Integratie en cultuurveranderingen

Dezer Dagen

Rollen en modellen

cultuurverandering en verwachtingen

De harem van Suleyman, zoals later geschilderd. De heer
president van de Kemalistische republiek zou dat niet
geweten willen hebben. Maar het is wel zo dat ook soms
vergeten hoe het leven hier 60 jaar geleden was, zonder televisie
voor velen, niet iedereen had auto, huishoudmachines?
Men maakte er een redelijk begin mee, maar
ten gronde kan men daarom ook niet de
cultuurveranderingen overzien. 

De afgelopen dagen ging het over vergelding, over politici die met elkaar in de clinch gingen zonder dat het algemeen belang daar echt mee of van gediend is. Wie is Belg? Nederlander? Het is een vraag die politici ons opdringen, net zoals de gedachte dat de integratie gefaald heeft. De integratie begon en zal altijd weer in andere vormen verder gaan. Maar het gaat over cultuur en dat is wat men wel een vergeet - of beter, cultuur is dan iets heel precies en helder. Maar is dat ook zo? Cultuur is tegelijk taai en toch, zo blijkt, ook veranderlijk in functie van omstandigheden.

U zal begrijpen, denk ik dan, dat we in een nieuwe wereld leven die we geleidelijk veranderd hebben, die geleidelijk nieuwe mogelijkheden zag verschijnen. We leven nu ongetwijfeld van meer gemakken voorzien dan dertig jaar geleden, hoewel ik het toen ook al best goed vond om te leven, maar anderen kloegen toen ook. En er waren wel al meisjes met een afkomst in Anatolië of de Riff, maar ze droegen zelden een hoofddoek. Die kwamen pas later en het zou goed wezen als er eens een uitgebreide analyse van foto's in bladen en kranten kwam om te zien wanneer hier te lande die hoofddoeken echt gingen opvallen tot het weer banaal werd. Maar politiek werd het een heet hangijzer en in het maatschappelijk debat blijft het een stokrijm, onder meer als het over het falen van de integratie. Maar wat bedoelt men dan? Met hoofddoek kwam ook het gescheiden zwemmen in publieke baden terug.

Van wat we bedoelen als cultuur, de cultuur van het land van aankomst, kan men veel zeggen, omdat elke cultuur uiteraard het eerst opvalt door uiterlijke aangelegenheden, maar wat echt bepalend blijkt,zo kan men ook opmerken, is dat wat men pas zeer geleidelijk ontdekt en hoewel er zeker zoiets bestaat als een Europese cultuur, zal men er gauw genoeg achter komen dat bijvoorbeeld onze Franse buren er op een bepaald niveau inzichten op na houden die men pas geleidelijk ontdekt. Ook in onze cultuur zal een buitenstaander soms verrassende facetten vinden, die men pas ontdekt, nadat men hier enige tijd leeft. Integratie betekent net die verborgen eigenaardigheden te leren kennen en daarmee te leren omgaan.

Een probleem daarbij is dat er nogal wat platitudes verkocht worden, zoals de gedachte dat de Vlaming per se een fermette wil, terwijl ons dat van overheidswege wordt aangepraat. Anderzijds, soms merkt men heel mooie interieurs en ook dat er een pak mensen zijn die kunstwerken in huis willen halen. Men kan ook wel beweren dat elke Vlaming zot is van Eddy Wally, maar de man was dertig jaar geleden aan het uitbollen met zijn danszaal, toen jonge artiesten hem oppikten. De waarheid is dat er zeer veel smaken zijn en dat mensen ook niet altijd in een enkele  dimensie leven, die van een burgerlijk, gezapig bestaan of die van de ongegeneerde lompheid. Het valt me op dat men dan elke dag stukje gaat maken over de dag in de geschiedenis - liefst als er beelden voorhanden zijn. Dan komt Herman van Veen langs en ik begrijp niet wie het ooit presteerde, maar de man heeft een eigen oeuvre en een eigen stempel, heel herkenbaar, maar om hem nu telkens weer af te schilderen als een fossiel en zo meer, dat klopt niet. Men moet Van Veen noch Boudewijn de Groot goed vinden, of Schaffy, maar men moet nu ook niet per se en zijns ondanks doen alsof men fan van een André Hazes is. Elitair versus ... Of zou Stromae in wezen ook niet elitair zijn?

