Dostojewski en Wrangel
Recensie
Fjodor Michajlovitsj
Dostojewski
schrijversleven tussen
werkelijkheid en verbeelding
Jan
Brokken. De Kozakkentuin. Uitgeverij Atlas/Contact Amsterdam. 2015 (derde druk
2016. 19,95 €. 349 pp met verantwoording en eindnotenapparaat.
Jan
Brokken heeft veel met Rusland en met de Russische literatuur, maar moeten we
de Kozakkentuin nu lezen als een biografische reconstructie of als een poging
van de auteur zijn collega Fjodor Michajlovitsj Dostojewski op de hielen te
zitten en aan de weet te komen hoe diens romans ontstonden? Wat het is een
schrijver te wezen, weten we vaak niet. Brokken probeert ons in de wereld van
Fjodor M Dostojewski te trekken, in zijn ervaring van het strafkamp en de tijd
dat hij dwangmilitair was en over niets beschikte dan wat mensen hem wilden gunnen.
Of de poging geslaagd is?
Wie
heeft niet Arme Mensen gelezen of De Idioot? Met de gebroeders Karamazov ging
het niet vanzelf, maar op zeker moment ben ik er doorheen geraasd, kon ik me in
de figuur van Ivan indenken en dan weer vraag je bij het lezen waar al die
woestheid vandaan kon komen. Maar het leven dat Fjodor kende, in eerste
instantie geprivilegieerd en zijn jeugd sloot hij als mijningenieur af en met
een veroordeling voor een opstand, staatsgreep, moordaanslag op de tsaar. Het
ging dus alleen om een samenzwering die een infiltrant zou hebben doorgebrieft
en die ook in het verhaal van Jan Brokken opduikt. Het gaat om een groep fijne
jongens die zich tegen de bestaande orde keren, wetende dat ze zelf ook wel
deel van het systeem zullen worden. Het al te harde optreden van de tsaar en de
veroordeling tot executie, die op het allerlaatste moment met een genadebevel
wordt teruggedraaid, maar waarna Fjodor vier jaar lang het zware werk in de mijnen
en het alles behalve klimaat in het strafkamp.
Dan
hij daar ontmoet hij Wrangel, een jonge magistraat die graag Alexander von
Humboldt achterna wil en zelf ook wel een neiging heeft expedities op te zetten
in dat grensgebied met Kirgizië en China. Voor ons is dat alles onbevattelijk,
hoe in de negentiende eeuw de kampen nodig waren om de rijkdommen van Siberië te
gaan ontginnen en hoe geleidelijk ook spoorwegen het nieuwe gebied zullen
ontsluiten. Het verhaal van de belevenissen brengt Wrangel ons jaren later, als
hijzelf zijn leven van diplomaat al achter de rug heeft en hij terug denkt aan
die jaren in Siberië, waar hij met het leven in aanraking kwam: de liefde, de
problematische liefdes van Fjodor en van hemzelf, de relatie met de vader, de
kansen op genade voor Fjodor en het leven ver van Petersburg maar ook de
terugkeer van Wrangel naar Piter. We krijgen van Brokken heel wat informatie
mee, maar tegelijk zien we dat de dingen niet altijd zijn wat ze lijken. Fjodor
kan hij niet teveel naar eigen inzicht modelleren, want we weten heel wat over
hem, maar het portret dat de auteur van Dostojewski schetst lijkt aardig op wat
we weten en toch, er komen facetten naar boven die in literatuurhistorische en
biografische teksten niet altijd aan bod komen. Jawel, men weet dat Fjodor
Dostojewski leed aan epilepsie maar dat het zijn huwelijk volkomen ontredderde,
wist ik dus niet. Zijn relatie met zijn broer Michaïl is ook iets wat men wel
eens hoort waaien, maar zelden komt het boven drijven.
Moeten
we dan echt zoveel weten van een schrijver? Het is ook niet de bedoeling van
Jan Brokken ons met weetjes en wist-je-datjes omtrent Dostojewski op te zadelen
maar precies op grond van de omvangrijke kennis van het leven en de werken van
Fjodor M. Dostojewski te proberen het leven van die man in de strafkampen en
daarna te schetsen. Het feit dat de jonge magistraat de zowat 10 jaar oudere
Dostojewski ontmoet en hem leert kennen, hem hoort praten, zijn eerste boeken
na "arme mensen" laat schrijven, minstens bedenken, geeft aan hoe we
van Brokken mogen aannemen dat hij het werk van Dostojewski hoog inschat en dat
von Wrangel ook wel iemand was in dat Tsarenrijk. Het rijk van Alexanders en
Nicolas wordt scherper en vooral de inbreng van mensen als de Wrangels,
afkomstig uit de Duitstalige kringen in de Baltische regio rond Reval en Riga,
omwille van hun scholing en hun ethos zeer gevraagd bij de Russische overheid.
