Veel geplaagd door al dat polariseren

Dezer Dagen

Polariseren en invectieven rondslingeren

't goede leven zonder modellen

Pierre Bayle, 1647 - 1706, Hugenoot,
voor tolerantie en tegen het recht op
opstand... Wie zal hem dat aanwrijven
zonder zijn inzichten goed door
te nemen. Hij zegde nog meer,
natuurlijk. 

Je bent weer eens onderweg en de radio geeft ons te kennen dat er in Borgerhout, op de Turnhoutse baan een paar honderd mensen tegen het stadsbestuur hebben betoogd, omdat men boos was, de burgemeester dus, dat onverlaten de politie hadden aangevallen, toen die een gevaarlijk per auto rijdende vrouw hadden willen aanhouden of hadden aangehouden. Die vrouw had geroepen en plots waren daar wat belhamels. Een jonge vrouw, Trixie Withley vertelt dan weer over hoe ze zich niet met de extremen wil (blijven) inlaten, maar net het gebied ertussen wil onderzoeken. Verder had ik tijd om te praten met vriendelijke mensen, over dingen die er voor ons toe doen, terwijl u er allicht geen boodschap aan heeft. Laten we zeggen, dat het om de kwaliteit van het leven gaat en wat de bourgeois way of life nu wel niet is.

Daarmee beginnend, met de aard van de burgerlijke levenswandel, weet eeniegelijk dat het gaat om een leven dat zich zou ingraven, risicomijdend in het kwadraat zou wezen en vooral zichzelf voor de maat der dingen zou houden. Deels klopt dat ook, maar zelfs het invoeren van termen als Bourgeois Bohémien helpt er niet veel aan, ook van die variant krijgt men die geborneerdheid op een bordje. Toch klopt het niet, want wie het allemaal overschouwt, merkt dat de burger net doorheen zijn levensstijl erin slaagde de adel, vorsten, de kerk te weerstaan en een eigen vorm van zelfbewustzijn ontwikkelde, terwijl men tegelijk voor zichzelf kon instaan. Een bourgeois, zou men kunnen zeggen in tegenstelling tot wat Karl Marx dacht, was niet a priori iemand die anderen wenste uit te buiten, maar vaak in goede samenwerking instond voor de productie. Natuurlijk brengt de fabrikant zijn of haar spullen op de markt om er geld aan te verdienen, waar niets op tegen is, maar de bourgeois en bij uitbreiding, de burger in deze tijd, kan zelf ook oordelen over wat mooi, goed en waardevol mag heten.

Ik poneer dit hier zo boudweg omdat ik de indruk maar niet van me af kan zetten, dat in vele debatten over beleid, maar ook over het goede leven "de mensen" de schuld krijgen van wat er allemaal mis zou gaan en blijkbaar gaat zowat alles mis dezer dagen. Althans, het is wat je hoort als je teveel verslaafd bent aan nieuws en journaals, aan praatprogramma's, maar tegelijk weet een mens niet hoe of de zegeningen te tellen, die haar of hem te beurt vallen. Ligt het eraan dat we onze eigen bubbel ofte paraplu hebben gemaakt en vervolgens menen dat als het regent voor de anderen wij toch veilig verder kunnen schrijden? Feit is dat het leven dat we dromen wel eens saaier en duffer uitvalt dan wat er zich als het leven aandient. Je moet kunnen zot doen in het leven, maar het gebeurt wel eens dat onderzoekers tot de bevinding komen dat jongeren zo braaf geworden zijn dezer dagen, want minder drinken, roken, later seks hebben - over liefdevolle relaties gaat het niet - en zoveel meer dingen, dat men mag vrezen voor nieuwe excessen, later. Tot een mens zich herinnert dat iemand een vlucht van een lagekostenmaatschappij doet  afbreken omdat hij, vijftiger met gevoel voor timing iets roept dan met terrorisme wordt vereenzelvigd. Anderen gaan dan weer als dertiger uit de bol op een cruiseship dat is omgebouwd tot een danceparadijs. Met excuses voor de Engelstalige termen, maar het gaat blijkbaar niet anders en toch is het ook dat waarover het gaat.

Men, iedereen die er lijkt toe te doen beweert dezer dagen dat we het niet over geluk moeten hebben of zelfs maar over welbevinden, want teveel mensen zouden uit de boot vallen. Misschien is dat in zekere zin zo, maar ik denk dat men graag de misère voorop stelt en zo, eenmaal, zal moeten vaststellen dat dit voor ons, hier in Europa zo rond 2017 wel een gelukkige tijd was. Nu geluk en welbevinden zijn niet altijd het resultaat van ons eigen handelen alleen, want we hebben domweg niet alles in handen en dat kan mensen onzeker maken. Bovendien is er meer dan rijkdom en succes alleen.

