Wie zijn uw helden?
Reflectie
Een tijd voor helden?
Het sneeuwt wat buiten, maar het verandert
weinig aan wat we te lezen in de kranten, over Trump, Wilders en Sophie de
Schaepdrijver. De krant doet van het gesprek met Josse De Pauw en Sophie de Schaepdrijver verslag, maar toch blijft het wringen, want wie zouden u helden moeten zijn. De reflectie leek ik eerst kort en bondig te kunnen houden, maar er kwam meer bij kijken, net omdat de omstandigheden die vragen oproepen. Demagogen en populisten staan klaar om zich als helden te laten fêteren, maar hoeveel moed is er voor nodig? Ik had ook aan Ayaan Hirsi Ali kunnen terugdenken, want ook zij lijkt wel haast vergeten.
Ik
weet het wel, voor Sophie de Schaepdrijver zal het rijtje niet flatteus
uitpakken, maar iemand die spreekt over helden en mensen die in onmogelijke
omstandigheden tijdens WO I het lot van soldaten in stinkende loopgraven ter
harte namen geen eerbetoon waardig acht, omdat ze niet meer met la Belgique à
papa konden leven, het blijft mij eigenaardig te moede. Neen, de vicaire van
den lande, Verschaeve heb ik hier niet in gedachten, want al voor WO I had hij
zich in gedachten aangesloten bij een racistisch concept, dat onder meer de Alldeutscher
Verband genegen was en schwärmde met Beethoven en Brahms... Neen, het gaat over
mensen die betrapt werden in hun activiteiten, zoals alfabetisering en scholing
en door de legerleiding naar de bossen van de Orne werden gestuurd. De
politisering van de Vlaamse Beweging kan men niet veronachtzamen zonder het
begrip van de geschiedenis van België te hypothekeren.
Het
zou over helden gaan, over de vraag hoeveel we over moeten hebben voor wat men
dan de Europese cultuur noemt, maar die men niet kan verdedigen, ondersteunen,
zonder er zelf diep van doordrongen te zijn. In die zin is het boeiend dezer
dagen te mogen beleven, waarbij we ons inderdaad tot enige zwartgalligheid
geneigd voelen. Maar was Trump niet een mogelijke uitkomst van een veelvormig
cynisme, waarover Peter Sloterdijk in 1980 over schreef en dat lang niet
iedereen kan bevallen, omdat hij het kynische van de buitenstaander, van de
waarheidsprekende hondse filosoof plaatst tegenover het cynisme van de
machthebber, of het nu economische macht is of politieke, militaire, religieuze,
zelfs de intellectuele macht. Wie macht heeft en hetzelfde zegt als de
machteloze maar goed van de tongriem gesneden hondse filosoof zegt toch iets
volkomen anders, hanteert macht om zich nog te versterken en houdt geen
rekening met derden. Eenvoudig gezegd, men kan hetzelfde zeggen en toch iets
heel anders bereiken.
De
helden van onze tijd? Voor sommigen is het begrip zinloos geworden, voor
anderen is het een kwestie van idolatrie en worden mensen die nauwelijks iets
bijzonders hebben gedaan plots heel adorabel. Het feit dat we van sport iets
hebben kunnen maken dat het oude heroïsme op een vreedzame manier kon doen
herleven, kan men evenwel maar beter als een culturele prestatie bestempelen,
ook al wordt er natuurlijk ook in deze vals gespeeld. Maar het cruciale is dat
sport op verschillende niveaus in de samenleving speelde, met soms
huiveringwekkende vormen, zoals het ganzenrijden, waarbij ruiters een gans de
kop dienden - tja, het is niet anders - af te rukken. Aan de andere kant had je
dan natuurlijk tornooien waar adellijke ruiters hun kunsten toonden en al eens
ongelukkig konden vallen.
De
hoofse literatuur ontstond overigens op het moment dat de riddercultuur getemd
werd, onder meer door het versterken van machtsposities door vorsten. De
roofridders verdwenen uit beeld en ridders werden geacht oplettend door het
leven te gaan. Na de kruistochten werd die domesticatie van het ridderschap
verder doorgevoerd en werd ook in ontwikkelde steden de lokale politie
versterkt. Maar tot in de achttiende eeuw zouden roversbenden afgelegen
gebieden onveilig blijven maken. Jan de Lichte en andere bendeleiders konden
daarbij vaak ook op locale logistieke steun rekenen en waren voor de gevestigde
orde een hoofdpijndossier.