De vrijheid prijzen en intussen iedereen die niet met Tomorrowland dweept, voor achterlijk houden, iemand die van opera houdt voor verstokt elitist, dat is wat we dezer dagen zien. Ik vind Tomorrowland wonderlijk en het is een zakelijk succes, zoals ook Werchter... waar ik een paar keer heen ben gegaan, maar de wijze waarop zovele aanwezigen opgingen in de muziek en anderen in drank en andere zaken, vond ik uiteindelijk een nogal povere bedoening. Nu goed, ik zal het anderen niet euvel duiden, maar ik stel wel vast dat er mensen zijn die liever naar een zomerfestival van klassieke muziek gaan. De mogelijkheden om een goede tijd te beleven zijn legio.

Maar cultuur heeft te maken met wat we belangrijk vinden, vrijheid, onderwijs, overlegvormen, omgangsvormen en dan moet men vaststellen dat men  ook bij nieuwkomers merkt dat ze die procedures wel aanvaarden. Alleen zorgen de media er wel eens voor dat die benadering weinig kansen krijgt. Als alle redenen geen plaats meer krijgen, dan komt men vanzelf in een sfeer van polarisatie terecht. Daar zal men best oog voor hebben, denk ik, als men het over het falen van de integratie heeft.

Laat mij toe vast te stellen dat men het handhaven van onderscheid of als men het lastig vindt dat mensen onderscheid te maken, want men hoorde het wel, de critici nemen Trump of Boris letterlijk, hun aanhang begrijpt de zin en richting. Of dat echt zo is, valt nog te bezien. Boris Johnson is minister kan niet zo vaak meer uitpakken, maar Trump is president en blijft in verkiezingsmodus. Ook bij ons moeten politici en vooral de mindere goden hun zetel, mandaat verdienen. Elke uitspraak van een politicus wordt dan ook een campagnezet, waarbij de mogelijkheid verloren gaat op een open debat. Kan men vandaag nog veel politici ontmoeten in parochiezalen of Culturele centra? Ook dan is het gesprek voeren bijzonder moeilijk. Maar het is ook een cultureel gegeven, want we willen wel met politici spreken als we persoonlijke belangen of die van naasten te behandelen hebben, maar om nu een open gesprek aan te gaan, vinden we toch ook wel veel gevraagd. Overigens, politici willen net zomin als tandartsen over hun werk praten bij een receptie Verder kan men zich afvragen of we wel graag spreken met hoogleraren, want dat lijkt ons ook niet altijd zo gemakkelijk.

Het voeren van een open gesprek zal vlotter gaan in een serviceclub, na een goede maaltijd en met een welwillend publiek, dat verder niet teveel lawaai wil of discussie. Maar goed, er zijn maar weinig politici die de openheid hebben, zoals Hugo Schiltz dat presteerde om met een tien, twintig mensen maandelijks een gesprek te hebben, waarbij kennis uitwisselen centraal staat. Vroeger hadden politici ook officieel een spreekuur waar mensen met vragen kwamen, verzoekschriften om iets gedaan te krijgen en waarbij de betrokken politicus - toen nog meestal mannen - probeerde de gewone procedure binnen de bevoegde administratie omgeleid werd en zelfs buiten spel gezet. Men heeft daar decennia over gezeurd en geleidelijk in deontologische codes die praktijk verboden.

