Parasitair leven? Gelukkig maar

Kleinbeeld

Parasitair leven

Het bewust worden van Jan de Wilde

Soms kan een radioprogramma, zoals Berg en Dal
op Klara wel eens inspireren. Jan De WIlde
vergastte ons zondag 15 januari op de
vaststelling dat hij onthutst was geweest
toen het hem daagde dat alle leven parasitair
bleek. 

Jan De Wilde vertelde gisteren op Klara over hoe zich als veertiger of vijftiger ontdekte hoezeer hij in wereld van parasitair leven verweven zit en het bracht hem van zijn stuk. Dat laatste is net zo de belangstelling waard als het feit dat leven op aarde in hoge mate parasitair functioneert. Of ik dan beter wist? Ik zou het niet zo stellen, wel dat ik al vroeg bij natuurexploratie leerde hoe een boom een heel leven bergt, meer dan alleen de boom zelf. Later leerde ik hoe we als lichaam heel wat ander leven bergen, bacteriën die onze stofwisseling mogelijk maken. We zijn meer dan wat de anatoom Vesalius al vond of Antonie van Leeuwenhoek zag in zijn microscopen. Beste Jan, het is een fanfare van honger en dorst.

Ik was door de vaststelling en de onthutste reactie van de zanger en dichter wel gegrepen, want het blijft me verrassen als mensen hun bestaan willen zien als iets totaal onafhankelijks, terwijl ook het mensenkind geboren wordt na een maandenlang verblijf in de baarmoeder, parasiteren op het lichaam van de moeder. Later wordt het anders, willen we onafhankelijk zijn, maar ook dan zijn we met duizenden draden verbonden met de wereld om ons heen. Zelfs als we meesters van de schepping zouden zijn, dan nog zouden we niet kunnen zonder het werk van de natuur zelf, we zouden niet overleven zonder de bijen, de scarabeeën maar ook niet zonder bacteriën die veel afval verwerken.

Inderdaad, het is op het oog geen vrolijk makende vaststelling, maar in wezen is het net geruststellend, bewonderenswaardig hoe op aarde een biosfeer kon ontstaan, waarin alles wat leeft inderdaad van elkaar afhankelijk is, zodat de leeuw sterft als de antilope geen gras meer kan eten of kan verteren. De meeste natuurfilmers hanteren zo te zien andere metaforen, zoals de vraag wat nu het dodelijkste dier is, waarbij men al eens een virus of bacterie, een schimmel of spoort uit het oog durft te verliezen.

Nadenkend over de woorden die Jan De Wilde sprak over dat bewustwordingsproces en zijn onthutst zijn ervoer, denk ik dat het inderdaad wel eens boeiend kan zijn in onze kijk op biologie de aandacht te vestigen op systemen van overdracht en hoe organismen van elkaar gebruik maken om te overleven. Tegelijk is de metafoor of parasieten er een die mensen kan herleiden tot profiteurs, bloedzuigers en ongedierte, die men moet uitroeien. De nazi's maakten er gebruik van, maar ook Karl Marx had het over parasitaire beroepen, die het zweet van de arbeiders voor eigen gebruik vervreemden en hun centen aftroggelden.

In verband met de vluchtelingencrisis, hoort men ook wel eens onthutsende uitspraken die naar de parasietenmetafoor verwijzen. Iemand bestond het af te leiden uit het hoge groeicijfer van de Duitse economie af te leiden dat die vluchtelingen mee de groei mogelijk maakten. Elementair economisch inzicht: hoe groter een economie is,  hoe meer transacties er plaats hebben en dus hoe groter het minimale economische leven zal zijn. De gedachte dat Merkel door haar politiek de economische groei bewust kortstondig heeft laten groeien, kan men als complotdenken afdoen, dat mensen zover gaan, moet zorgwekkend heten. Aan het verwijt ten aanzien van Merkel, dat zij een hoop parasieten zou hebben ingevoerd, valt dus af te dingen. Maar men kan het moeilijk aanvaarden dat mensen parasieten genoemd worden, als zij die dat zeggen alleen de simpele benadering, mensonterende benadering kiezen.