Een
soort held bleef het wel doen, van Don Juan in Lepanto over Michiel de Ruyter
op de Wedway en uiteraard in latere tijden minder frisse helden, omdat we
doorgaans hun zwakke trekken beter kennen, een fenomeen dat ervoor zorgde dat
echte helden niet konden bestaan. In onze tijd is de held vaak ook politiek
gekleurd, want wie drs. Martin Luther King een held vindt, bekent zich openlijk
tot een visie op mensenrechten, zoals dat ook voor Mandela opgaat. Is Mandela
een held? Of is Vaclav Havel een held? Er vallen tal van argumenten voor aan te
dragen en tegelijk blijft het een moeilijke kwestie, omdat zij zichzelf ook
niet als zodanig presenteerden.
Het
zal ook wel duidelijk zijn dat men pas post factum mensen echt als een held(in)
kan presenteren en in die zin moet men Hillary misschien wel als een vrouw met
moed en durf naar voorschuiven, die ondanks alle kritiek die vaker dan niet
seksistisch moet heten toch tot het einde is blijven doorgaan. Iemand die via
de media telkens weer "lock her up" naar het hoofd krijgt, moet wel een
grote wil hebben. Het is overigens niet omdat iemand met enkele gebreken aan
dag zou hebben gelegd dat hij of zij minder een held kan wezen. Het heldendom
ligt in de daad, vaak ook in de vasthoudendheid, zeker ook in het besef dat een
overwinning halen niet vooraf gegeven is, laat staan gegarandeerd. Een held
handelt dus omdat de omstandigheden hem of haar tot een keuze dwingen, wetende dat het handelen niet a priori iets
gaat opleveren.
In
die zin was Hannah Arendt met haar boek over Eichmann een intellectuele heldin,
in de mate dat ze net als de Nederlandse historicus Jacques Presser, eveneens van
geseculariseerde joodse oorsprong, de werking van de Joodse raden tijdens de
oorlog ter discussie stelde. Ook had ze het over de banaliteit van het kwaad,
waarna ze haar visie op het radicale kwaad, waar ze eerder had over geschreven
en nagedacht herzag en vond dat kwaad altijd wel radicaal was. De banaliteit
van het kwaad heeft vooral te maken met het feit dat men in goed
gestructureerde omstandigheden die een administratie is veel kwaad kan
verrichten, zonder zelf beulswerk te verrichten. Eichmann heeft zelf nooit
beulswerk verricht, maar hij organiseerde vanuit zijn dienst de transporten
naar de kampen. Het is zoals Molotov die zelf zijn vrouw op de lijst liet staan
die Stalin wilde van onbetrouwbare sujetten, maar dat gebeurde in 1948, toen
Stalin vooral Joodse medestanders ging vervolgen. Stalin ook werkte met
getallen, om zijn zuiveringen door te voeren, van recht en rechtspraak was geen
sprake meer.
De
banaliteit van het kwaad gaat niet over de gevolgen, maar wel over hoe men
schijnbaar zonder bezwaren opdrachten kan uitvoeren, die immense gevolgen voor
derden hebben. Douaneambtenaren die mensen niet toelaten bij landing, al hebben
ze een green card of een geldig visum, dat lijkt minder drastisch, maar het
heeft wel veel weg van onnadenkend uitvoeren van opdrachten, c.q. een
presidentieel decreet. Onnadenkendheid betekent niet dat de dader niet weet wat
aangericht wordt, maar dat hij of zij er geen rekenschap van geeft in welke
context, verwrongen denkwereld die daden opgedragen en verricht worden. Men
heeft vele argumenten gezocht tegen de visie van Arendt, onder meer dat
Eichmann zelf een volbloed antisemiet was, maar dat noteerde zij dus zeer
nauwkeurig in haar boek over de zaak.
