk, want we gaan voor de perfectie. Voor zover ik iets van koken
afweet, kan je een rosbief mooi sappig braden, maar kan het nooit beter worden
dan succulent, nooit of te nimmer perfect. Ook een interieur kan heel mooi
ontworpen zijn en aangenaam voelen, maar de perfectie?
Of
zou het zo zijn dat we barre tijden beleven omdat we denken dat we de zaken te
weinig onder controle hebben en niet
voldoende zeker zijn van wat de volgende dag brengen zal? We vrezen het lege,
flexibiliteit zonder er zelf controle over te hebben en toch ook routine. Laten
we wel wezen, routines kunnen belangrijk zijn om ons bijvoorbeeld creatieve
vrijheid te geven in onze werkzaamheden. Maar totale beheersing van de dingen,
moeten we dat echt wensen of zouden we zo vele kansen de nek omwringen voor ze
zich voordoen? We kennen ze wel, die mensen die geen verrassing willen want dat
kan hun welbevinden in het gedrang brengen, terwijl het net kleur kan brengen
in hun dagelijkse leven.
Of
zou men ons echt willen overtuigen van het feit dat iedereen deze tijd wel als
een barre periode moet zien? Iemand zegde me ooit optimistisch te zijn voor de
eigen tijd en pessimistisch voor... tja, de samenleving. Op zich is dat nog
niet zo kwaad, al denk ik dat we nu net niet pessimistisch hoeven te zijn, wel
betrokken, bekommerd, maar de dingen gaan zoals ze gaan. Het is niet om dat
Lenny, Leonard Cohen of David Bowie sterven dat ik mij daar echt door verlaten
voel. De oorlog in Syrië of de situatie in Oekraïne, daar kan ik wel over
nadenken, maar zoveel ligt er niet in mijn mogelijkheden. Toch kan men als
burger natuurlijk wel proberen over bepaalde kwesties stennis te maken, maar
met woede of verontwaardiging alleen komt men er niet. Bovendien, als men ziet
hoe de geopolitieke kaarten er nu bij liggen, hoe Europa twijfelt over zichzelf
en vergeet dat men inderdaad op een aantal terreinen kan zoeken naar intensere
samenwerking, dan is het duidelijk dat we als burger iets moeten doen. Maar dat
betekent nog niet dat we barre tijden beleven.
Er
zijn mensen met grote persoonlijke problemen, die ze zelf niet onderkennen en
dus geen hulp zoeken, maar dat beter zouden doen. De minister van welzijn, Jo
Vandeurzen doet heel hard zijn best met zijn administratie en allerlei
initiatieven om de geestelijke gezondheidszorg op een hoog niveau te tillen en
het ook wel in stand te houden. Hij poogt het aantal suïcides te beperken, maar
hij noch zijn diensten heeft op dat vlak veel vat op mensen met wanhoopsplannen.
Maar er wordt zo aan de weg getimmerd dat het hartverwarmend wordt, als men er
een kijk op heeft. Mensen helpen elkaar, via mantelzorg, omdat ze zorgzaam
willen zijn voor anderen, als vrijwilliger in een rusthuis of ziekenhuis en
helpen zo het team van professionelen een en ander op te vangen, waar dat team
niet altijd aan toekomt.
Leven
we daarom in een ideale wereld? Moet dat dan? Of zou men dit een cynische vraag
noemen? Ik dacht eraan dat een Gents hoogleraar als een van de opdrachten die
filosofen in de 18de eeuw zich zouden gesteld hebben het lijden te verminderen.
Wel de geneeskunde is daar in hoge mate in geslaagd en heeft in een moeite door
nieuwe problemen geschapen. Kinderen die na 26 weken of 30 weken zwangerschap
geboren worden en gered worden, hebben het niet onder de markt. Lijden oplossen
is niet altijd eenvoudig en de medaille heeft wel eens een keerzijde. Maar
Rousseau zelf zag niet goed hoe men het fundamentele lijden van de mens echt
kon temperen. Bovendien had hijzelf ook geen al te best schuldinzicht, als het
om zijn bloedjes van kinderen ging, die hij te vondeling legde. De discussie
sleept al meer dan twee eeuwen aan en voelt ongemakkelijk aan, omdat Rousseau -
afgezien van het feit dat onweerlegbare feiten ontbreken maar alles wel wijst
op de feitelijkheid dat hij 5 kinderen bij het weeshuis afleverde - ook meteen
zijn kritiek op de bestaande orde uitte[i]. Wat
Rousseau deed was onbezonnen op het moment dat hij de kinderen verwekte en
onbegrijpelijk op het moment dat hij de kinderen afstond. Dat ik als "leek
in de filosofie" door mijn gevoelens zou geleid worden, doet niets af aan
de vraag of men een filosoof die zover durft te gaan nog wel ernstig kan nemen.
Ik weet het, ik heb Rousseau bij de herhaalde lectuur van werken nooit echt als
een gids voor het verkennen van mens en samenleving kunnen beschouwen.