Ook in de familie van Dostojewski was er invloed uit die kanten en toch is dat
iets dat men niet zo gauw zou vermoeden over de Russische auteur. Maar goed,
dat ook Rusland en zeker Petersburg een smeltkroes was, mag men niet uit het
oog verliezen.
Jan
Brokken maakt dan wel geen komaf met oude mythes, omdat er een aantal zijn die
wel degelijk werkelijkheid waren, maar dat Rusland de industriële revolutie
helemaal misgelopen zou zijn, moet men toch met een korrel zout nemen, want in
de loop van de Negentiende eeuw groeit Petersburg uit zijn voegen omdat er
gewoon fabrieken bijkomen en het afschaffen van de slavernij brengt ook daar
een plattelandsvlucht op gang. In Petersburg en daarbuiten worden bedrijven
gebouwd en ook technische kennis, inzake mijnbouw wordt ontwikkeld en
onderwezen, terwijl intussen expedities naar het Verre Oosten van Siberië
opgezet worden. Het ging erom het land te verkennen, de geologie te bestuderen
en de grondstoffen te zoeken die eventueel geëxtraheerd zouden kunnen worden.
Von Wrangel gaat graag in op een uitnodiging om per schip naar de Siberische
kusten - al lijkt de term niet helemaal te kloppen - aan de Stille Oceaan te
reizen en er een paar expedities te volgen, onder meer over de aanspraken op de
Koerillen, eilanden die zowel door Rusland als door Japan geclaimd worden, wat
nog an WO II tot een grensconflict heeft geleid. Later zal von Wrangel
diplomaat worden, onder meer in Roemenië, Boekarest dat in 1881 onafhankelijk zal
worden na een aantal jaren oorlog. In Europa zal hij ook nog eens Dostojewski
ontmoeten maar de vriendschap lijkt dan een verre herinnering.
Intussen
heeft Wrangel zich met de relatie van Fjodor Dostojewski met Maria Dmitrijevna
gemoeid en heeft Fjodor de situatie van Wrangel kritisch bejegend, omdat de
jonge Wrangel een relatie was begonnen met een getrouwde vrouw en moeder van
zes kinderen. Bijna loopt het allemaal uit op een duel, maar het is de
echtgenoot, de mijndirecteur uit Siberië die het duel voorkomt en Alexander
verbiedt nog contact te hebben met zijn vrouw. Een vlucht naar verre oorden kan
dan uiteraard helpen om het geleden verdriet te verdragen. Fjodor zelf trouwt
met zijn geliefde die hij in het stadje Semipalatinsk had ontmoet en die later
met haar man, een onderwijzer en dronkenlap naar een grotere stad was verhuisd.
De liefde van Fjodor wordt lang niet altijd beantwoord en zij heeft er ook nog
een andere minnaar opgedaan. Regels over gepast gedrag blijken in Siberië niet
te bestaan en ook de vrouwen houden zich niet aan de regels van de Orthodoxe
kerk. Opgemerkt moet worden dat Maria Dmitrijevna zich niet voorbeeldig gedroeg,
wat de tweede vrouw van Dostojewski, die eerder als stenografe voor hem had
gewerkt, Anna Snitkina, hoerig noemde, maar ja, toen was Dostojewski al in
Piter terug gekeerd en hadden normen en waarden wel betekenis.
Brokken
voert ons mee in het leven van deze mensen en hoe ze met de dingen des daags en
met grotere levensvragen omgaan. In de Kozakkentuin vindt Wrangel een eigen
stek, want in het stadje zelf is het allemaal wat duf en in de zomer een
stofwolk. In de Kozakkentuin, die bij een vervallen datsja hoort, laat hij ook
een moestuin aanleggen en bloembedden, maar vooral zijn er de gesprekken met
Dostojewski die onze aandacht krijgen en die merkwaardig concreet blijken,
zoals ook met zijn brieven het geval is. Wanneer de heer Alexander Jegorovitsj
baron von Wrangel op dienstreis moest dan kon hij Dostojewski er laten
verblijven, voor zover de militaire dienst het hem toeliet.
De
dynamiek van het verhaal ligt onder meer in het ontwikkelen van het verhaal van
de vriendschap, maar ook in de praktische vragen waar de jonge Wrangel mee te
maken krijgt en dus ook de liefdesperikelen zorgen voor spanningen en voor
wederzijdse raadgevingen. De vriendschap moet er geweest is, Wrangel, die in
Berlijn nog net de oude heer Alexander von Humboldt kon ontmoeten, voor die
stierf, maar die de jonge Wrangel wel heeft geinspireerd, want hij zal
misschien wel op tijgerjacht gaan - foei foei! zullen sommigen wel foeteren,
maar evengoed laten de brieven zien dat hij tegelijk ook nauwkeurig observeerde
hoe het met die gebieden is gesteld. Evengoed leert hij de gevaren van het
sociale leven kennen en mensen doorzien, als magistraat maar wellicht nog meer
door zijn eigen gestuntel met Jekaterina, Katja. Zij is de echtgenote van een
mijningenieur, die wist dat ook Dostojewski de opleiding achter de rug had en
de fratsen van zijn vrouw blijkbaar lang geveeld had, tot er een duel van kwam.
