Belang van Humaniora

Dezer Dagen

Humaniora

wat maakt van een mens een mens?

Ford Madox Brown, schilderde deze
sleutelscène uit Romeo and Juliet,
wat artistiek wellicht niet echt
top zou heten, maar wie dit soort
werken zag in Engelse musea,
merkt hoe literatuur en kunst elkaar wel
beinvloeden en inspireren. 

De discussie is helaas gaan liggen in de brede media, over hoe we het onderwijs zullen inrichten, want zij die zich verliezers wanen denken aan de volgende veldslag, voor het overige giet de minister de besluiten in uitvoeringsteksten en men zal wel zien wat het worden zal. Zoals in de beste bureaucratische traditie wilden de hervormers het aantal mensen met een diploma opdrijven en er ook nog eens toe bijdragen dat niemand echt grondig kennis zou verwerven of een vak goed onder de knieën zou krijgen. Veel en vaak spreekt men over STEM, zelden over humaniora.

Het is maar dat ik een blaadje vond in de papieren van mijn vader die op college in Eeklo, het rapport van de zesdes met een 1 voor vlijt en een 1 voor gedrag. Eronder staat dat dit de hoogst mogelijke score was. Want men ging ook van de zesde klasse naar de eerste, de retorica en het was heus niet zeker dat je dat niveau haalde, dus er moest gewerkt. Overigens waren de punten in lijn met de score voor goed gedrag en ijver.

Het doet me denken aan een discussie een aantal jaren geleden met een medewerker van de VU-fractie. Hij vond dat de idee van Bildung best ver weg gezet kan worden. Ik begrijp dat nog altijd niet. Overigens, voor men gaat denken dat ik iemand wezen zou die geen interesse voor "exacte" wetenschappen zou opbrengen, die behoren evengoed tot de Bildung, want men begrijpt niets van deze wereld als men ook niet een beetje scheikunde kent of van fysica niet een en ander heeft opgenomen. Hoezeer ook ontoereikend om de snaartheorie te vatten en de het idee van het pluriversum, er is wel aandacht. Bildung is niet alleen de schone letteren, wel ermee iets aan kunnen vatten. Men vertelt ons graag dat de ouden vooral moesten stampen en blokken, alles uit het hoofd leren, maar zij hadden ook bijzonder veel schrijfopdrachten, van het maken van vertalingen en thema tot het schrijven van verhandelingen en redevoeringen, ook wel gedichten. Zij, die ouden, die toen jong waren, leefden inderdaad in een cocon, want ze leerden zaken waar ze thuis niet altijd veel over konden vertellen, al moet het bij mijn vader thuis wel meegevallen zijn, want er had al een broer de hele cyclus van de zesde tot de eerste doorgemaakt en twee broers mochten studeren, konden studeren maar hadden geen zin. Mijn tante, een van de drie zussen zal wellicht met veertien thuis zijn gebleven, maar ik heb het nooit geweten hoe zij een opvoeding kreeg. Haar jongere zus besloot met achttien naar het klooster te gaan tegen de zin van haar vader en zou daar voor onderwijzeres studeren en schopte het tot moeder overste, zonder de bedilzucht eigen aan dat soort mensen. Toen het kloosterleven teloorging en nonnen te graag naar televisie keken, is ze zich als derde-ordelinge in Gent met goede werken gaan inlaten, tot ze te oud werd. Qua visie, moet ik mij nu vaststellen, sloot ze echt wel aan bij de ontwikkeling die mijn vader doorgemaakt heeft. Het is geen verhaal van identieke inzichten, wel van een openheid voor de wereld, misschien wel een liefde voor de wereld.

Humaniora gaat erom jonge mensen de kans te geven meer mens te worden en voor zover ik het me van college herinner had men de idee dat dit juist ook weer refereerde aan een omgang met de wereld, zorgzaam en betrokken, liefdevol zo men wil, maar ook, naar de idee van onder meer Erasmus niet in de greep van de wereld en al evenmin onderworpen aan de wereld. Juist, dertig jaar geleden zou ik vooral de kritische aspecten belicht hebben, maar toch, toen al begreep ik dat men onderwijs niet kan opvatten als een mechanisch proces, maar de leerlingen/studenten doen er hun ding mee en van tijd tot tijd blijkt dat ze ervan houden te experimenteren. Het behoort tot de competenties van jongeren om de regels te tarten en gevestigde zekerheden overhoop te halen. Men kan nog talloze keren beweren dat Albrecht Rodenbach als dichter niet deugde, hij is gewoon te jong gestorven, maar hij heeft met zijn jaargenoten wel een heel bisschoppelijk college, een klein seminarie overhoop gezet met jeugdig enthousiasme en zo mee de vlam aan de lont gestoken van de Vernederlandsing van het secondair onderwijs in Vlaanderen. Wie dat geen daad van moed vindt, mag het zeggen, maar ik denk dat zijn familie, die mee aan de basis lag van het onafhankelijke België in 1830 niet zo tevreden moet zijn geweest.