Het probleem was en is, denk ik, dat men met het badwater ook het kind weggooide, want zo kon een politicus wel weten wat er aan het handje is in de samenleving. Vandaag, hoor ik wel eens, krijgen politici vaak commentaren van mondige burgers via de sociale media, maar die vertellen dan weer dat het ze het niet allemaal meer kunnen bolwerken. Het valt zelden voor dat zo een burger dan niet over het eigen belang spreekt of schrijft. Discussies over bijvoorbeeld integratie komen vooral aan bod als klachten over het samenleven. Maar we zien, ondanks die klachten ook dat het lukt burgers en politici, ambtenaren inclusief samen te brengen zoals nu in Antwerpen het geval is. De overheid heeft die benadering - omdat de blinde confrontatie niets opleverde dan stilstand, mogelijk gemaakt, door een intendant als bemiddelaar aan te stellen. Dat is niet geheel volgens de politieke geplogenheden en dat en het formuleren van een helder plan om de verkeerscongestie op te lossen, verdient dus wel onze aandacht.

Inzake integratie evenwel is de problematiek niet zo helder te formuleren, dat wil zeggen, men zegt te weten hoe nieuwkomers zich hier moeten gedragen, terwijl men blind blijft voor de eigen eigenaardigheden,  tegelijk al de kleine irritaties zo samen vegend en zal elk incident met migranten meteen een veroordeling van al die mensen inhouden. De politie in Köln beging een grote blunder door eerst te vertellen dat de Oudejaarsnacht rustig verlopen was, om dan na tussenkomst van bloggers en posten op facebook te moeten toegeven dat er net veel gebeurd was, van beroving over betasting tot aanranding. Waren het vluchtelingen uit Syrië of andere oorlogsgebieden? Daar leek het eerst op, maar tegelijk merkt merkte men dat er ook daar iets mee schortte. Nu zou het zo zijn dat het illegaal in Duitsland, Nederland en België verblijvende jongeren uit de Magreb waren de gebruiken in Köln bij de jaarwisseling kennend, daarvan dachten te kunnen profiteren. Voor de slachtoffers maakt dat niet veel uit, want hun veiligheidsgevoel was en is nu eenmaal geschonden.

Komt dat hier dan niet voor, dat jongeren al eens een meisje betasten tegen hun zin in? In een dancing wellicht wel of op een van die grote festivals dan wel concertzalen als Vorst of de Ancienne Belgique. Het gaat over zalen waar enkele duizenden mensen naar toe komen om zich te vermaken. Zij die het proberen, de jongens dan, krijgen wel eens een slag terug of een trap in het kruis. Daarna keert de rust terug. Anderzijds zijn vrouwen wel erg ruimhartig als ze met een vriend of vriendin op de dansvloer staan en ook vroeger durfden ze al eens twerken, al bestaat het woord nog niet zo lang. Zo een dancing of concertzaal bestaat bij de gratie van die soms orgiastische verlangens en niemand zal er aanstoot aan nemen.

Is het goed dat we zo vrij en vrijpostig zijn? Als je onze moderne zedenmeesters hoort komt veiligheid voor alles maar hoe kan je een afspraakje versieren, ook als jonge vrouw, als je niet eens wat vrijpostiger bent? Ik denk dat we op dit terrein een stap terug aan het zetten zijn, want net omdat (jonge) mensen onafhankelijker zijn hoeven ze ook niet zomaar af te zien van die kleine momenten van intens welbevinden. En die jonge migranten? Men hoort niet zo vaak meer als twintig jaar geleden van bewuste uitsluiting in het uitgangsleven. Soms zie je wel eens hangjongeren rond een hippe tent maar meestal omdat ze niet binnen kunnen omdat ze er geen geld voor hebben. Zij die het wel hebben en wat ouder zijn, kunnen, voor zover ik weet, wel binnen en vermaken zich evengoed, zelfs vergeten ze dan dat ze geen alcohol zouden mogen genieten, maar ja, ook daar wrden religieuze voorschriften wat minder strikt nageleefd.

