Ludendorff of de explosie van daadkracht

Recensie

Erich Ludendorff

generaal, held, sekteleider

Perry Pierik, Erich Ludendorff. Biografie. Aspect 2017. 622 pp. 29,95 €

Hoe zat het nu met dat Schlieffenplan, waarmee het Pruisische leger dacht en Europa en Rusland te veroveren, of beter van zich af te houden. Een uitgebreide biografie van de generaal blijkt op tal van aspecten van de geschiedenis van Duitsland van 1910 tot 1938 een nieuw licht te werpen. Hoe een generaal leiding gaf aan de "volkische" beweging en zich met de protocollen van de Wijzen van Zion inliet en er vaak propaganda voor voerde, had te maken met de woede in 1918 en 1919 over de houding van de Duitsers en vooral dus, in diens perceptie, de joodse medeburgers. Het is een boek over een donker leven, met aandacht voor details en een kritische behandeling van de bronnen.

Erich Ludendorff werd geboren in Posen, nu Polen, toen Pruisen - als deelstaat van het keizerrijk - en groeide op in een bemiddelde maar niet zeer rijke familie. Tegen het einde van de 19de eeuw was hij al lid van de Generale staf en werkte hij verder op de plannen van Schlieffen. Hoewel vele van zijn collegae hem onhandelbaar vonden en niet altijd even gedisciplineerd maakte hij na zijn opleiding in Plön en dan Berlijn toch snel zijn loopbaan door de rangen en bleek men hem als betrouwbaar te waarderen. Toch was hij in aanleg geen sociale figuur, maar eerder een doordouwer die wat niet paste in zijn visie snel terzijde schoof. Al bij het opperbevel kreeg hij de raad wat meer discipline aan de dag te leggen.

Zijn hoogtijdagen kwamen met de oorlog, maar ondanks het feit dat hij  bij de slag bij Tannenberg - andere plaatsnamen waren meer geschikt gebleken - de bevelvoering op zich mocht nemen van Hindenburg, kreeg niet het juiste paard de haver, dacht Erich Ludendorff. Hindenburg bleef de hoogste in rang, maar liet veel van de besluitvorming over aan Ludendorff, al hielp hij wel vaak kleine tegenslagen of tegenwerking op te lossen. Ludendorff had gewerkt aan de mogelijkheden van het Schlieffenplan en had begrepen dat andere generaals er niet zo hard de hand aan hielden. Ludendorff was door zijn detachering naar de bataljons die aan de marine werden toegevoegd ook gevoelig voor de militaire mogelijkheden en risico's van de zeevaart en vooral van de door de Keizer opgezette marine. Ludendorff kon via de marine enkele reizen maken, volgde ook meer het geopolitieke gebeuren en slaagde erin zicht te krijgen op de belangen van Duitsland, dat geen of weinig florissante koloniën had, wat ook wel deels tot de historische realiteit terug te voeren is, dat Duitsland lange tijd geen sterk centraal gezag had gekend en vervolgens ook had Bismarck er zich op had toegelegd niet te gaan voor een offensieve politiek. Keizer Willem II zou daar zelf wel verandering in brengen, maar het waren vooral militairen en zwakke Kanseliers die afweken van de voor Bismarck meest verkiesbare weg.

Ludendorff mocht samenwerken met Schlieffen en kreeg zo de kans diens plannen goed te overzien, waarna hij in enkele buitenposten terecht is gekomen, waar hij wel zijn logistieke capaciteiten kon trainen.  De meningen over de stafofficier waren verdeeld en enige tijd diende hij in Posen - Poznan - dienst te doen, waar hij zijn vertrouwde streek opnieuw leerde verkennen. Als we Perry Pierik volgen, dan had Ludendorff al voor juli 1914 meermaals de aandacht gevestigd op het tekort schieten van de Duitse militaire inspanningen. Te weinig divisies en te weinig materiaal, terwijl het plan van von Schlieffen net op een uitstekende uitrusting en voldoende volledige divisies berustte. We lezen dan ook dat het plan Schlieffen al was afgezwakt tot het Plan Moltke - de jongere.

