Simone Veil en de open samenleving

Reflectie

Simone Veil overleden

de kracht van een dame

Simone Veil in het tenue van de Académie
Française, als zesde vrouw slechts onder
de onsterfelijken opgenomen. 

Hoe reageert men passend op het overlijden van een onsterfelijke, van een overlevende van de Endlösung, van iemand die de vrije keuze van vrouwen en het zelfbeschikkingsrecht niet langer aan de eisen van vader of de echtgenoot onderworpen wilde zien?

Het blijft opmerkelijk dat we nog nauwelijks zicht hebben hoe in een eeuw tijd het individu in Europa zich kon ontvoogden, hoe meer mensen, ook vrouwen (hoger) onderwijs genoten en hoe uiteindelijk, niet zo lang geleden de laatste bevoogdende maatregelen werden opgeruimd, zoals het voeren van een eigen bankrekening en dus ook abortus en anticonceptiva het leven van jonge en minder jonge vrouwen veranderde. Wij mannen kijken soms nog verwonderd op dat we zo weinig hebben te vertellen. Zou het dan zo erg zijn, dat we verantwoordelijkheden kunnen delen?

Simone Veil overleefde Auschwitz-Birkenau en twee andere kampen en men kan zich geen beeld vormen van hoe de jonge vrouw getekend moet zijn geweest door haar verblijf en ontberingen in de kampen. 16 toen ze in de molen van vernietiging terecht kwam, 18 toen ze gered werd, alleen omdat ze joods was. Ik zag in Auschwitz een uitvergrote foto van een jonge vrouw na zes weken herstel en ze zag er nog uitgeteerd uit. Vandaag steekt in delen van Europa dat antisemitisme weer de kop op en sommigen menen dat Israël daadwerkelijk bezig is de wereldhegemonie te veroveren, terwijl het land zich in een diepe morele crisis bevindt, al zullen de leden en aanhangers van de regering Nethanayu dit ontkennen. Maar de vraag blijft hoe na WO I in Duitsland de Jodenhaat zo een vlucht kon nemen. Inderdaad, er bestond in Europa al voor 1914 een aperte vorm van Jodenhaat, antisemitisme, zoals in Frankrijk met de zaak Dreyfus is gebleken en ook in Oostenrijk-Hongarije leefde er een sterk sentiment tegen Joodse medeburgers.

Erich Ludendorff, ten onrechte genegeerd als een aanstoker van de Dolkstoottheorie heeft er volgens Perry Pierik veel aan gedaan om de antisemitische gevoelens in Duitsland op te hitsen en stond lange tijd dichter bij Adolf Hitler dan uit zijn memoires en andere geschriften mag blijken. De beruchte protocollen van Sion werden na WO I blijkbaar zeer gezochte literatuur in Duitsland en Duitstalige kringen in Oost-Europa. Men zal overigens niet vergeten dat de Tsaren en ook Stalin, ondanks de steun van joodse medestanders tijdens de Revolutie en de oorlog tegen de Witten, het antisemitisme handen en voeten hebben gegeven, tot de dag van vandaag. Nu verandert dat weinig aan de historische verantwoordelijkheid van Hitler en zijn trawanten, Himmler, Goebbels en Eichmann, Heidrich ook, de Endlösung op stapel te hebben gezet en uitgevoerd.  Er zijn er maar weinig levend terug gekeerd uit de kampen en zij die overleefden, zo bleek ook in het geval van Primo Levi, konden de genade van het totale verderf te hebben overleefd niet aan.

Het heeft even geduurd voor ik kon inzien dat de wijze waarop Simone Veil in de openbaarheid trad en als politica maar ook als spreker, in televisiegesprekken ook een vitalisme uitstraalde, dat ik later ook bij Boris Cyrulnik heb opgemerkt, want beiden hebben na de miserie van de kampen, van de onderduik wat Cyrulnik aangaat en beiden verloren naaste verwanten, vader, moeder, broer, zus... in die goed georganiseerde machinerie, maar hebben na de oorlog blijkbaar verkozen niet de weg van het slachtofferschap te kiezen, maar van zij die tot het leven konden en mochten terugkeren.