Want men maakt zich wel zorgen om jongeren die een vrouw gaan zoeken in het dorp of de streek van herkomst, maar ook daar lijkt het moeilijk uit te maken wat regel en wat uitzondering is. Aangezien het vaak de meisjes zijn die het goed doen op school veranderen daar geleidelijk de verhoudingen en als er al eens incidenten met betrekking tot uithuwelijken gaat, dan verneem je geheid dat het uitzonderingen zijn geworden. En ja, zo een meisje van de vierde generatie dat hier opgroeit, is dat nog een Turkse? Soms wel, maar anderen noemen zich expliciet Belgisch of gedragen zich als zoals hun klasgenoten, binnen en buiten de klas.

Als de integratie helemaal mislukt zou zijn, zoals Geert Wilders of Filip Dewinter beweren dan zou het allemaal veel lastiger zijn, maar hoe lang is men allochtoon? Ook Angela Merkel heeft dat een keer gezegd in 2010, maar een keer is nog geen betoog. Haar zorg was groot, maar men heeft naderhand de woorden alleen geciteerd, zonder na te gaan wat ze ermee heeft aangevangen.

Zelfs als de grootouders nog eens spreken van hun leven vroeger, zelfs als ze op vakantie gaan, merken die jongeren wel dat ze niet in Casablanca horen en nog minder het bergland bij Oran in Algerije. Maar men moet, nu al die contacten mogelijk zijn, niet per se de banden door knippen. Het valt aan de andere kant wel op dat ongeveer de helft van de Turkse ingezetenen in ons land wel willen kiezen, wat veel zou kunnen zijn, maar er zijn er dus evengoed veel die niet wil deelnemen aan referendum. Bij de verkiezingen in 2015 ging het om 46.000 of zelfs maar 35 % van de Turkse Belgen. Men moet zich ook laten registreren bij de Turkse zending in Brussel en kan stemmen in Antwerpen of Brussel. Zal men verbieden dat ze daaraan deelnemen, dan blijft de vraag of ze dat echt erg zouden vinden. Ook hier speelt mee dat technologie, communicatietechnologie onderlinge verhoudingen heeft gewijzigd. Maar evengoed, het is geen meerderheid meer.

Onze samenleving functioneert op grond van afspraken en van ongeschreven regels. Mijn vader mocht niet in het huis van mijn grootouders, van mijn moeder dus overnachten voor hij goed en wel getrouwd is, wat ook voor ons een vreemde regelgeving was. Die veranderingen op een tiental jaren tijd, want mijn tante kon haar vriend wel thuis laten slapen, maar goed, die ging goed op in de cultuur van de jaren zestig, zeventig. Daarmee is het ook duidelijk dat de cultuur, zoals wij het dan noemen, niet iets is dat tastbaar is of dat men secuur kan omschrijven. Dat is domweg niet zo, maar cultuurveranderingen doen zich voortdurend voor en zeker de afgelopen eeuw hebben we meerdere paradigmaverschuivingen zich zien voltrekken. Waren die allemaal even fundamenteel geweest, we zouden zelfs niet meer weten waarover we te zeuren hebben, want de vervreemding was totaal geweest. Neem nu het gedogen van homoseksualiteit in de samenleving. Voor zover het te overzien valt, was dat in Ancien Régime lang geen halszaak, alleen als men publiek opschudding verwekte, maar mannen die er zich aan overgaven zonder de goegemeente ermee te belasten, konden rustig hun gangen gaan. In de stove, de baden, kon men dan eventueel wel een partner vinden. Maar tijdens de negentiende eeuw waren zowel de wereldlijke overheden als de kerken bereid er een zaak van te maken en kon men dus wel eens in de gevangenis of de psychiatrie belanden. Doch, reeds aan het einde van de negentiende eeuw kon men het niet meer maken mensen daarvoor op te pakken, tenzij er sprake was van een misdrijf, zoals . De katholieke kerk en andere christelijke kerken bleven lang hardhorig, tot sommige de vrijheid koppelden aan de gedachte dat men niet kwaad deed. In de RRK is het wel opvallend dat men al langer gewaagd maakt van kliekjes aan de top waarbij de homoseksuele relaties als bindmiddel gelden - maar intussen blijft de kerk afwijzend.

