Wie zijn uw helden?

Reflectie


Een tijd voor helden?

Is Malala Yousafzai een heldin? Alleszins
tegen wil en denk, maar toch, ze getuigde
van haar wedervaren en haar overleven van
een aanslag, want in Pakistan mogen meisjes
niet studeren. Zal ze nog foute dingen zeggen?
Ze is er jong genoeg voor, maar toch,
ze kan wel inspireren, want wie wil hier
te lande zo graag naar school als zij? 
Het sneeuwt wat buiten, maar het verandert weinig aan wat we te lezen in de kranten, over Trump, Wilders en Sophie de Schaepdrijver. De krant doet van het gesprek met Josse De Pauw en Sophie de Schaepdrijver verslag, maar toch blijft het wringen, want wie zouden u helden moeten zijn. De reflectie leek ik eerst kort en bondig te kunnen houden, maar er kwam meer bij kijken, net omdat de omstandigheden die vragen oproepen. Demagogen en populisten staan klaar om zich als helden te laten fêteren, maar hoeveel moed is er voor nodig? Ik had ook aan Ayaan Hirsi Ali kunnen terugdenken, want ook zij lijkt wel haast vergeten. 

Ik weet het wel, voor Sophie de Schaepdrijver zal het rijtje niet flatteus uitpakken, maar iemand die spreekt over helden en mensen die in onmogelijke omstandigheden tijdens WO I het lot van soldaten in stinkende loopgraven ter harte namen geen eerbetoon waardig acht, omdat ze niet meer met la Belgique à papa konden leven, het blijft mij eigenaardig te moede. Neen, de vicaire van den lande, Verschaeve heb ik hier niet in gedachten, want al voor WO I had hij zich in gedachten aangesloten bij een racistisch concept, dat onder meer de Alldeutscher Verband genegen was en schwärmde met Beethoven en Brahms... Neen, het gaat over mensen die betrapt werden in hun activiteiten, zoals alfabetisering en scholing en door de legerleiding naar de bossen van de Orne werden gestuurd. De politisering van de Vlaamse Beweging kan men niet veronachtzamen zonder het begrip van de geschiedenis van België te hypothekeren.

Het zou over helden gaan, over de vraag hoeveel we over moeten hebben voor wat men dan de Europese cultuur noemt, maar die men niet kan verdedigen, ondersteunen, zonder er zelf diep van doordrongen te zijn. In die zin is het boeiend dezer dagen te mogen beleven, waarbij we ons inderdaad tot enige zwartgalligheid geneigd voelen. Maar was Trump niet een mogelijke uitkomst van een veelvormig cynisme, waarover Peter Sloterdijk in 1980 over schreef en dat lang niet iedereen kan bevallen, omdat hij het kynische van de buitenstaander, van de waarheidsprekende hondse filosoof plaatst tegenover het cynisme van de machthebber, of het nu economische macht is of politieke, militaire, religieuze, zelfs de intellectuele macht. Wie macht heeft en hetzelfde zegt als de machteloze maar goed van de tongriem gesneden hondse filosoof zegt toch iets volkomen anders, hanteert macht om zich nog te versterken en houdt geen rekening met derden. Eenvoudig gezegd, men kan hetzelfde zeggen en toch iets heel anders bereiken.

De helden van onze tijd? Voor sommigen is het begrip zinloos geworden, voor anderen is het een kwestie van idolatrie en worden mensen die nauwelijks iets bijzonders hebben gedaan plots heel adorabel. Het feit dat we van sport iets hebben kunnen maken dat het oude heroïsme op een vreedzame manier kon doen herleven, kan men evenwel maar beter als een culturele prestatie bestempelen, ook al wordt er natuurlijk ook in deze vals gespeeld. Maar het cruciale is dat sport op verschillende niveaus in de samenleving speelde, met soms huiveringwekkende vormen, zoals het ganzenrijden, waarbij ruiters een gans de kop dienden - tja, het is niet anders - af te rukken. Aan de andere kant had je dan natuurlijk tornooien waar adellijke ruiters hun kunsten toonden en al eens ongelukkig konden vallen.