Haar, Veil, werd verweten dat ze met de abortuswet een nieuwe holocaust op gang wilde brengen en sommige tegenstanders, ook uit haar eigen partij, noemden haar "nazi", wat behoorlijk cynisch moet heten. In 1974 kreeg ze een (voorzichtige) wet gestemd die vrouwen toeliet hun eigen keuze te maken, maar het debat in het Franse parlement, zo was niet zo lang geleden nog te zien, verliep niet zozeer woelig als wel bijtend en zonder respect voor... de vrouwen, zowel de minister als alle vrouwen die met hun vruchtbaarheid in de knoop lagen. Aan het einde van de rit kreeg zij de wet gestemd, maar sommige leden van haar partij zullen wellicht niet meer op haar sympathie hebben moeten rekenen.

Over hoe zij als voorzitster van het Europees parlement heeft gefunctioneerd wordt weinig gezegd, ook al omdat het parlement dat in 1979 voor het eerst werd gekozen door alle burgers van de toenmalige EEG, was nog niet bekleed met de bevoegdheden die het parlement nu wel heeft. Het was ook een symboolfunctie, maar tegelijk was het meer dan dat, want Europa stond voor interne vraagstukken, die men pas in 1987 met de Eenheidsacte heeft kunnen bezegelen, waarbij we Schengen niet mogen vergeten. Veil was, zoals velen van haar generatie actor en toeschouwer van veranderingen, die we nu nauwelijks kunnen inschatten.

Ook wij zijn actoren en toeschouwers, al lijkt dat laatste moeilijker dan men zich kan voorstellen, want we nemen zo moeilijk afstand van de anekdotiek. Ik hou niet meer zo van het woord "waan van de dag", want dan zou ik suggereren dat anderen dwalen, wel is het zo dat we ons aan de gebeurtenissen, die meer nog dan vroeger ons in onvoorstelbare hoeveelheden bereiken en waarbij het triviale niet altijd te onderscheiden is van wat van enig belang zou kunnen zijn. De ontwikkeling van de informatica heeft onze wereld grondiger veranderd dan we doorgaans nageven en waar velen dan afgeven op de sociale media, merkt men niet dat via ICT ons leven anders georganiseerd raakt dan het voordien was, want we kunnen aankopen digitaal doen, hoeven niet meer naar de stad of de winkelboulevard, kunnen in onze woonkamer of slaapkamer een hele wereld binnen trekken en ons verliezen in sprookjes- en horrorwerelden. Veertig jaar geleden was dat alles ondenkbaar, nu zien we dat iedereen digitaal geconnecteerd is en dat ook relaties deels in die virtuele wereld verlopen. Maar alles hangt af van het gebruik van die middelen.

Simone Veil, die ook lid werd van de Académie Française, op stoel 13 zat, waar ooit Jean Racine had gezeten, die zich over het tragische lot van mensen bekommerde en liet zien dat we inderdaad vaker de speelbal zijn van het lot dan ons lief is, al blijken vooral de handelende personen net het lot te weerstaan, voor ze ten onder gaan. Maar tegelijk, denk ik, moet je wel begrijpen dat Racine met die benadering wel de weg opende naar de Verlichting en jawel, hij hoorde tot de kring van Port Royal, de Janssenistische kring waar ook Blaise Pascal toe behoorde. Simone Veil bekrachtigde, de Académie Française bekrachtigde daarmee wat het betekent als men het over de waarden van de Verlichting heeft.

Dezer dagen merken we dat mensen het nog altijd lastig hebben met Afrikanen, ook al zijn die hier via adoptie of inderdaad als vluchteling terecht gekomen. Wanneer  mensen over Zwarte Piet of Leopold II beginnen en ik deel die opinie niet, dan hoef ik hen toch niet uit te schelden? Had ik het hoger over het lot van de Joden in Europa sinds de middeleeuwen en dan vooral de laatste 120 jaar, dan zou het vreemd zijn het ook niet te hebben over nieuwkomers die hier hoe dan ook met ons leven. Er zit veel rancune in de uitlatingen van een Nozizwe Dube en Dalilla Hermans, de ene dochter van een vluchtelinge en de andere via adoptie in onze samenleving terecht gekomen. De ene uit Zimbabwe, de andere uit Rwanda. In wezen kan men niet zeggen dat de ene, de Joodse minister en lid van de Académie anders bejegend moet worden dan de veel jongere vrouwen die al eens van zich laten horen. Kleurtjes niet erkennen is ook zichzelf wegcijferen en zo gaat men het gesprek niet aan.

