Waar vochten Baader, Enslinn en de anderen voor?

Recensie

In de greep van terreur

wat weten we over Baader-Meinhof Gruppe?

Margreet den Buurman, Duitse Herfst. De Rote Armee Fraction.  Uitgeverij Aspect, pp. 225; € 18,95

Europa beleeft een hete periode, sinds in Parijs op een zevende januari de redactie van een satyrisch blad, Charlie Hebbo werd weggemaaid. Brussel, Nice, Berlijn en andere incidenten volgden. Maar het is natuurlijk wel zo dat we ons vragen stellend over die terreur enigszins vertwijfeld afvragen hoe veilig we nog wel zijn? Maar of het allemaal wel zo ingrijpend is, moeten we ons toch ook afvragen?

Nu de derde generatie RAF beweert zichzelf te hebben ontbonden en zelfs de ETA haar wapenarsenaal heeft overgedragen aan de Spaanse en Franse overheden, moeten we ons toch afvragen hoe succesvol die bewegingen zijn gebleken en wat dit zeggen kan over de resultaten die moslimterroristen zouden kunnen boeken? Zou er overigens een verschil zijn met wat zware criminelen beleven, die alleen voor de poen gaan? Of is dat laatste een misvatting, die we graag in stand houden. In de informatie die we hebben over moslimterreur in Europa zien we ook wel (zware) criminelen opduiken en tegelijk ook redelijk goed geschoolde mensen. Toch zien we in het Baader-Meinhof Komplex wel enkele aanwijzingen. Margreet den Buurman bracht een en ander samen.

Benno Ohnesorg sterft bij een manifestatie tegen de komst van de Sjah van Perzië, een man die zijn land versneld wil moderniseren en daarbij een coalitie van gematigden en van reactionaire ayatollahs tegen zich in het leven roept. Hij steunt de VS en de VS steunen hem in hun dominodoctrine en dus komen linkse manifestanten tegen dat staatsbezoek in het geweer. We schrijven 1967 en er is overal van alles aan het bewegen. Maar de dood door een politiekogel - of beter, zoals later bekend werd, door de kogel uit de revolver van een IM, een Inoffizieller Mitarbeiter van de Stasi - bracht een beweging  2 juni op gang. Links had na Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht opnieuw een martelaar.

Margreet den Buurman beschrijft hoe in het vervolg groepjes proberen van de ontsteltenis gebruik te maken en  studenten te mobiliseren evenals wel de arbeiders, maar het zouden vooral studenten zijn die op de een of andere manier vonden dat de strijd moest losbarsten. De radicalisering van Links werd evenwel niet geboren uit de ideologische strijd zelf, maar uit een zekere wraaklust maar meer nog uit lust het recht in eigen handen te nemen en te spelen met levens.

We leren doorheen het boek aan de ene kant de feiten kennen, de branden in warenhuizen in Frankfurt en vervolgens de bankovervallen en dan de aanslagen zelf, maar opvallend genoeg slaagt de harde kern van de groep er niet in lang uit de klauwen van de politie te blijven en na drie, maximaal vijf jaar zitten ze al goed en wel achter slot en grendel. Een opvallende figuur is Ulrike Meinhof, opgevoed door twee vrouwen, getrouwd met de uitgever van Konkret, en zelf een gehoorde stem. Zij vervoegde omdat ze een na een de schepen achter zich had verbrand, de groep, maar de auteur stelt meermaals vast dat haar deelname en opname niet van harte waren. Ze beging dan ook als eerste zelfmoord en omdat ze zichzelf uiteraard niet meer kon verantwoorden, ligt dat gebeuren als een niet op te lossen tragisch gebeuren in het geheugen want het blijft maar de vraag of zij echt geloofde in de strijd en of ze niet Andreas Baader had doorzien?

Zoals in elke groep, zeker in zo een besloten gemeenschap als die van terreurgroepen, speelt de interne dynamiek en de eigenheid van elke deelnemer een grote rol. Het blijft verbazen, zoals de auteur ook meegeeft dat we in het handelen van deze figuren weinig psychologische diepgang opmerken en dat zou ook in de film "Het Baader Meinhof Komplex" van het scherm springen, wat voor de critici dan weer ontgoochelend bleek. Zo een dappere strijders en geen persoonlijkheid?