Meer
nog, zijn benadering van wat goed handelen zou kunnen inhouden, blijft bedenkelijk,
omdat hij in zekere zin - zoals men dat wel van Spinoza kan zeggen - niet
leefde wat hij beleed. Toen ik "Du contrat social" ging verkennen,
heb ik altijd weer vastgesteld dat de tekst zelf consistent moet heten, maar
dat we doordenkend over zijn proposities moeten vaststellen dat dit sociale
contract als basis voor de samenleving te veel een alomvattende benadering
oplegt, waaraan het persoonlijke geofferd wordt. Niet iedereen onderschrijft de
these dat Maximilien de Robespierre in zijn aanpak op Rousseau steunde, hoewel
hij, Robespierre, er ook wel een eenzijdige lezing aan gaf. Maar het valt wel
op dat mensen, onder meer door zich te laten inspireren door het werk van John
Rawls, A theory of Justice, ook nog altijd denken in termen van een sociaal
contract, die aan de samenleving en het samenleven vorm zou moeten geven, ook
daaraan hun criteria voor goed beleid ontlenen en dus ook hun impliciete
aanname dat de politieke constellatie die we nu kennen als bar te beschrijven.
Met andere woorden, mensen vinden deze tijden bar op grond van het feit dat de
politieke situatie hen niet bevalt en een meerderheid van de kiezers een andere
keuze hebben gemaakt en zo een volonté génerale hebben uitgedrukt. Men kan de
macht van de volonté temperen bij referenda, door een hogere drempel voor
deelname en voor de score te bepalen, niet de helft plus één, maar bijvoorbeeld
60%.
Ik
hecht noch aan de neoliberale dogma's, evenmin aan een uitgesproken
beklemtoning van gelijkheid, zonder oog te hebben voor grondwettelijke
vrijheden, wel denk ik dat deze tijden in enige mate bar lijken, omdat de
persoonlijke vrijheden, die in de jaren zestig en zeventig werden beleefd en
ervaren, maar ook soms als al te (klein-)burgerlijk werden bevonden door
maoïsten en ook wel door sommige populistische stemmen, ons vandaag lijken te
hinderen. Dat betekent, als anderen er onbeschroomd gebruik van maken, kan ons
dat hinderlijk lijken, zoals free speech van de ene ons enthousiasmeert en die
van een andere schokt.
Het
zijn vooral barre tijden, vrees ik, als het om het vertrouwen in de politiek en
de samenleving, in medemensen gaat. Neen, men moet niet blind zijn, weten dat
niet iedereen het beste met anderen voorheeft, niet iedereen vindt dat empathie
vanzelfsprekend begrip, wederzijds begrip zal opleveren, ook om iemand een loer
te draaien heeft men veel empathie nodig. Maar toch, de basis van vertrouwen
lijkt weggespoeld in een voortdurend opgezweepte van waarschuwingen dat
controle beter is dan vertrouwen.
Het
blijft de vraag waarom men zoveel onbehagen ventileert over politici, over de
instituties en over het leven dat we leiden. Ook meent men dat die instellingen
alleen ons ten dienste mogen staan en vooral in de houding van anderen profitariaat
te bespeuren. Bar zijn deze tijden toch niet, omdat voor al die geobserveerde
negatieve fenomenen, soms menselijk, al te menselijk, zijn er ook
tegenvoorbeelden, zien we dat er warmte is in deze samenleving en dat mensen
erin slagen mensen voor te laten op ideologische en andere geschillen.
Natuurlijk,
hoe kon ik het vergeten: terrorisme, internationaal terrorisme? Jawel, dat
gebeurt en raakt diep, doodt mensen, die we kennen en vooral die we niet
kennen. Terrorisme raakt ons in onze veiligheid, maar er wordt tegen gestreden
door bekwame diensten, al maken die fouten en zien ze zaken over het hoofd, met
soms dodelijke gevolgen. Is dat niet eigen aan dit soort conflicten en is
onvermijdelijk, maar men boekt resultaten, al zien we het niet altijd. Deze
wereld is geen paradijs, maar ook is het altijd weer mogelijk om opnieuw te
beginnen of verder te gaan, de traditie getrouw en ze toch weer veranderend.
Leven
in het barre land, in barre tijden, het scherpt de zintuigen, vergt bijzondere
alertheid voor gevaren, wekt de indruk dat men acuut bedreigd is.
Veiligheidsmaatregelen worden genomen, vrijheid wordt ingeperkt, want er mag
niets gebeuren. Zou het geen illusie zijn, een waanbeeld, waarbij men verblind
is geraakt voor andere mogelijke interpretaties van fenomenen? Er zijn domeinen
waar we niet ontkennen dat de tijden bar zijn, maar bijvoorbeeld op
sociaal-economisch vlak, ziet men dat dit voor Vlaanderen, Nederland en
Duitsland niet aan de orde is. In hun politieke strijd tegen de regering
overdrijven belangengroepen de moeilijkheden en geven zo een vervalst beeld. Is
er zoveel racisme? Misschien moeten
mannen boven de vijftig maar beter eens klagen over hoe ze weggezet worden in
de media? Neen, het helpt niet moeilijkheden te ontkennen, maar met zo een term
als "barre tijden" geeft men een manipulatief beeld van deze tijd,
van het leven dezer dagen.
Bart
Haers
[i]
Dit
lijkt mij een bruikbare benadering van de discussie: https://verbodengeschriften.nl/html/jean-jacquesrousseau-vrouwzonderkinderen.html
Reacties
Een reactie posten