Van dezelfde orde is het taalgebruik van Den Donald, dat lijkt op wat Victor Klemperer vertelde over hoe de taal onder de Nazi's veranderde. Overigens hoort ook over het introduceren van biologische metaforen tot die taalverandering. Toch zijn het vooral de superlatieven en hyperbolen die Trump hanteert, past die passen in dat kader van taalverandering in een totalitaire zin. Helaas, ook mensen als Mark Rutte of bij ons Charles Michel, spelen graag met "het beste" ter wereld te presteren inzake onderwijs, R&D, innovatie, veiligheid en nog veel meer. Waarom zouden wij burgers niet tevreden zijn dat het gerecht naar behoren werkte, het onderwijs jongelui heel autonoom kon maken, de gezondheidszorg patiënten genas? Omdat we zo gedrild zijn dat alleen het beste goed genoeg is en er altijd wel ergens een winnaar is, net als dat  verliezer het aan zichzelf te wijten hebben. Want Trump hanteert die superlatieven met evenveel gemak om mensen te kakken te zetten. Wat een verschil met de bescheiden taal van Obama of Merkel. Over die taalverandering en de Lingua tertii imperii, LTI verdienen hier toch aandachtig.

Parasieten behoren dus tot de natuur zelf en men, wij hebben tal van parasieten, net als een boom een hele wereld aan parasitair leven mogelijk maakt. Alexander von Humboldt kwam al opzetten met de notie van een boom die een heel bos structureren zou en het leven rond zich zou voeden en er zich aan voeden. Von Humboldt vond al dat men in de biologie de cartesiaanse methode in vraag moet stellen wil men complexe systemen begrijpen. Natuurlijk is specialisatie nodig, de samenhang van onderscheiden fenomenen zien, blijkt tegelijk de mogelijkheid beperkt  volgens hem de ontwikkeling van inzicht over hoe we kunnen overleven door te denken. Von Humboldt stelde vast dat zich op de wanden van hoge bergketens en bergen, vulkanen de klimaatgordels laten zien zoals die zich op de aarde van evenaar tot pool laten aflezen. De klimaatgordels die zich op de wanden van de Chimborazo  aftekenen en kon vervolgens laten zien hoe bepalend vochtigheid, zonlicht, temperatuur maar ook de bodemgesteldheid de levensvormen bepalen. Tijdens zijn expedities in Latijns Amerika kwam hij ook op de idee dat ook een bos zich organiseert volgens een altijd weer herhaald principe van een centrale  moederboom: die zorgt er  voor dat leven rond de boom wordt vastgehouden, omdat die boom anders zelf niet zou overleven. Bepaalde parasieten blijken ook het wortelgestel te versterken en de opname van vocht en voedsel uit de bomen zou bevorderen.

Waarom de zanger en dichter Jan De Wilde er niet geheel van bewust was geworden dat het leven ook zo in elkaar zit, blijft ook een vraag die voor ons perspectieven biedt. Het onderwijs in biologie is niet altijd zo uitstekend geweest, maar soms waren er leraren die de interesse wisten te wekken.

Zelfs een discussie over ongelijkheid van bezit en inkomsten, laat zich aflezen als die metafoor van parasieten, alleen dan dat de ene het als een verwijt aan succesrijke mensen dat ze succes hebben, anderen menen dat de armen, tja parasieten zijn. In een roman "Wenen 1897" - vertaling van "The little book" vertelt Seldon Edwards een bijzonder verhaal, magisch realistisch tot op zekere hoogte, maar de kern is niet dat iemand in drie momenten van de geschiedenis in Wenen aanwezig is, maar dat een lijst van aandelen in 1897 een familie onvoorstelbare rijkdom zou hebben bezorgd, met dien verstande dat de laatste telg zich liever terug heeft getrokken op een boerderij en aan de hele economie zo weinig mogelijk gelegen wilde laten. Jan De Wilde behoorde tot de generatie die in de gouden jaren zestig mee een klimaat van kritiek en rebellie heeft uitgedragen en voor sommigen zo het gezag heeft uitgedaagd. Gelukkig maar, zou ik zeggen, want het heeft de noodzaak van verantwoording afleggen van overheden versterkt. Maar ook heeft het ons met die kritische zin wel op een dwaalspoor gezet, doordat men vergat zichzelf kritisch te bejegenen. Jan De Wilde nu is wellicht ook wel tot die zelfkritiek bereid geweest. Hij beweert dan wel eerder tot luiheid geneigd te zijn, hij geniet nu wel van de optredens die hij doet, al denkt hij dat hij alles gezegd heeft. Dat is al een vorm van zelfkritiek. Maar Jan De Wilde suggereerde ook hoezeer hij met die optredens afhankelijk is van de bandleden, de lichtman en de geluidsman, in fine van het publiek dat hem wil horen.