Helden
van deze tijd, zou men dus a contrario kunnen stellen, geven zich wel
rekenschap van wat ze aanrichten en weten dat het niet kan, in naam van welke
religie of ideologie ook, mensen te offeren voor een vermeend hoger doel. Dat
doel was legitiem, want een overheid moet voor de veiligheid zorgen maar toch,
als men mensen gevaarlijk noemt, hen bedreigend gaat vinden, terwijl ze gewoon
hun leven willen leiden, zonder kwaad in de zin, dan wordt het wel gauw genoeg
duidelijk dat men andere doelen dient. Sinds tijden, sinds 1974 was immigratie
in ons land een politieke kwestie en men heeft er nooit andere dan
halfslachtige oplossingen voor gevonden, zoals de migratiestop in 1974, waarbij
men terecht volgmigratie niet geheel wilde uitsluiten. Tot en met het sluiten
van een huwelijk werd een verdachte handeling, waarbij behalve de culturele
breuklijnen ook wederzijds wantrouwen de bron van veel ongenoegen werd. Dat
ongenoegen werd met genoegen verder opgepookt, met al dan niet valse of
halfware verhalen over ernstige inbreuken op allerlei rechten, terwijl het
straatbeeld ook metterdaad veranderde. Maar afgezien van aan drugsmisbruik
gelinkte misdaad, heeft men niet echt de indruk dat de misdaad in ons land
tussen burgers toeneemt. Wel zijn er mensen die zich geroepen voelen om een
Heilige oorlog te voeren, voor deze of gene god, maar zeer zeker ook voor de
Islam.
Het
komt er dan inderdaad te spreken over wat wij van waarde achten en waar wij
niet van hoeven, geweld of zo. Maar kijken mensen naar televisie, dan blijkt
geweld vele malen vaker vertoond te worden dan liefde, tenzij dan in een
weemakende vorm, waarin de zoetigheid om de oren vliegt. Maar het leven zelf,
dat we krijgen we of in donkere tinten dan wel in beroezende tinten aangereikt,
waarbij het persoonlijke onder het aanrecht verdwijnt. Helden hebben sinds
Achilleus de roep dat ze wel goed konden vechten, maar niet goed denken, niet
wisten zelfs waarom ze vechten zouden, tenzij voor de eer. Odysseus, Achilleus
tegenspeler en tegenhanger wist zeer goed dat hij niet zomaar moet vechten,
strijden, maar vooral overleven. Adorno noemde Odysseus de kruidenier, terwijl
de man net alle gevaren weet te overwinnen door slim met de omstandigheden om
te gaan. Toch is Odysseus volgens Sandor Marai net niet de engdenkende kruidenier,
wel iemand die van tijd tot tijd de tijd weet te verbeiden. Nu ja, onze ervaring
van tijd is al helemaal anders dan wat het vroeger was, want een mensenleven
zelf was al niet zo breed toegemeten als nu het geval is.
Een
president wil Amerika weer groot maken en scoort bij een relatief breed
publiek, terwijl anderen razend zijn. Zou hij Amerika weer groot kunnen maken?
Vele landen, burgers van vele landen hebben ervaren dat de VS lang niet zo
groot waren, grootmoedig waren, want er werden oorlogen gevoerd in gebieden en
voor doelen die naderhand niet zo goed te verantwoorden bleken of niet de goede
nazorg kregen. Toch wilde men ons helden voorschotelen, die met die strijd te
maken hadden. Als men dan de tragedie in het voormalige Joegoslavië overziet en
wat er in Sebrenica is voorgevallen, uitgevreten, dan moet men wel bedenken dat
echte helden dun bezaaid zijn. Alleen voor de Servische Bosniërs lijkt het dat
hun kampioenen echt wel iets bereikt hadden. Nu de vrede al een paar decennia
heerst in Kroatië en Bosnië-Herzegovina - nog niet in Kosovo - moeten we wel
vragen stellen over hoe het met het land, met de regio gesteld is. Het toerisme
veert weer op maar verder?
De
oorlog in Syrië is zo mogelijk nog minder vatbaat, want niemand ziet goed in
hoe wie waar voor gaat, tenzij men zich nog weet te herinneren dat de opstand in
2011 vreedzaam begonnen was en niets meer maar ook niets minder verwachtte dan
een nieuwe bestuurstijl, die meer aansloot bij de inzichten van de burgers.