Ludendorff speelde in de verovering van Luik een grotere rol dan men in de vaderlandse publicaties laat uitschijnen. De biograaf legt uit dat Ludendorff in Luik het beruchte aanvalsplan redde, al was hij als stafofficier niet direct ingezet als bevelhebber. Maar hoewel het plan op het terrein niet even gesmeerd uitvoering kreeg, kon Ludendorff, meer dan de commandant van de operatie de Belgische weerstand oprollen en het tijdverlies beperken. Volgt een uitgebreide analyse van Pierik om uit te leggen hoe de troepenbewegingen rond Luik pasten in het globale plaatje. Voor wie iets wil begrijpen van het militaire gebeuren in die begindagen van de oorlog, zal merken dat de auteur meer dan de gekende feiten brengt, maar die ook analyseert. Uiteindelijk was het Schlieffenplan niet meer van kracht en waren de troepen niet geheel opgewassen tegen de zware taken die het plan van hen vergde, zowel inzake transporten als inzake gevechtskracht. Dat de Duitse troepen in Luik door de fortengordel konden dringen was meer een zaak van doortastend optreden van een stafofficier dan van perfecte handelingen op alle niveaus. Alleen al de kaarten en de kennis van de wegen bleek bedenkelijk.

Na vermoeiende dagen in Luik trok Ludendorff op bevel van het OHL naar het Oosten om daar een bedenkelijke situatie recht te trekken. Samen met Hindenburg wist Ludendorff op korte tijd met zijn staf en met de commandanten te velde, zoals ene François, die er graag een potje van maakte, door de bevelen van hogerhand te negeren. Ludendorff wist zijn troepen in de hand te krijgen en de Russen te verrassen met opvallende troepenbewegingen, waarbij enig (berekend) risico niet werd geschuwd. De vele bladzijden over hoe in Oosten de Russen in enkele bewegingen werden opgevangen en geneutraliseerd lezen als een handleiding in oorlogsvoering. In die zin kan men zich afvragen hoeveel nut Ludendorff heeft gehad van de "Kriegsspiele" maar wellicht heeft Pierik gelijk te wijzen op de intense studie van het originele Schlieffenplan. In het Oosten werkte Ludendorff met troepenbewegingen langs de binnenlijnen. Het bleek moeilijker voor de tegenstander te lezen waar de krachtvelden ontwikkeld werden, wanneer de troepen zo opgesteld werden of beter bewogen binnen het bestaande front. Tannenberg zou een mythische naam worden, maar de slag was een succes omwille van tactische beslissingen en snelle communicatie met de bevelhebbers op het veld en dus geen strategische slag geworden. Overigens zal blijken dat nog in februari de strijd verder ging, ook alweer met verschillende tactische opties die niet altijd helemaal lukten, maar wel voor de tegenstanders, in dit geval de Russen, dramatische gevolgen hadden. Voor de generaals Ludendorff en Hindenburg werden de slagen bij Tannenberg, de Mazurische moerassen en meer zuidelijk, in Silezië gevoerd als "Entscheidungschlacht". Het militaire doel was de tegenstander voor langere tijd uit te schakelen. Het hanteren van de beperkingen, gebrek aan divisies, materiaal, het mocht de uitkomst niet bepalen.

De positie van Ludendorff en van Hindenburg valt niet bepaald stabiel te noemen, maar elke keer weer slaagt het duo erin, vooral Ludendorff verloren situaties recht te trekken. Ook als men hem buitenspel wil zetten doen er zich omstandigheden voor die hem weer naar het centrum van de aandacht katapulteren. Zonder successen gaat het niet, maar ook zonder inzicht in de politieke verhoudingen en in de situatie binnen het leger, kan men zoveel macht als Ludendorff kreeg vanaf 1916 niet verkrijgen, ook al omdat de generaal in het OHL nog altijd niet voor vol aanzien werd. De verkorting van de Duitse linies in het westen, waardoor het front beter te verdedigen viel, lijkt op een opgave van terrein, maar het moest Ludendorff toelaten op het geschikte moment de fronten weer te kunnen inzetten en oprukken.