De hoofse literatuur ontstond overigens op het moment dat de riddercultuur getemd werd, onder meer door het versterken van machtsposities door vorsten. De roofridders verdwenen uit beeld en ridders werden geacht oplettend door het leven te gaan. Na de kruistochten werd die domesticatie van het ridderschap verder doorgevoerd en werd ook in ontwikkelde steden de lokale politie versterkt. Maar tot in de achttiende eeuw zouden roversbenden afgelegen gebieden onveilig blijven maken. Jan de Lichte en andere bendeleiders konden daarbij vaak ook op locale logistieke steun rekenen en waren voor de gevestigde orde een hoofdpijndossier.

Een soort held bleef het wel doen, van Don Juan in Lepanto over Michiel de Ruyter op de Wedway en uiteraard in latere tijden minder frisse helden, omdat we doorgaans hun zwakke trekken beter kennen, een fenomeen dat ervoor zorgde dat echte helden niet konden bestaan. In onze tijd is de held vaak ook politiek gekleurd, want wie drs. Martin Luther King een held vindt, bekent zich openlijk tot een visie op mensenrechten, zoals dat ook voor Mandela opgaat. Is Mandela een held? Of is Vaclav Havel een held? Er vallen tal van argumenten voor aan te dragen en tegelijk blijft het een moeilijke kwestie, omdat zij zichzelf ook niet als zodanig presenteerden.

Het zal ook wel duidelijk zijn dat men pas post factum mensen echt als een held(in) kan presenteren en in die zin moet men Hillary misschien wel als een vrouw met moed en durf naar voorschuiven, die ondanks alle kritiek die vaker dan niet seksistisch moet heten toch tot het einde is blijven doorgaan. Iemand die via de media telkens weer "lock her up" naar het hoofd krijgt, moet wel een grote wil hebben. Het is overigens niet omdat iemand met enkele gebreken aan dag zou hebben gelegd dat hij of zij minder een held kan wezen. Het heldendom ligt in de daad, vaak ook in de vasthoudendheid, zeker ook in het besef dat een overwinning halen niet vooraf gegeven is, laat staan gegarandeerd. Een held handelt dus omdat de omstandigheden hem of haar tot een keuze dwingen,  wetende dat het handelen niet a priori iets gaat opleveren.

In die zin was Hannah Arendt met haar boek over Eichmann een intellectuele heldin, in de mate dat ze net als de Nederlandse historicus Jacques Presser, eveneens van geseculariseerde joodse oorsprong, de werking van de Joodse raden tijdens de oorlog ter discussie stelde. Ook had ze het over de banaliteit van het kwaad, waarna ze haar visie op het radicale kwaad, waar ze eerder had over geschreven en nagedacht herzag en vond dat kwaad altijd wel radicaal was. De banaliteit van het kwaad heeft vooral te maken met het feit dat men in goed gestructureerde omstandigheden die een administratie is veel kwaad kan verrichten, zonder zelf beulswerk te verrichten. Eichmann heeft zelf nooit beulswerk verricht, maar hij organiseerde vanuit zijn dienst de transporten naar de kampen. Het is zoals Molotov die zelf zijn vrouw op de lijst liet staan die Stalin wilde van onbetrouwbare sujetten, maar dat gebeurde in 1948, toen Stalin vooral Joodse medestanders ging vervolgen. Stalin ook werkte met getallen, om zijn zuiveringen door te voeren, van recht en rechtspraak was geen sprake meer.

De banaliteit van het kwaad gaat niet over de gevolgen, maar wel over hoe men schijnbaar zonder bezwaren opdrachten kan uitvoeren, die immense gevolgen voor derden hebben. Douaneambtenaren die mensen niet toelaten bij landing, al hebben ze een green card of een geldig visum, dat lijkt minder drastisch, maar het heeft wel veel weg van onnadenkend uitvoeren van opdrachten, c.q. een presidentieel decreet. Onnadenkendheid betekent niet dat de dader niet weet wat aangericht wordt, maar dat hij of zij er geen rekenschap van geeft in welke context, verwrongen denkwereld die daden opgedragen en verricht worden. Men heeft vele argumenten gezocht tegen de visie van Arendt, onder meer dat Eichmann zelf een volbloed antisemiet was, maar dat noteerde zij dus zeer nauwkeurig in haar boek over de zaak.