Nu, in diezelfde jaren zestig en zeventig deed het gerucht de ronde dat kunstenaars nogal parasitair zouden leven op het zweet van anderen en ook nu spreekt men wel eens over de subsidiezombies, mensen die niet kunnen presteren zonder subsidies en zo dus parasiteren. Of wij, burgers zonder kunst kunnen leven?

Wie het debat over de energiewende heeft gevolgd, zal moeten vaststellen dat daar ook wel geparasiteerd werd op de rug van de belastingbetaler, een fenomeen dat we ook kennen als rent seeking behaviour. Soms kan een overheid niet anders dan ondernemingen van algemeen belang (deels) uitbesteden, maar het zal dan wel van belang zijn dat de rekenmeters haarfijn uitvogelen hoe de vergoeding voor die overname van een overheidstaak ook voor het algemeen belang een aanvaardbare kost meebrengt dan wel een beetje op oplichterij gaat lijken. Het zal wel niet altijd zover komen, maar toch, men mag niet blind zijn voor dat risico, ook al omdat het corruptie met zich meebrengt.

Kortom, wie het heeft over parasitair gedrag, zou moeten weten dat het juist een voorwaarde is voor biodiversiteit, zoals ook monoculturen laten zien dat ze de eindeloze voedselketens onmogelijk maken. Teveel gebruik van pesticiden moet men dan zeker afraden, maar wat als het de productie in het gedrang brengt? In de strijd tegen ggo's speelt de vrees mee dat we onnodig voedselsystemen zouden verknippen en men moet daar inderdaad oog voor hebben, maar tegelijk kan het aanwenden ervan ook het wereldvoedselsysteem zelf mee ontlasten. We zijn met steeds meer mensen en steeds meer mensen hebben toegang tot een overvloedig bestaan, ook al zijn ze dan, vergeleken met Bill Gates en die andere superrijken straatarm. Bill Gates beijvert zich in weldadigheid, maar wellicht zou het een weldaad zijn als hij en zijn collegae, maar ook andere grootaandeelhouders zouden aanvaarden dat de overheid - bvb voor het opkalefateren van de infrastructuur - belastingen moet hebben en dat zij dus niet vrijgesteld kunnen worden. Hoeveel dan een faire belasting moet bedragen? Geen zinnig antwoord valt hierop te verzinnen en schrijvende op deze blog weet ik hoeveel we te danken hebben aan Apple en Microsoft, maar zelden spreken we over Linux en open source.

Dat alles maakt het natuurlijk om van de parasieten als metafoor een sterk beeld te maken, helaas doorgaans om mensen uit te sluiten, terwijl het precies het omgekeerde zou moeten zijn, dat parasieten, dat symbiotische levensvormen elkaar net versterken. Het dingt zo ook af op het begrip autonomie van de persoon, maar juist de wetenschappen en zeker de biologie laten zien dat men schijnbare tegenspraak en paradoxen best kan accepteren, dat wil zeggen, dat een mens maar autonoom kan bestaan als het verweven is met al die andere levensvormen. Ons brein, kan men zeggen, parasiteert op de stofwisselingssystemen en is er afhankelijk van, maar die systemen vermogen zichzelf niet in stand te houden zonder dat brein. Ik vind dat een geruststellende gedachte en weet tegelijk dat dit voor velen ook weer argumenten kan leveren tegen bijvoorbeeld het democratische bestel of de gecorrigeerde markteconomie. Jammer maar helaas, ons denken is ook vaker dan we veronderstellen parasitair, net zoals de veel geprezen creativiteit.

Bart Haers

P.S. De elites, zo leest men dan, zouden parasiteren op ons zweet en zelf niet productief (meer) zijn? De onderwijshervorming laat zien dat sommigen geloven dat ze aan het onderwijzend personeel en ouders kunnen opleggen wat ze willen, in naam van de volonté génerale, maar de koepels worden wel gefinancierd door de scholen en toch krijgen directies en leraren v/m altijd weer de volle laag. Armoede, uitsluiting, gebrek aan werkelijke kansen moet men vermijden en de mechanismen proberen af te blokken, maar als men de leerling niet beschouwt als een actor met eigen wil en verantwoordelijkheid, dan zal  dat systeem van streven naar gelijkheid ook niet werken. Verschillen zijn er en mensen zijn uniek, van anderen afhankelijk, ook als men aanneemt dat een succesvol iemand niemand meer nodig heeft. Richard Gere kon ook niet meer zonder dat meisje, Julia Roberts, niet zonder zijn hotelpersoneel en anderen die hij betaald om hem het werken gemakkelijk te maken. Ze worden betaald? Natuurlijk, maar de afhankelijkheid is er niet minder om.