Toch blijkt dat ook vanaf 1916 de oorlogsinspanning van Duitsland de mogelijkheden van het land, zelfs samen met de Dubbelmonarchie overstegen. Het verlies van Roemenië als bondgenoot vormde een bijkomend probleem, want olie heeft elke moderne economie nodig. In die omstandigheden rijpte bij Ludendorff, lezen we, de idee om Rusland uit de oorlog te halen, door er een revolutionair klimaat te bewerkstelligen. De revolutie in februari 1917 zette al een en ander op gang, maar er zou een echte revolutie nodig zijn, om Rusland helemaal uit de oorlog te drijven. Lenin zou dus per (verzegelde) wagon via Finland uit Zwitserland naar Sint-Petersburg reizen. Geen van de betrokkenen heeft naderhand de inbreng van de ander erkend, Lenin nog het minste, terwijl de rol van Ludendorff in het hele opzet volgens Pierik overduidelijk is. Zo zou hij ook in Duitsland na de oorlog de revolutionering van conservatieve snit gretig ondersteunen. In het politieke leven in Duitsland zouden de offers van de oorlog wel gedragen worden

De biograaf laat zien dat Ludendorff en Hindenburg in de laatste twee jaar van de oorlog veel macht hadden verworven, waarna ze bereid bleken de liberale minister-president Max von Baden de kans te geven om een wapenstilstand te onderhandelen. Ludendorff zou erop gerekend hebben dat hij zo de tijd had gekregen om een nieuw offensief voor te bereiden. Maar de keizer ontslaat hem of beter gaat in op zijn verzoek ontlast te worden van zijn taken, in een periode dat de onderhandelingen over de wapenstilstand het uiterste eisen van alle partijen in Duitsland, waarbij, als we deze biografie volgen de positie, de inschatting van Ludendorff niet onrealistisch bleek - al had hij eerst nog lang gedroomd van een "Entscheidungsschlacht" waarmee de vijand duidelijk zou worden dat Duitsland de oorlog kon winnen. De komst van grote aantallen Amerikaanse soldaten met afdoende materiaal woog zwaar tegen de verzwakkende Duitse reserves. Ludendorff kon niet meer tegen de realiteit opbotsen, maar hij had, denk ik, begrepen dat de machtsbalans was doorgeslagen.

Voor we de naoorlogse activiteiten van Ludendorff overzien, is het nuttig aan te geven dat er in de vele herdenkingen van WO I in ons land niet echt aandacht is besteed aan de noodzakelijke voorwaarden om een veldslag te winnen. Perry Pierik laat zien, bij zijn soms zeer gedetailleerde overzichten van troepenbewegingen in de veldslagen die Ludendorff te voeren had, hoezeer een oorlog toen voor de bevelvoerende officieren vaak een complexe oefening moet zijn geweest en hoe nuttig het was als de communicatielijnen kort waren, om snel veranderingen aan te brengen. Nu blijkt wel dat Hindenburg noch Ludendorff in staat waren een defensieve oorlog te voeren, waarbij het falen grotere gevolgen heeft dan wanneer men een offensief niet tot een goed einde kan brengen.

De naoorlogse activiteiten van Ludendorff ogen even indrukwekkend, maar vooral duister. Mag men zeggen dat hij faalde, dan niet per se door overmoed, maar  eerder door vooral zich achter zaken te zetten die door principes werden gedreven, minder door  pragmatische, zeg maar strategische en tactische overwegingen. Hoewel Erich Ludendorff zich volop op het politieke terrein begaf en na zijn korte ballingschap in Zweden algauw met de Vrijkorpsen contact kon leggen, blijft zijn rol in het verhaal van de Kapp-putsch opvallend onderbelicht, want dat hij er deel aan had, staat voor de biograaf vast. In Zweden had de generaal al een memoriaal van zijn oorlogsherinneringen geschreven en de komende jaren zou hij nog meerdere goed verkopende boeken op de markt brengen. Hij was nu eenmaal de held van Tannenberg en zou ertoe bijdragen dat men dat niet vergat, maar tegelijk was hij vooral bezig plannen te smeden met putschisten zoals Wolfgang Kapp, Walter von Lüttwitz, bevelhebber over Berlijn en de groep rond Hermann Ehrhardt, die een vrijkorps leidde dat de regering te vuur en te zwaard bestreed.