Waren die wel zo dapper en was het wel echt een ideologie die hen na verloop van tijd nog dreef? Margreet den Buurman merkt op dat het leven in de illegaliteit best lastig moet zijn geweest en laat zien dat men dat achteraf voor Andreas Baader en de anderen ook aan de weet is kunnen komen, al heeft men het netwerk zelf duidelijk niet bloot kunnen leggen. Misschien kon men niet zo heel ver doordringen in het netwerk, misschien wilde men ook niet nog grotere onvrede veroorzaken dan nodig was. Feit is dat er nu nog ergens een trio, zestigjarigen intussen, rondzwerft dat maar niet opgepakt kan worden, terwijl anderen, die de RAF verlieten niet meer gezien zijn geworden. Werden ze gedood of kregen ze in de toenmalige DDR asiel en nieuw leven, een nieuwe naam?

Heb ik nog weet van de daden en schanddaden van deze groep? Over Stammheim hebben we gehoord, de zelfmoord van Baader, Enslinn en de anderen, maar in wezen bleef het iets dat we van ver zagen gebeuren. Merken we op dat in de media later gedurende lange tijd aanwijzingen werden rondgestrooid dat deze leiders vermoord zouden zijn geworden, terwijl, zoals we lezen, ondanks fouten in het onderzoek voor Baader en co vaststond: De vrijheid of de dood. Of nog: Hun zelfmoord was geen moord maar een act midden in een legitieme oorlog.

De moord op de werkgeversbaas, Hanns Martin Schleyer hoorden we dan weer wel, maar de houding van de Kanselier, Helmut Schmidt kwam minder expliciet aan de orde, terwijl die voor een tragische keuze stond. Feit is dat de Duitse regering er veel aan deed om uit het blikveld te blijven en ook de claims van Baader en co om als politieke gevangenen, krijgsgevangenen erkend te worden werden nimmer ingelost. Anderzijds waren de claims van links dat zij, Baader en co ongemeen hard werden aangepakt juist voor de gevangenschap van deze lui niet van toepassing, want ze hadden een eigen speciale vleugel, konden elke dag praten, kregen bladen en boeken ter beschikking en hadden het gezien de bekende treurnis van het gevangenisleven wellicht best naar hun zin. Toch sloeg de eis over betere levensomstandigheden aan bij het brede publiek. Zelfs iemand als Jean-Paul Sartre liet zich voor het karretje van Baader spannen, al zou hij, Sartre hem, Baader een dwaas gevonden hebben. Met andere woorden, moet men Sartre hier geen verantwoordelijkheid aanwrijven de aantrekkelijkheid van de gewapende strijd niet te hebben ontmaskerd?

Belangrijk is te bedenken dat intussen ook de leden van IRA tegenover de Britse regering analoge eisen stelden over hun statuut en over de omstandigheden van hun gevangenschap. De verschillen zijn echter des te opvallender, want de strijders van het IRA konden rekenen op steun van hun achterban en het optreden van het Britse gerecht, van het Britse leger viel veel meer op door zowel gerechtelijke dwalingen - the Birmingham 6 - en bruut geweld. In Duitsland kan men deze aanpak niet zo vlot detecteren, blijkt men vaak vooral onder de radar het probleem te hebben aangepakt behalve dan de roemruchte ontzetting van een gekaapt vliegtuig in Entebbe, Oeganda in de nacht van 3 juli 1976. Het bleek een poging van Israël en Duitsland de terroristen niet in de waan te laten dat ze geen weerwerk zouden vinden.

Belangrijk blijft te overdenken, zoals we lezen, dat deze mensen die zich in de terreur begeven, dat zij zich bewust afsluiten van alles wat hun inzichten en overtuigingen op de helling zou kunnen zetten. Van Andreas Baader kan men ook denken dat deze mooie jongen zonder grote verwachtingen en veel scholing dat hij in de gewapende strijd een surrogaat kon vinden voor zijn falen als persoon in de open samenleving.

Margreet den Buurman verwijst ook naar de actualiteit en we kunnen dat gemakkelijk invullen, lijkt het, maar hoewel het moderne Arabische terrorisme, dat bij de PLO een nieuwe ontwikkeling kende, mag men niet vergeten dat al in de 11de en 12de eeuw terreur als praktijk aanvaard werd. Ook tijdens de negentiende eeuw bleek men niet vies van gewapende strijd en dan vergeten we nog de situatie in Algerije. Nu zal men mij voor de voeten werpen dat die strijders die nu voor IS vechten dat hele complex gestolen kan worden, maar dat valt te betwijfelen. Bewegingen zoeken hun martelaren en putten er hun onbetwistbare gelijk uit dat de tegenstander, de samenleving en de machthebbers, de hoeders van het recht niet te vertrouwen zijn, hypocriet en wat al niet meer. Een tweede punt is dit: "de vrijheid of de dood". Voor Jean-Paul Sartre moet dat als muziek in de oren geklonken hebben, denkt men, maar het was niet minder dan vloeken in de existentialistische Kerk en zelfs met het communisme en de Sovjet-Unie zat er toen al een haar in de boter.