De kritiek aan het adres van Bildung en Humaniora betreft onder meer de idee dat dit nutteloos onderwijs zou zijn, maar men kan niet goed spreken over entropie zonder Hamlet te kennen en het omgekeerde geldt evengoed, gezien het aantal lijken op de scène. Maar wie Hamlet wil vatten moet eerst maar eens goed de Engelse taal studeren, met alle kleine en grote valkuilen, met de schijnbare eenvoud van grammatica en syntaxis, die evenwel bij nadere kennismaking best wel complex uitpakt. Maar men kan het leren en het is toch eigen aan de humaniora dat men deze teksten leert kennen. Bekend zijn met Heinrich Heine maakte niemand tot een beter mens - de zin voor venijnige satire wordt stevig aangewakkerd, net als de zin voor verhoudingen - terwijl men nu moet vaststellen dat men er niet alle scholen toe komt Pope en Faulkner nog te lezen of Huccleberry Fynn. Of Franse teksten, van Montaigne en Rabelais, du Bellay en Stendhal.  Vroeger had men wel de neiging om vast te leggen welke canon men diende te volgen, maar de kans dat een leraar al eens een eigen follieke inbracht, was niet onbestaande, zeker als men verder kwam in het verhaal.

Men heeft ons vaak verteld dat onderwijs leidt tot gedachteloos na-apen van wat de leraren zeggen, maar leraren vonden dat ook niet zo fijn, ten minste twintig keer hetzelfde te lezen en ja, sommige vragen krijgen best een precies antwoord, open vragen krijgen dan weer tal van antwoorden en dan moet de leerling het zelf maar oplossen.

Ik bedenk dit alles omdat ik de indruk heb dat men vandaag bijvoorbeeld inzake integratie jongeren - en volwassenen - niet op hun merites behandelen wil. Men kan, om even bij het katholicisme te blijven, inderdaad een verkrampt geloof aanhangen, zich scrupuleus aan alle praktijken houden en tegelijk zeer weinig menselijk blijken. Men kan ook de praktijken en rituelen ernstig nemen zonder er zich in te verliezen en intussen in de samenleving menselijk te blijken. Zal men aan de resultaten van de leerlingen van een school in het hoger onderwijs al zien wat het onderwijs in het Secondair al gebracht heeft, het zal pas later blijken, niet enkel professioneel, wat onderwijs mensen brengt. Het is niet zo dat het alles bepalend is, maar het is wel zo dat we geleidelijk zelf met het nazinderen en -zeuren van de schooltijd eigen inzichten kunnen ontwikkelen. Zelfs dan moet nog vaststellen dat er ook Eichmannetjes in de knop bij zitten, die vooral nooit betrapt willen worden op enige originele gedachte of bijzondere blijk van menselijkheid, dan nog zal men merken, kijkend naar de samenleving, dat het onderwijs vele mogelijke uitkomsten geeft, maar dat we kunnen we vaststellen dat onze samenleving tot nader order behoorlijk vreedzaam functioneert omdat mensen nu eenmaal behoorlijk vreedzaam willen leven.

Humaniora? Sommige mensen gaan als arts tijdens vakantieperiode voor Artsen zonder grenzen werken, andere houden zich bezig met een bestuursopdracht in een instelling voor gerechtskinderen en nog zo een paar zaken meer. Onze samenleving zit ongemeen complex in elkaar en om het overzicht te krijgen en te behouden, volstaat het niet de kranten te lezen, men moet er zich een oordeel over vormen en dat is wat we vandaag niet meer horen. Als Trump een boodschap tjilpt, dan lees je wat er staat, maar ben je ook in staat een en ander erbij te bedenken en dan weet je wat het waard is. Evengoed kan je bij het lezen of kijken naar een speech van Obama ook wel een en ander bekijken en overwegen en hoe je niet elke redevoering even schitterend te vinden.

Wat we doen? De teksten onderzoeken, wat gezien het feit dat we over internet beschikken, best gemakkelijk is geworden, maar je kan dan ook nog eens nagaan of je met de opzet en inzet van de spreker iets hebt en waarom je de meeste sprekers dezer dagen echt wel klunzen moet vinden. Soms noemt men iemand charismatisch en dat blijkt dan meestal tegen te vallen, net omdat we leerden dat men zich niet onmiddellijk moet laten meeslepen, maar even goed te kijken of het ergens op slaat. Taal luister nauw en overtuigend spreken vergt de fijngevoeligheid van een pianist en het vermogen meerdere registers te bespelen, tenzij je zoals Trump natuurlijk voldoende hebt aan een primair discours. Welnu, dit alles kan je niet als je alleen maar Time of Knack hebt gelezen in het middelbaar onderwijs, maar bijvoorbeeld ook de rede tot de hoofden van Lebak uit de Max Havelaar, dan wel Vondel en jawel, waarom niet, Harry Mulisch. Teksten lezen, begrijpen, interpreteren en er vervolgens als het waardevol is, iets mee doen, daar is de humaniora op gericht. Je krijgt er een (bescheiden) gereedschapskist voor het denken en voor het leven.