Heer Gerngross was door zijn functie in Siberië ook een heerschap om enigszins
omzichtig mee om te gaan. Die galerij
van portretten en zelfs landschappen zegt ook meer over onszelf in onze kijk op
Rusland dan ik voor aanvang van de lectuur had bedacht, hoewel ik al langer
weet dat we Russen vaker exotisch vinden dan nodig. Meer nog, Jan Brokken laat
ons meer zien dan de upper class of beter, de donkere kanten van de elites,
zoals ook Dostojewski ons mee heeft gegeven hoe het Russische leven was, bij de
elites, maar ook bij het volk.
Aantekeningen
uit het dodenhuis, Schuld en Boete, de Idioot, de titels passeren en laten zien
dat Dostojewski in Semipalatinsk al weer aan het werk was en dat hij nadat
Wrangel het nodige had gedaan om de ex-gevangene opnieuw vrijheid van beweging
te geven, wat feitelijk mogelijk bleek met het verlenen van een officiersgraag,
terug kon keren - in etappes zo te zien - zou hij als schrijver succesvol
worden. Maar de vriendschap die zo sterk had geleken, was na het vertrek uit
Siberië en de persoonlijke problemen van Alexander Wrangel eerder bekoeld en
het duurde blijkbaar tot Brokken via de Nederlandse tak van de familie Wrangel
achter die vriendschap aan kon gaan. Gelukkig, denkt een mens dan, schreef men
toen brieven, zodat we ook zulke geschiedenissen leren kennen.
Brengt
het lezen van "De Kozakkentuin" iets bij dat we nog niet wisten? Voor
wie nog niet zoveel over Dostojewski
weet allicht wel, maar dat is niet het opzet. Zelden las ik zo een
indrukwekkend beeld van dat Rusland, waar buitenstaanders, ook ik dus, zich
blind op staren. De Russische ziel is niet het verhaal wel hoe mensen door
allerlei gebeurtenissen met elkaar te maken krijgen en hoe het systeem
informeler blijkt te werken dan we vaak denken. Opvallend is dat je een
cultuurbegrip meekrijgt, waarin de norm en de werkelijkheid met elkaar
strijden. Hoe of dat meisje van Pussy Riot, de punkgroep waarvan drie leden
werden opgepakt in Moskou nadat ze in de kathedraal aan het dansen waren als
protest tegen Poetin, die net de Oktoberrevolutie niet meer met de
gebruikelijke pracht en praal wilde vieren. Nadja Tolokonnikova kreeg een
gevangenisstraf en zat anderhalf jaar in de cel. Ze moet er met slecht werkende
naaimachines dwangarbeid verrichten, maar in de krant vertelt ze dat ze ook
plezier zocht te hebben, ook liefde en dat ze geen slachtoffer wilde zijn, lag
ook vast. Het is alles anders, maar Jan Brokken laat zien hoe zo een lange en
zware straf in onmenselijke omstandigheden mensen niet spaart, kan vernietigen.
En toch, er blijken er altijd te zijn die het wel te boven komen, omdat ze
geloven in zichzelf en mensen tegenkomen die hen wel steunen.
Kan
men zich inbeelden dat een school de basis vormt van een samenzwering tegen de
macht, de tsaar? In Rusland bleek na de mislukte opstand van de dekabristen in
1825 - waarover Tolstoj schreef in "Oorlog en Vrede" de angst voor
nieuwe revoltes en revoluties groter dan ooit en werd het leven van mensen die
zelf meer in de pap te brokken wilden hebben. Dostojewski was aanwezig, volgens
een infiltrant - oftewel een verrader - bij een vergadering van de Petrajevskigroep,
waarbij oud-leerlingen van het lyceum waar Alexander von Wrangel in 1849
student was - en door toedoen van zijn oom uit de verte de gemankeerde
terechtstelling bijwoonde - met maatschappijkritiek bezig waren. Het lyceum
vormde de elite en dus mag het niet verbazen dat er jonge keikoppen de lust tot
kritiek en eventueel opstandigheid ontwikkelden.
De
gevolgen van de gevangenisstraf en het lange gedwongen dienen als dwangsoldaat
moeten voor Fjodor Dostojewski zwaar gewogen hebben, maar het heeft hem zeker
niet zijn observatievermogen gekost. Wijl hij zijn eigen situatie niet goed kan
vatten, als het over zijn liefde gaat, weet hij uitermate scherp andere mensen
te zien en te begrijpen. Wat het boek aantrekkelijk maakt? Dat we een wereld
betreden die elke historicus zou willen kunnen schetsen, want veel van wat de
negentiende in Rusland en vooral Piter tekende, komt aan bod, net als het
menselijke dat historici wel eens zien passeren, maar vooral romanschrijvers
weten op te pikken.
Bart
Haers
Reacties
Een reactie posten