Het is bij het overlijden van Simone Veil van belang te begrijpen dat men onze waarden niet enkel met fraaie woorden kan dienen, maar het komt erop aan die ook feitelijk te beleven. Dat men daarbij al eens zichzelf kan tegenkomen, moet men niet ontvluchten, heeft precies Veil geleerd. Als ik al eens scherpe discussies volg over de moeilijke integratie van jonge mensen met een donkere huidskleur, dan weet ik niet altijd zeker hoe erg het is, maar kan ik aan hun woorden twijfelen? Durf ik zomaar te zeggen dat zij, Nozizwe Dube of Dalilla Hermans de waarheid geweld aan doen? Zij doen het toch goed? Zij vertonen toch veerkracht? Maar het gaat hen erom dat ze vaak niet zomaar aanvaard worden.

Er leeft, meer dan zeventig jaar na het einde van de oorlog angst over de teloorgang van onze cultuur, maar ik weet niet met stellige zekerheid of die angst wel berust op de werkelijke situatie. Het gaat erom dat mensen die hier leven, soms niet in de meest aangename omstandigheden toch ook de waarden van onze cultuur omhelzen en wanneer een groep die afwijst, op grond van religieuze opvattingen, dan zal men toch goed moeten nagaan hoe wijd verbreid die afkeer is. Overigens, de discussie over de Waarden van de Verlichting klinkt soms schril, omdat zij die het voor die waarden opnemen, zelf bijvoorbeeld de emancipatie van vrouwen niet hoog inschatten of omdat ze afgeven op boekenwijsheid of ruimer, op intellectuele activiteit. Dan is een figuur als Simone Veil wel bijzonder.

Nog dit, Simone Veil werd het slachtoffer van onze cultuur en of we nu met Guy Verhofstadt aannemen dat de Kampen uit het Nationalisme van de negentiende eeuw voortkomt en dus een liberale ontwikkeling is dan wel, zoals Adorno stipuleerde uit de waarden van de Verlichting, feit blijft dat onze cultuur niet zomaar vanzelfsprekend voor heil en vooruitgang heeft gezorgd. De verovering van de wereld vanuit Europa, met oorlogen, uitbuiting, het is een Europese aangelegenheid en men kan er niet onderuit. Sinds 1500, toen de verschillende delen van de wereld vrij gelijkwaardig waren, toen Suleyman met Frans I en pact sloot tegen Karel V en Habsburg is de positie tot het midden van de twintigste eeuw zo gewijzigd dat Europa het bijna overal direct of indirect voor het zeggen had. De verhoudingen zijn er de laatste veertig jaar niet eenvoudiger op geworden, maar zoals Francis Fukuyama het stelde, zijn er altijd mensen die de consensus niet aanvaarden. Veil schoffeerde het machismo waaraan een Jacques Chirac andere politici zich overgaven, door fundamentele rechten van vrouwen te realiseren, want ze beijverde zich ook op het meer toegankelijk maken van anticonceptiva, zorgde voor tegenspraak en gaf mee vorm aan een samenleving waarin meer vrouwen deelnemen aan het publieke debat. Ook jonge vrouwen als Nozizwe Dube en Dalilla Hermans hebben het recht die 'beschaving" van onderdrukking in vraag te stellen, maar hier levende en met alle hinderpalen waar ze op botsen, kunnen ze hopelijk ook zien dat de donkere lezing van de geschiedenis niet de enige is. Maar men mag ze niet ontkennen.

Dat is wat ik overhoud aan wat Simone Veil heeft betekent en hoe ze haar leven na de ellende van de kampen heeft ingericht. Ze durfde te denken en ze durfde het leven te omhelzen en dat is wat we niet mogen vergeten. Men kan politiek niet loskoppelen van inzichten, ideeën, maar het is ook zo dat mensen als Veil, die geen typische politica was, vanuit die inzichten en waarden aan de slag ging, minder opportunistisch met de kaarten in haar hand omging. Pas in 1979 nam ze  aan de verkiezingen   deel en daarbij werd ze in een debat door heerschappen als Mitterand, Chirac, Marchais - van de toenmalige Franse Communistische partij - heftig aangevallen. Ze doorstond dat spervuur en raakte verkozen. Mitterand zou in 1981 president worden en laten zien hoe vilein politiek kan uitpakken.

Ik meen dat men niet kan zeggen dat Frankrijk een grande dame verloren heeft, want zij mocht nagenoeg 90 jaar oud worden. Frankrijk en ook wij kregen een dame die een leven lang, na een verblijf in de dodenkampen zoveel kon bewerkstelligen en al is zij al enige tijd uit de openbaarheid teruggetreden, ze bleef een belofte uitdragen dat het leven geleefd kan en mag worden. Net omdat vrouwen het recht kregen zelf over hun vruchtbaarheid te beschikken.

Bart Haers