Wie mocht denken dat ik niets met het vroegere Rijksonderwijs heb, moet ik eerst teleurstellen, ik zat nu eenmaal in het Vrij onderwijs en heb daar mijn broeken gesleten. Maar later heb ik ook wel fijne mensen ontmoet die uit de Voskenslaan of andere athenea kwamen. Maar het is een feit dat we toch onder ogen moeten zien en sommige voorstanders van het GO! geven dat ook toe, dat het middelbaar onderwijs van het Gmeenschapsonderwijs niet even aantrekkelijk is bij ouders als dat van het katholieke net. Of dat terecht is, valt niet uit te maken, meer nog, er zijn goede middelbare scholen in het Gemeenschapsonderwijs, maar wat opvalt na mensen erover te hebben gehoord is dat er een storend gebrek aan visie hangt. Leraren m/v willen wel, maar in het ASO ontbreekt het, zegt men mij, aan een visie op wat men van jonge mensen maken wil, wat men hen wil aanreiken. Het is een onmogelijk debat en ik durf zelfs aan te geven dat ook het Katholiek Onderwijs die visie heeft laten varen. In beide netten geven mensen les met een gelijkaardige levenservaring en behept met ideeën over wat onderwijs kan zijn, dat men niet meer kan beweren dat dit onderwijs meer wil bereiken dan het uitreiken van diploma's. Natuurlijk zijn er altijd wel leraren en leerlingen die elkaar iets doorgeven, liefde voor het woord is er dan vaak wel bij. Maar zit er nog een idee van de wereld achter? Let wel, die visie is er wel bij wie voor de klas staat, het zijn de hogere regionen van het beleid die onder invloed van hervormers en pedagogen menen dat het onderwijs anders moet en soms denkt men dat de leraren niet deugen. Als dat niet schandalig is?

Het kan dus geen kwaad opnieuw te overdenken wat de betekenis van het begrip humaniora kan zijn. Het gaat om meer, denk ik, dan om het kunnen reciteren van de eerste honderd verzen van de Ilias of het citeren uit Julius Ceasar van Shakespeare, Pope of wie dan ook. Echter, wie nergens die teksten heeft horen waaien en voorlezen, heeft wel iets gemist. Ik heb de balkonscène uit Romeo en Julia al een aantal keren gezien, met twee mannen, twee vrouwen en uiteraard, gewoon een man en vrouw - maar ook in een uitvoering was Julia eerder mannelijk... Kortom, we gaan de teksten, ook de bijna sacrale teksten - wat is Shakespeare anders ? - te lijf naar eigen goeddunken en soms pakt dat ook subliem uit. Humaniora betekent dus ook het verwerven van vrijheid, levensmoed wellicht om de dingen die zich aandienen te onderzoeken en er iets mee te doen. Wie zich wil verdiepen in de staat van de Wetenschappen, zal wat televisie betreft goed moeten leren kijken, want vaak krijgt men een soort "laatste nieuws" terwijl Wetenschap net over gedegen inzichten gaat, die al een zekere mate van falsificatie ondergaan heeft, terwijl men graag dingen toont die voor het eerst bedacht zijn. Overigens, waar wetenschapsprogramma's zelden over gaan, dat is bijvoorbeeld ideeëngeschiedenis, want die behoren tot de humaniora. Hoe vaak komt er op de Vlaamse buis nog een historicus met een gedegen verhaal? Meestal gaat het dan om de holocaust of WO I, over een gevonden identiteitsplaatje en andere toestanden die wel eens leuk zijn, maar zelden veel bijbrengen.

Het wordt dus inderdaad tijd, zoals Kurt Van Eeghem niet ophoudt te betogen, dat we opnieuw de humaniora in ere herstellen. Zou het niet helpen, denk ik dan, als jonge migranten als het kan naar het ASO gaan in plaats van gefrustreerd te worden bij haartooi - ik heb niets tegen kappers en kapsters, noch tegen slagers of dakleggers - aan hun trekken kunnen komen in een ASO dat nog algemeen vormend wil zijn, maar meer dan dat ook nog eens leiden kan naar meer menswording. Maar dat, moet ik zeggen heeft Humaniora gemeen met de discussie over Bildung: het resultaat valt vooraf niet te bepalen, want de ene zal zelfingenomen blijken terwijl een andere sprankelend van idealisme en creativiteit heel veel zal vermogen - het financiële resultaat kan dan ook weer andersom zijn, in lengte van jaren gerekend. De ene zal zich uitgesproken werelds gedragen, de ander zal de wereld in het hart dragen. Maar wellicht is dat waar we het beste meevaren, met die verscheidenheid aan mensen, aan karakters en soms zit er al eens een onaangenaam mens bij, maar dat is het leven, toch?

Bart Haers