Wat vrouwen aangaat is het probleem van een lesbische relatie minder groot omdat daarbij geen zaad op de rotsen gestort wordt, zoals het argument tegen masturbatie en tegen homoseksualiteit lange tijd klonk, het korte verhaal. Maar vrouwen dienen zich natuurlijk te onthouden van tegennatuurlijke handelingen en dat nu nemen de meer strikte observanties binnen de Islam voor waar aan, terwijl binnen Islamitische culturen ten opzichte van seksualiteit en homoseksualiteit eerder ruimhartigheid werd betracht. Het is overigens natuurlijk dan weer zo dat we het verschil tussen stedelijke culturen zoals in Istanbul en het platteland wel moeten erkennen, al weten we, denk ik, niet precies hoe het is gegaan want welke bronnen zouden we moeten raadplegen. Wel is duidelijk dat taboes niet altijd taboes mogen heten. Niet altijd zijn dezelfde handelingen en gedachten taboe, omdat samenlevingen nu eenmaal veranderen. Maar tegelijk mag men niet uit het oog verliezen dat sinds begin 1960 taboes heel snel leken te sneuvelen en sommige mensen er een sport van maakten elk taboe te laten sneuvelen, tot bleek dat mensen dat ene taboe misschien wel nog in ere wilden houden.

Dat is het domein waarvan we denken dat de integratie gefaald heeft. Wellicht zijn er nog die zich eerder Turks of Marokkaan voelen dan Belg, maar zolang het om voetbal gaat of om wat speels chauvinisme, kan men daar mee leven, gaat het evenwel om een weigering deel te nemen aan onze samenleving, dan wordt het lastiger. Ik weet evenwel niet hoe men dat zal aantonen. Okay, nog een keer: men moet de waarden van de Verlichting naleven? Waarden zijn geen geboden, toch en normen op het vlak van respect voor medemensen? Tja, dat is er, maar is dat gebrek uniek voor deze immigranten. Ik ken mensen die van Darwin na twaalf jaar onderwijs nog maar nauwelijks iets hoorden en van de Evolutietheorie nog niet veel begrepen hebben en die hebben Belgische roots. Goed, ze zijn helaas ook niet de slimste en ik kan hen dat niet verwijten, want in tegenstelling tot anderen meen ik dat de Evolutietheorie als concept wel eenvoudig te formuleren valt, maar niet eenvoudig te begrijpen: Variatie binnen de soort en omstandigheden + voortplanting via seksuele voortplanting geeft evolutie. En dan, dames en Heren is alles helder? Wat is de band tussen zee-olifanten en landolifanten?

Onze cultuur is veelzijdig, rijk en onderhevig aan veranderingen. Dat biedt ons mogelijkheden, telkens weer en we weten dat een stabiele, onveranderlijke cultuur niet meer mogelijk is, omdat demografische, geografische en intellectuele omstandigheden snel veranderen. Mensen nemen ook niet meer vanzelf de rol op die hen door traditie wordt aangeboden. Het is zoeken en tasten en zich vergissen, maar ook dat biedt perspectieven. Ook voor de migranten, al zullen die natuurlijk ook de nodige inspanningen moeten doen, zoals wij. Er s goed onderwijs, maar men moet er ook van willen genieten. Beweren dat de integratie gefaald zou hebben, lijkt me niet te staven, maar het is wel een dooddoener om elke discussie over de betere samenleving te stoppen.

Bart Haers