Duidelijk is dat de Duitse regering, die het verdrag van Versailles had moeten tekenen en dus ondermeer de Reichswehr gereduceerd had gezien tot 100.000 man onder de wapens, die maatregelen ook op het terrein diende uit te voeren. Perry Pierik gaat uitgebreid in op de vele weerstanden die de uitvoering van Versailles met zich meebracht. Het voor Ludendorff en vele anderen zeer gehate woord was "Erfüllungspolitik", waarmee precies de bereidheid Versailles uit te voeren werd bedoeld en dat bestreed men zeer heftig. Voor ons zijn het theoretische vragen, maar de wijze waarop grondgebied werd ontnomen, een oorlogsschuld werd opgelegd en de leger nog nauwelijks in staat mocht heten het land te verdedigen, moet voor vele Duitse burgers, militairen en ambtenaren een zware slag zijn geweest. Ook werden er pogingen ondernomen Duitse militaire oversten voor een nieuwsoortig tribunaal te brengen, waar ze voor oorlogsmisdaden dienden terecht te staan. De regering in Berlijn wilde er ook niet van weten, maar toch moet men inzien, bijna honderd jaar later hoe groot het verschil was tussen de principes die Woodrow Wilson had aangebracht om de oorlog te besluiten en de wijze waarop de Fransen in Versailles de Duitse regering lieten boeten voor... de fouten van het keizerrijk?

Als er na de Kapp-putsch nauwelijks enige verlichting kwam, als de strijd met links in vele steden in Duitsland en dan vooral in München er alleen maar heftiger op wordt, maar het volk de SPD-regering in Berlijn en Ebert blijft steunen, dan zou men durven denken dat de extreme krachten weinig of geen steun hadden, maar precies de opeenvolging van conflicten, de publicaties over en weer van denkschriften en polemieken, maar ook de innerlijke verharding van overtuigingen bij mensen als Ludendorff mogen ons niet ontgaan. Na de mislukte putsch in de Bierkelder en de falende manifestatie aan de Feldherrnhalle in München zien we dat Ludendorff - die niet gestraft zal worden, tot zijn woede - al helemaal in het vaarwater van wat de biograaf voorstelt als een sektarische beweging, die zich rond Gotterkenntnis en virulent antikatholicisme kristalliseert maar ook het antisemitisme niet schuwt. De namen van  Houston Stewart Chamberlain, de Brit die Duitser werd en goed bevriend was met de familie Wagner, auteur was van een boek waarin hij de verderfelijke rol van de Joden breed uitsmeerde en latere paladijnen van Hitler passeren de revue, maar de afstand tussen Hitler en de generaal zal hand over hand toenemen omdat Hitler de drammerige generaal niet meer kan gebruiken en Huis Ludendorff, waar de nieuwe echtgenote van Ludendorff de plak gaat zwaaien de zwakheden van Hitler breed uitsmeert in de eigen organen, bladen en pamfletten. Hitler wordt verweten de kerk niet aan banden te leggen, terwijl Hitler na de Putsch net besloten had zoveel mogelijk steun bij burgers en instituties te verzamelen.