Omdat de zoon in het Westen had gestudeerd, dacht men dat hij minder
hardvochtig zou optreden dan de vader, maar het viel anders uit. Overigens
staat mij niet voor dat we nog een naam kennen uit de Syrische opstand, waar we
iets over kunnen zeggen. Zij werden statistiek.
We
beleven het verzetten van bakens en neen, over fake news en alternative facts
zal ik het niet hebben. Als het over de Belgische en Vlaamse geschiedenis gaat
ben ik daar maar al te vertrouwd mee, want er zijn nog steeds zogenaamde
historici die menen dat de slag der Gulden sporen in 1838 werd uitgevonden door
Henri Conscience. Er zijn er nog die vinden dat de handelingen van Jacob van
Artevelde nergens voor stonden, tenzij de belangen van de heer van Artevelde.
Er zijn mensen die coram publico betogen dat den Vlaam tot fascisme geneigd zou
zijn, terwijl men in één moeite door klaagt dat diezelfde boerenkinkel er plezier
in vindt de wet opzij te schuiven en de handhaver een loer te draaien. Overigens,
dat boeren lomp zouden zijn, wordt wel zelden aan de werkelijkheid getoetst. Ooit
was ook de Boerenbond, opgericht met de steun van Joris Helleputte, zeker niet
België toegewijd, maar ook dat is geleidelijk veranderd. Hoe dat zo komt,
blijkt moeilijker na te gaan, maar ja, zelfs het Davidsfonds vergeet van tijd
tot tijd dat ze opgericht is voor emancipatie van Vlamingen die niet altijd
alle onderwijskansen hadden gekregen en die ook dus de verspreiding van goede
taalbeheersing bevorderen wilde. Met Jan Frans Willems en Karel Lodewijk
Ledeganck en George Bergmann, vader van de jong gestorven schrijver Anton
Bergmann hebben we een mooi kransje mensen die de taal, het Nederlands wilden
verspreiden, die het volk wilden verheffen. Men kan dat kritisch bejegenen, maar
hun rol was wel onmiskenbaar en hun faam groot, zij het nu getaand.
Over
de Frans-Vlaamse oorlog omstreeks 1302 toch nog dit: Philips IV Le Bel blijft
een indrukwekkende vorst, als men ziet wat hij op gang heeft gebracht, maar
tegelijk had hij sterke tegenstanders, zoals de familie van de graaf van Vlaanderen
maar ook vooral enkele steden, waaronder Brugge, toen financieel toch wel goed
voorzien van middelen om de strijd aan te gaan. Was Jan Breydel, was Pieter de Coninck
een held? Ik denk dat ze mensen waren maar dat ze in de taak die ze hadden opgenomen
inderdaad niet de gemakkelijkste weg genomen hadden. Wat Conscience beschrijft
valt niet direct uit de bronnen te reconstrueren, maar vooral heeft men de zaak
bekeken als iets Vlaams, terwijl het om een Europees conflict ging. Dan wordt
het verhaal best wel interessant, want de pogingen van de Franse koning om
Vlaanderen, een behoorlijk welvarend wingewest te annexeren kwamen voort uit
berekening en geopolitieke plannen, die al bij al nooit zijn gerealiseerd, ook
niet door Louis XIV. Napoleon slaagde daar wel weer in, maar dat was een andere
tijd.
Wellicht
is het van belang dat we niet enkel naar de eigen helden kijken, als we die al
willen erkennen, maar ook eens een Cavour, de man die Italië een wist te maken
of de Duitse kanselier Adenauer, hoewel we hier in onze contreien nog weinig
aandacht aan de man besteden. Adenauer zadelde de bevolking op koolraap, om de
hongersnood te bestrijden, maar na tien jaar kon de BRD zich als een
West-Europees land presenteren en vandaag is Duitsland de dragende mogendheid
van de EU, of men dat nu aangenaam vindt of niet. Meer zelfs, zowel Joachim
Gauck als Angela Merkel groeiden op in de voormalige DDR en wat Gauck betreft,
kan men zeggen dat hij daar een eigen weg is gegaan. Het is nodig, denk ik die
verdiensten te erkennen, zonder onmiddellijk deze politici als helden te beschouwen.