Helden van deze tijd, zou men dus a contrario kunnen stellen, geven zich wel rekenschap van wat ze aanrichten en weten dat het niet kan, in naam van welke religie of ideologie ook, mensen te offeren voor een vermeend hoger doel. Dat doel was legitiem, want een overheid moet voor de veiligheid zorgen maar toch, als men mensen gevaarlijk noemt, hen bedreigend gaat vinden, terwijl ze gewoon hun leven willen leiden, zonder kwaad in de zin, dan wordt het wel gauw genoeg duidelijk dat men andere doelen dient. Sinds tijden, sinds 1974 was immigratie in ons land een politieke kwestie en men heeft er nooit andere dan halfslachtige oplossingen voor gevonden, zoals de migratiestop in 1974, waarbij men terecht volgmigratie niet geheel wilde uitsluiten. Tot en met het sluiten van een huwelijk werd een verdachte handeling, waarbij behalve de culturele breuklijnen ook wederzijds wantrouwen de bron van veel ongenoegen werd. Dat ongenoegen werd met genoegen verder opgepookt, met al dan niet valse of halfware verhalen over ernstige inbreuken op allerlei rechten, terwijl het straatbeeld ook metterdaad veranderde. Maar afgezien van aan drugsmisbruik gelinkte misdaad, heeft men niet echt de indruk dat de misdaad in ons land tussen burgers toeneemt. Wel zijn er mensen die zich geroepen voelen om een Heilige oorlog te voeren, voor deze of gene god, maar zeer zeker ook voor de Islam.

Het komt er dan inderdaad te spreken over wat wij van waarde achten en waar wij niet van hoeven, geweld of zo. Maar kijken mensen naar televisie, dan blijkt geweld vele malen vaker vertoond te worden dan liefde, tenzij dan in een weemakende vorm, waarin de zoetigheid om de oren vliegt. Maar het leven zelf, dat we krijgen we of in donkere tinten dan wel in beroezende tinten aangereikt, waarbij het persoonlijke onder het aanrecht verdwijnt. Helden hebben sinds Achilleus de roep dat ze wel goed konden vechten, maar niet goed denken, niet wisten zelfs waarom ze vechten zouden, tenzij voor de eer. Odysseus, Achilleus tegenspeler en tegenhanger wist zeer goed dat hij niet zomaar moet vechten, strijden, maar vooral overleven. Adorno noemde Odysseus de kruidenier, terwijl de man net alle gevaren weet te overwinnen door slim met de omstandigheden om te gaan. Toch is Odysseus volgens Sandor Marai net niet de engdenkende kruidenier, wel iemand die van tijd tot tijd de tijd weet te verbeiden. Nu ja, onze ervaring van tijd is al helemaal anders dan wat het vroeger was, want een mensenleven zelf was al niet zo breed toegemeten als nu het geval is.

Een president wil Amerika weer groot maken en scoort bij een relatief breed publiek, terwijl anderen razend zijn. Zou hij Amerika weer groot kunnen maken? Vele landen, burgers van vele landen hebben ervaren dat de VS lang niet zo groot waren, grootmoedig waren, want er werden oorlogen gevoerd in gebieden en voor doelen die naderhand niet zo goed te verantwoorden bleken of niet de goede nazorg kregen. Toch wilde men ons helden voorschotelen, die met die strijd te maken hadden. Als men dan de tragedie in het voormalige Joegoslavië overziet en wat er in Sebrenica is voorgevallen, uitgevreten, dan moet men wel bedenken dat echte helden dun bezaaid zijn. Alleen voor de Servische Bosniërs lijkt het dat hun kampioenen echt wel iets bereikt hadden. Nu de vrede al een paar decennia heerst in Kroatië en Bosnië-Herzegovina - nog niet in Kosovo - moeten we wel vragen stellen over hoe het met het land, met de regio gesteld is. Het toerisme veert weer op maar verder?