Men kan beweren dat Ludendorff een randfiguur was geworden en als de Nazi's zijn publicaties gaan censureren, zijn omgeving steeds meer een beperkte kring wordt van getrouwen, terwijl de anderen zich afsplitsen, merkt men dat het zelfs voor deze generaal na de oorlog geen sinecure was om een gemakkelijk leven te leiden, als hij dat zou gewild hebben. Zelfs met Hindenburg worden de bruggen opgeblazen, zeker na de smadelijke nederlaag bij de verkiezingen, voor Ludendorff, want Hindenburg wordt wel verkozen. In 1924 en volgende jaren worden de herdenkingen van de heldendaden, onder meer bij Tannenberg intenser, propagandistisch uitgebuit ook, maar elke poging van Hindenburg om Ludendorff opnieuw de hand te reiken faalde. Zoals gezegd, was voor Ludendorff stilaan iedereen verdacht, maar men verdacht hem ook van een en ander, zeker zijn "Volkische" aanhorigheid, een beweging die nauw aansloot bij de inzichten van de Alldeutsche Verband.

Men kan vandaag niet zomaar de vraag stellen hoe Hitler aan de macht kon komen, zonder de vele stromingen die alle een afkeer van democratie, gelijkheid en vrijheid - in de zin van individuele vrijheid - uitdrukking gaven. De dolkstootlegende, zoals wij het nu noemen, al sinds het einde van WO II volgens sommigen, was voor vele Duitse militairen en burgers een werkelijkheid, waarbij voor Ludendorff ook gold dat het land de oorlog verloren had omdat in het achterland, omdat burgers, ondernemers, overheden niet voldoende hun best hadden gedaan. Hoewel Ludendorff wist dat Duitsland na de komst van de Amerikaanse troepen in 1917 en vooral hun inzet vanaf het voorjaar 1918 aan de fronten de oorlog niet meer kon winnen en al helemaal niet materieel, stak hij de schuld zonder verpinken op de slappe houding van de Duitsers en vooral van Joden. Het antisemitisme is geen uitvinding van Hitler, maar wie ook de aanstichter was, Houston Stewart Chamberlain of Rosenberg, alle hadden net als Ludendorff de idee dat Duitsland ten onrechte de schuld voor de oorlog werd aangewreven. Zij meenden dat de Duitse samenleving verkankerd werd door internationale netwerken, zoals de RKK, de vrijmetselarij en de Joden. Door te verwijzen naar internationale netwerken als de Kerk en het Jodendom, maar ook de vrijmetselarij, probeerde Ludendorff de zaak op te helderen, terwijl er uiteindelijk maar een vraag niet gesteld werd: hadden Hindenburg en Ludendorff de oorlog niet anders kunnen stoppen?

We zouden over dit boek nog veel meer moeten aanbrengen, zoals de discussies over de aard van het christendom in Duitsland, de Arische gedachte en al die strijdpunten die we vandaag verderfelijk vinden, maar tijdens het interbellum heel wat mensen op sleeptouw wist te nemen. Ludendorff haatte de katholieken, de communisten en alles wat riekte naar universalisme. Bij de lectuur viel me op hoe moeilijk het is te begrijpen dat een rationeel man zozeer met ficties en illusies aan de slag kan gaan, dat de werkelijkheid van het Duitsland na 1925 hem geheel is ontgaan zodat zelfs Hitler niets meer van hem wilde weten.

De uitgebreide biografie over handel en wandel van Erich Ludendorff helemaal vatten valt niet mee, ook al niet omdat er voor de lezer veel informatie nodig is, om sommige kwesties helder te krijgen. waaruit dan weer blijken mag dat de geschiedenis van Europa heel wat meer om het lijf heeft dan enkele namen, enkele feiten die mooi uit elkaar volgen. De Duitse militaire politiek voor WO I, waarbij de uitgaven voor het leger beperkt werden, de investeringen in de vloot, waar keizer Wilhelm II zo fier op was slorpten ook heel wat middelen op. Ludendorff was zich van die beperkingen bewust, net omdat hij in Kiel dienst had gedaan en op die manier een goed zicht had op die aspecten van het leger en de marine. Slaagde hij erin de grootst mogelijke macht te verzamelen tijdens de oorlog, dan blijkt ook dat hij noch Hindenburg in staat waren, bereid waren de verantwoordelijkheid voor de vrede op zich te nemen. Hindenburg bleef binnen het systeem functioneren, Ludendorff ging er vol tegenin.

Bart Haers