Overigens, wat opvalt, zovele jaren later is hoe bijvoorbeeld in Frankrijk het socialisme en vooral het communisme zoveel aanhang kenden bij intellectuelen en vooral artiesten. Waar komt die vandaan? De strijders in het Maquis, zegt men dan, maar eerlijk, de rol van de Gaulle en zijn medestanders mag toch niet onvermeld blijven omdat dit beter georganiseerd bleek...Vrijwel allen meenden ze vrijer te wezen als het kapitalisme en het militair-industrieel complex in elkaar zouden zijn gestort. De vrijheid die ze wilden? Vrij te kunnen zeggen wat ze denken, maar of dat een moer uitmaakt als alle productiemiddelen in handen van de staat terecht zijn gekomen en de mensen krijgen naar behoeften vanwege een weinig adequate bureaucratie, zoals nu in Venezuela het geval is. Natuurlijk, ook uw dienaar herinnert zich nog de wazige beelden van de staatsgreep van Pinochet en de droefenis van Links, toen de toenmalige premier, Allende aan de kant geschoven werd. De CIA had er een hand in en handelde op bevel van president Nixon, ook hier speelde de dominotheorie, waarbij de strategen in Washington ervan uitgingen dat als een land, Chili, na Cuba marxistisch zou worden, de rest zou volgen en de Monroe-doctrine, die de VS het recht gaf in Midden- en Zuid-Amerika tussen te komen als vitale belangen in het gedrang kwamen, gaf de vrijheid om Allende te helpen verdrijven.

Gaat men de RAF bekijken in dat perspectief, overwegende ook dat de staatsgreep in Chili in Links Europa veel steun kreeg, dan moet men wel vaststellen dat als de groep al enige steun kreeg, de meerderheid niet met de methode, zijnde de gewapende strijd en terreur konden instemmen. Toch moeten er altijd mensen bereid zijn geweest de terroristen te ondersteunen, onderdak te bieden en andere hand- en spandiensten te verlenen, maar wat daar tegenover stond, blijft onduidelijk. Nog eens, omstandigheden verschillen, groepen zijn ook soms goed, dan weer zwak georganiseerd en hebben soms een groot appeal, waarmee ze blijvend kunnen rekruteren. Dat mensen menen n de gewapende strijd de weg te vinden voor hun ideologische gelijk, kan betwijfeld worden, want er spreekt eerder een zekere moordlust uit. Niet enkel dat, want Margreet den Buurman laat ons meelezen in documenten waarin een directe getuige verteld dat ze wel degelijk lol hadden en ook nog eens intens leefden, omdat ze precies niet wisten wanneer iemand van hen gepakt of neergeschoten zou worden. Zelfs onder linkse studiegenoten heb ik nooit enige aandrang gemerkt groepen als de RAF te ondersteunen, tenzij een sporadische aanwijzing dat men de methode kon bedenken om de idealen van de MLB, de Marxistisch-Leninistische Bond te realiseren. Maar van daden heb ik nooit gehoord.

Een van de interessantste kwesties in deze laat ook den Buurman nagenoeg onbesproken, omdat het zo evident lijkt: waarom konden die strijders niet hun medestanders zo overtuigen van hun gelijk en het feit dat het de regering was, justitie en politie waren die illegaal te werk gingen? De evidentie dat de regering Schmidt niet inging op eisen om onder meer over de vrijlating Hanns Martin Schleyer door de RAF en nog minder over de vrijlating van gevangen leden van de RAF wenste te onderhandelen laat onverlet dat men nog jaren later Franse scholieren kon horen roepen dat de politie nazi's zijn en dat de regering op moet rotten. Tiens, waar hoorden we dat nog?

Inderdaad, de crux is dat velen onder ons wel eens grieven spuien ten aanzien van de regering en de instituties, maar dat niemand in onze tijd en in de omstandigheden waarin we leven de gedachte koesteren dat de regeringen, justitie en politie, alles in andere handen moet komen, in revolutionaire handen. In de VS is nu een president aan de macht die beloofde dat hij het (perverse) moeras dat Washington is zou droogleggen. Hij regeert met de sterkste lobby van de VS, het militair-industrieel incluis. Toch zagen we onder Obama bijna maandelijks schietpartijen in scholen en universiteiten, zelfs een dansclub voor gay people. Die laatste aanslag was het werk van een andere vijand van Trump en co, de moslims. Maar hij heeft het niet begrepen op die GLBT die alle reactionaire normen onderuit halen. Zegt dus een man die op moreel gebied waarschijnlijk weinig lessen te geven heeft. Ik kom uit bij de VS omdat net daar de strijd van enkelingen en kleine groepen diep in de samenleving ingebed ligt, zoals recent de strijd tegen een federaal nationaal natuurpark liet zien en ook bij uitstek Unabomber heeft ten toon gespreid.