De oorlog in Syrië is zo mogelijk nog minder vatbaat, want niemand ziet goed in hoe wie waar voor gaat, tenzij men zich nog weet te herinneren dat de opstand in 2011 vreedzaam begonnen was en niets meer maar ook niets minder verwachtte dan een nieuwe bestuurstijl, die meer aansloot bij de inzichten van de burgers. Omdat de zoon in het Westen had gestudeerd, dacht men dat hij minder hardvochtig zou optreden dan de vader, maar het viel anders uit. Overigens staat mij niet voor dat we nog een naam kennen uit de Syrische opstand, waar we iets over kunnen zeggen. Zij werden statistiek.

We beleven het verzetten van bakens en neen, over fake news en alternative facts zal ik het niet hebben. Als het over de Belgische en Vlaamse geschiedenis gaat ben ik daar maar al te vertrouwd mee, want er zijn nog steeds zogenaamde historici die menen dat de slag der Gulden sporen in 1838 werd uitgevonden door Henri Conscience. Er zijn er nog die vinden dat de handelingen van Jacob van Artevelde nergens voor stonden, tenzij de belangen van de heer van Artevelde. Er zijn mensen die coram publico betogen dat den Vlaam tot fascisme geneigd zou zijn, terwijl men in één moeite door klaagt dat diezelfde boerenkinkel er plezier in vindt de wet opzij te schuiven en de handhaver een loer te draaien. Overigens, dat boeren lomp zouden zijn, wordt wel zelden aan de werkelijkheid getoetst. Ooit was ook de Boerenbond, opgericht met de steun van Joris Helleputte, zeker niet België toegewijd, maar ook dat is geleidelijk veranderd. Hoe dat zo komt, blijkt moeilijker na te gaan, maar ja, zelfs het Davidsfonds vergeet van tijd tot tijd dat ze opgericht is voor emancipatie van Vlamingen die niet altijd alle onderwijskansen hadden gekregen en die ook dus de verspreiding van goede taalbeheersing bevorderen wilde. Met Jan Frans Willems en Karel Lodewijk Ledeganck en George Bergmann, vader van de jong gestorven schrijver Anton Bergmann hebben we een mooi kransje mensen die de taal, het Nederlands wilden verspreiden, die het volk wilden verheffen. Men kan dat kritisch bejegenen, maar hun rol was wel onmiskenbaar en hun faam groot, zij het nu getaand.

Over de Frans-Vlaamse oorlog omstreeks 1302 toch nog dit: Philips IV Le Bel blijft een indrukwekkende vorst, als men ziet wat hij op gang heeft gebracht, maar tegelijk had hij sterke tegenstanders, zoals de familie van de graaf van Vlaanderen maar ook vooral enkele steden, waaronder Brugge, toen financieel toch wel goed voorzien van middelen om de strijd aan te gaan. Was Jan Breydel, was Pieter de Coninck een held? Ik denk dat ze mensen waren maar dat ze in de taak die ze hadden opgenomen inderdaad niet de gemakkelijkste weg genomen hadden. Wat Conscience beschrijft valt niet direct uit de bronnen te reconstrueren, maar vooral heeft men de zaak bekeken als iets Vlaams, terwijl het om een Europees conflict ging. Dan wordt het verhaal best wel interessant, want de pogingen van de Franse koning om Vlaanderen, een behoorlijk welvarend wingewest te annexeren kwamen voort uit berekening en geopolitieke plannen, die al bij al nooit zijn gerealiseerd, ook niet door Louis XIV. Napoleon slaagde daar wel weer in, maar dat was een andere tijd.

Wellicht is het van belang dat we niet enkel naar de eigen helden kijken, als we die al willen erkennen, maar ook eens een Cavour, de man die Italië een wist te maken of de Duitse kanselier Adenauer, hoewel we hier in onze contreien nog weinig aandacht aan de man besteden. Adenauer zadelde de bevolking op koolraap, om de hongersnood te bestrijden, maar na tien jaar kon de BRD zich als een West-Europees land presenteren en vandaag is Duitsland de dragende mogendheid van de EU, of men dat nu aangenaam vindt of niet. Meer zelfs, zowel Joachim Gauck als Angela Merkel groeiden op in de voormalige DDR en wat Gauck betreft, kan men zeggen dat hij daar een eigen weg is gegaan. Het is nodig, denk ik die verdiensten te erkennen, zonder onmiddellijk deze politici als helden te beschouwen. Dan kunnen we nog eens van gedachten wisselen over Simon Bolivar, die door Simon Chavez als het grote voorbeeld werd voorgesteld. Juist Bolivar is er het toonbeeld van dat we niet goed noch met zekerheid weten of goede bedoelingen vanzelf tot goede resultaten leiden. Alexander von Humboldt kende de jonge Bolivar goed en steunde hem zelfs enige tijd, maar toen Bolivar zich dictatoriale macht toe-eigende kon hij hem niet meer volgen en ook zijn medestanders, die van Bolivar gingen hem wantrouwen. De dictatoriale ingesteldheid had te maken met de paradox dat de grote chef nooit ver genoeg met alle delen van zijn toch grote rijk kon communiceren en zijn medestanders ging wantrouwen, zodat het contact nog verslechterde.