Dan kunnen we nog eens van gedachten wisselen over Simon Bolivar, die door
Simon Chavez als het grote voorbeeld werd voorgesteld. Juist Bolivar is er het
toonbeeld van dat we niet goed noch met zekerheid weten of goede bedoelingen
vanzelf tot goede resultaten leiden. Alexander von Humboldt kende de jonge
Bolivar goed en steunde hem zelfs enige tijd, maar toen Bolivar zich dictatoriale
macht toe-eigende kon hij hem niet meer volgen en ook zijn medestanders, die
van Bolivar gingen hem wantrouwen. De dictatoriale ingesteldheid had te maken
met de paradox dat de grote chef nooit ver genoeg met alle delen van zijn toch
grote rijk kon communiceren en zijn medestanders ging wantrouwen, zodat het
contact nog verslechterde.
Dat
ligt anders voor Vaclav Havel, Nelson Mandela ook, maar de jonge Malala
Yousafzai spant dezer dagen wel de kroon. Zij werd neergeschoten in het hoofd
in het UK kon gered worden en nu vooral wil studeren, maar toch ook voor veel
mensen een voorbeeld mag heten.
Het
kan dus toch, denk ik dan, dat mensen in hun eigen omstandigheden een manier
vinden om niet enkel het eigen lot te behartigen, maar ook boven zichzelf weten
uit te steken. De complexiteit van die verhalen dringt niet altijd door tot de
beate verering, maar tegelijk is het wel hartverwarmend te zien als mensen zo
een figuren in het hart sluiten. Het moeilijkste zal zijn om wat zo een
bijzondere mensen dan presteren een vervolg te geven. Zuid-Afrika heeft af te
rekenen met diep ingewortelde corruptie, in Pakistan blijft de greep van
islamisme groot, als gevolg van politieke keuzes meer dan dertig jaar geleden.
Als ik dus op zoek ging naar helden van deze tijd, dan ook omdat ik denk dat er
altijd wel mensen zullen zijn die iets bijzonders presteren, maar de
samenleving wordt doorgaans niet door helden gedragen, maar door welwillende,
doch vooral gewone mensen. Kan ik het verzet tegen de bouw van de
Oosterweelverbinding niet heldhaftig vinden of de bescherming van het
Lappersfortbos, dan denk ik vooral dat wie niets doen wil aan het overdadig
opstoken van fossiele brandstoffen en het spuien van plastics in het milieu een
grote verantwoordelijkheid draagt. Toch geloof ik niet helemaal zeker dat we
veel greep zullen hebben over het klimaatsysteem.
Nog
al te vaak lees ik dat we af moeten van het serre-effect, terwijl er alleen
maar leven mogelijk was op aarde dankzij de aantrekkingskracht van de aarde,
het elektromagnetische veld en de dampkring, die zo rond de aarde behouden kon
blijven. Ook de afscherming van kosmische straling mag men niet uit het oog
verliezen, maar goed, de dampkring houdt de aard warm, hoewel er ook periode is
geweest dat de aardkloot een ijsbol was, helemaal omgeven door ijs. Om maar te
zeggen,de mechanismen die ons leven op aarde mogelijk maken en bepalen zijn
eerder complex van aard. Maar mikken op duurzaamheid kan geen kwaad en
energieverspilling moet men toch vermijden. Vele moedige voorspellingen in het
verleden zijn door de feiten weersproken, maar wanneer men vindt dat men zomaar
pijpleidingen kan aanleggen in fragiel natuurlijk gebied en er zijn andere
oplossingen mogelijk, dan zal men toch een en ander moeten afwegen en daarvoor
heeft men moedige ambtenaren nodig.
Neen,
het is niet nutteloos mensen als bijzonder verdienstelijk of zelfs helden voor
te stellen, maar het kan tegelijk een vorm van gemakzucht zijn. Deze tijd heeft
mensen nodig, heeft die mensen ook nodig die zonder meer doen wat moet en geen
beloning of roem vragen, die er zelfs wat te ijdel voor zijn om zich die roem
te laten welgevallen. Vooral omdat we nu mensen als helden gepresenteerd
krijgen die nog niets zelf hebben moeten verleggen, geen steen in de rivier of
een map op hun werktafel. Maar goed, zeg me wie uw helden zijn en ik kan er misschien iets uit afleiden, maar misschien noemt u uw echte helden niet, uit schroom.
Bart
Haers
Reacties
Een reactie posten