Te vrezen valt dat wie grieven heeft tegen de regeringen niet zo snel naar wapens zal grijpen, wie macht wil verwerven en de democratische weg niet genegen is, zal misschien sneller menen dat het doel de middelen heiligt. Margreet den Buurman heeft dat ook aangekaart, waarbij nog opgemerkt kan worden, dat de strijd van de RAF wel afgekeurd werd, maar dat er altijd wel op roem beluste advocaten waren die de leden groep met veel genoegen wilden bijstaan. De idee van een gewapende strijd zou in een democratie niet veel steun mogen vinden en dat is wel gebleken. Alleen is er dan toch nog altijd net voldoende steun om kleine groepjes net wel de nodige bijstand te leveren dat ze het enige tijd kunnen uitzingen, met soms vele doden tot gevolg. De groepen die in Parijs en Brussel actief waren, handelden minder op goed vertrouwen ten aanzien van de buitenwacht, maar organiseerden zelf hun veilige oorden, safe houses, waar ze buiten beeld van de politie dachten te blijven. Doch, Saint-Denis en Molenbeek, Verviers ook laten zien dat op de werking van de instituties kunnen rekenen.

Daarmee komt tot slot die andere vraag aan de orde? Wie moeten onze samenleving verdedigen en verantwoorden dat ze werkt zoals ze werkt. Er zijn nog steeds mensen die huilen om (de misdaden) van het kapitalisme, terwijl u en ik er ook vooral de baten van ervaren. Sinds de hoogtijdagen van Andreas Baader en Gudrun Enslinn is onze samenleving grondig gewijzigd, de Duitse, de Nederlandse en ook de Vlaamse, op technologisch, demografisch en cultureel dan wel intellectueel gebied en toch blijft men mensen vertellen dat dit bestel - in acht nemende de weeffouten en tekortkomingen - het verdedigen geenszins waard is, laat staan het waard is ervoor op te komen. Want ook in deze bleek het publiek van brave burgers vooral achter de vierde wand te zitten, behalve als men zelf een dierbare verloor. Bij de aanslagen van Brussel en Parijs, zagen we ook vooral de treurnis om de slachtoffers en terecht, terwijl enkelen discussieerden over de oorzaken, zelfs de legitimiteit van de daden van de aanslagplegers. Waren zij niet de vernederden? Waren zij niet altijd gediscrimineerd? Margreet den Buurman laat wat betreft de RAF zien dat de schijn goed opgehouden werd. Dat blijkt ook nu weer niet anders.

Er is onverholen racisme, zegt men dan, maar waar blijft het bewijs? Bewijs dan eens dat in Vlaanderen, Nederland en Duitsland massaal mensen die men als vreemden beschouwt dagelijks bedreigd worden, zoals, horresco referens, ten tijde van de nadagen van de Weimar-Republiek, toen in Hamburg en Berlijn, elders ook, de SA met linkse groepen, zelfs van de SPD in het krijt traden. Jawel, er was in Arnhem een geval van gay bashing, erger dus, en iedereen die in de media een stem heeft, sprak er terecht schande van. Het zwijgende publiek, zegt men, blijkens een enquête durft niet meer te zeggen dat homo's en lesbo's hen storen, maar dat zou wel eens naast de kwestie kunnen zijn. Het groepje dat op de brug in Arnhem die twee mannen aanviel, moet wellicht ook zelf het genoegen hebben geproefd het recht in eigen handen te nemen.

Onze samenleving is minder gevoelig voor dat soort kwesties, het recht in eigen nemen, omdat dit in de publieke ruimte niet meer aan de orde komt. Ik wens niemand toe slachtoffer te worden van zo een dolle schutter als in Newtown het geval was, maar ik weet niet waarom de opeenvolging van gevallen nu plots lijkt te zijn stilgevallen. Juist, de juiste media kunnen bepaalde kwesties enige tijd onder de pet houden. De geschiedenis van de RAF heeft mij alvast geleerd dat we geen dom en brutaal geweld mogen dulden, ook niet als de ideologische strijd ook maar enigszins legitiem lijkt.

Bart Haers