Dat ligt anders voor Vaclav Havel, Nelson Mandela ook, maar de jonge Malala Yousafzai spant dezer dagen wel de kroon. Zij werd neergeschoten in het hoofd in het UK kon gered worden en nu vooral wil studeren, maar toch ook voor veel mensen een voorbeeld mag heten.

Het kan dus toch, denk ik dan, dat mensen in hun eigen omstandigheden een manier vinden om niet enkel het eigen lot te behartigen, maar ook boven zichzelf weten uit te steken. De complexiteit van die verhalen dringt niet altijd door tot de beate verering, maar tegelijk is het wel hartverwarmend te zien als mensen zo een figuren in het hart sluiten. Het moeilijkste zal zijn om wat zo een bijzondere mensen dan presteren een vervolg te geven. Zuid-Afrika heeft af te rekenen met diep ingewortelde corruptie, in Pakistan blijft de greep van islamisme groot, als gevolg van politieke keuzes meer dan dertig jaar geleden. Als ik dus op zoek ging naar helden van deze tijd, dan ook omdat ik denk dat er altijd wel mensen zullen zijn die iets bijzonders presteren, maar de samenleving wordt doorgaans niet door helden gedragen, maar door welwillende, doch vooral gewone mensen. Kan ik het verzet tegen de bouw van de Oosterweelverbinding niet heldhaftig vinden of de bescherming van het Lappersfortbos, dan denk ik vooral dat wie niets doen wil aan het overdadig opstoken van fossiele brandstoffen en het spuien van plastics in het milieu een grote verantwoordelijkheid draagt. Toch geloof ik niet helemaal zeker dat we veel greep zullen hebben over het klimaatsysteem.

Nog al te vaak lees ik dat we af moeten van het serre-effect, terwijl er alleen maar leven mogelijk was op aarde dankzij de aantrekkingskracht van de aarde, het elektromagnetische veld en de dampkring, die zo rond de aarde behouden kon blijven. Ook de afscherming van kosmische straling mag men niet uit het oog verliezen, maar goed, de dampkring houdt de aard warm, hoewel er ook periode is geweest dat de aardkloot een ijsbol was, helemaal omgeven door ijs. Om maar te zeggen,de mechanismen die ons leven op aarde mogelijk maken en bepalen zijn eerder complex van aard. Maar mikken op duurzaamheid kan geen kwaad en energieverspilling moet men toch vermijden. Vele moedige voorspellingen in het verleden zijn door de feiten weersproken, maar wanneer men vindt dat men zomaar pijpleidingen kan aanleggen in fragiel natuurlijk gebied en er zijn andere oplossingen mogelijk, dan zal men toch een en ander moeten afwegen en daarvoor heeft men moedige ambtenaren nodig.

Neen, het is niet nutteloos mensen als bijzonder verdienstelijk of zelfs helden voor te stellen, maar het kan tegelijk een vorm van gemakzucht zijn. Deze tijd heeft mensen nodig, heeft die mensen ook nodig die zonder meer doen wat moet en geen beloning of roem vragen, die er zelfs wat te ijdel voor zijn om zich die roem te laten welgevallen. Vooral omdat we nu mensen als helden gepresenteerd krijgen die nog niets zelf hebben moeten verleggen, geen steen in de rivier of een map op hun werktafel. Maar goed, zeg me wie uw helden zijn en ik kan er misschien iets uit afleiden, maar misschien noemt u uw echte helden niet, uit schroom. 


Bart Haers  

Reacties

Populaire posts