Het helpt om zich goed te voelen en zich zelfverzekerd door het leven te bewegen, maar het kan ook een bubbel scheppen, waarbij we niet meer weten wat er buiten ons om allemaal gaande is. Als een rekel in Burundi de afgesproken regel negeert dat een president hoogstens twee mandaten mag bekleden, vervolgens aan het moorden slaat en zijn tegenstanders hetzelfde doen, dan is er van het goede leven niets over. Zijn medestanders hopen dat hij blijft om hen toe te laten hun goede leven verder te leiden, anderen zijn tegen, natuurlijk. Maar de berichten vermelden zelden of er in die context over ideeën gesproken wordt, over beter bestuur en over het welzijn van de burgers. Men suggereert dat zij, die tegenstanders net zo geobsedeerd zijn de controle over 's lands rijkdommen te verwerven. Het lijkt de wereld wel zoals die is voor de Leviathan komt. Wij zijn die stadia hopelijk enigszins voorbij, maar al dat geklaag over mensen die hoogstens wrakhout zouden zijn, helpt ook niet.

We zijn natuurlijk meer dan wrakhout, al zijn er legio mensen die het wel eens lastig kunnen met het leven, zichzelf en anderen en er onderuit dreigen te gaan. Dat kan men niet ontkennen, maar als men een beetje zicht heeft op de voorzieningen die er in onze samenleving bestaan, kan men vaststellen dat er op de werkvloer van deze ondersteunende instanties veel werk wordt verzet. Het kost geld, maar het helpt ook veel ongenoegen weg te filteren, al lijkt dat vandaag minder goed te functioneren, nietwaar? Omdat we niet altijd alles goed overzien en willen overzien. Zoals Trixie Whitley het stelde, kan men zich afvragen waarom men zich zomaar laat verleiden van een kwestie alleen die ene kant te bekijken. We doen het allemaal wel eens, dat klopt dan weer wel, maar niet iedereen is er tevreden om, want het belet een goed oog te hebben op en vertrouwen te hebben in anderen.

Het lijkt wel alsof het woord uit veler woordenschat is geschrapt, goed vertrouwen, zoals Tony  Judt het ook noemde. De man die nu het Witte Huis bewoont, vormt het toonbeeld van wat dat gebrek aan vertrouwen allemaal met zich mee kan brengen, terwijl paradoxaal genoegen mensen in hem vertrouwen stellen, die voor het overige alle vertrouwen in anderen verloren hebben of zelfs nooit gekend hebben.   

Wat moeten we nu begrijpen als vertrouwen? Gemakkelijk zat zou men denken: zegt iemand ja, dan is dat een ja, zegt iemand neen, dan is het neen. Maakt men in een groep afspraken, dan houdt iedereen zich eraan, al moet er dan soms wel eens discussie gevoerd worden als er iets mis loopt. Bovendien kunnen we het hebben over afspraken in particuliere kring, met magen en vrienden, maar ook over een vertrouwen dat de publieke zaak aanbelangt. In het actuele klimaat, waar al dan niet erudiete hoogleraren Jantje en Pietje ervan beschuldigen de zaken onnodig op scherp te stellen en te polariseren, kan men niet anders dan zich afvragen of dat een oorzaak is dan wel een gevolg. Gaat het inderdaad om bedreigde meerderheden, die inzien dat hun suprematie in gevaar is? Of maakt men van een mogelijke ontwikkeling een drama om mensen achter zich te krijgen.

Het gegeven dat religieuze gebruiken, zoals vasten, huwelijk, biecht en andere bij ons op een laag pitje staan en niet meer onder sociale controle vallen, heeft zo ook een aantal gevolgen, omdat we onze identiteit niet meer aan een behoren tot een club kunnen verheffen, maar vaak integendeel machteloos toe lijken te kijken naar hoe onze positie in gevaar wordt gebracht, denken we dan. Inderdaad, met de kerkelijkheid in Vlaanderen en delen van Europa schiet het niet op, al mag men dat niet overhaast uitbreiden naar bijvoorbeeld Beieren of delen van Nederland. Er is denk ik bij nader inzien vandaag niet zo heel veel meer dat een regelmatig kerkbezoek of intense praktiseren zou stigmatiseren, al klinkt het in de media en bij praatjesmakers wel eens anders. Er leeft bij mensen, die zelfs bij benadering niet meer hebben beleefd hoe de sociale controle van kwezels en schoolmeesters een halve eeuw geleden nog werkte, nog altijd een zeer archaïsch beeld en dat leidt vaker dan nodig tot intolerantie en zelfs wantrouwen.

Intussen voert men keer op keer de mantra's aan de Verlichting toegeschreven op, zonder nog oog te hebben voor argumentatie van mensen als Diderot, Herder, Hume of Hobbes, Adam Smith en John Stuart Mill en Moses Mendelsohn, om maar die te noemen - mij maakt het niet uit of ze in het lijstje van de goede Lumières staan dat Jonathan Israël en anderen erop na plegen te houden; mijn interesse voor het denken van Bernard Mandeville is genoegzaam gekend, net als de verbazing over het feit dat men wel eens over Pierre Bayle pleegt te spreken.... zonder inhoudelijk weinig met diens werk iets aan te vangen, zoals de zelden besproken of weersproken gedachte dat mensen en groepen een recht op opstand hebben, wat dan weer nieuwe vragen oproept over hoe en waartoe. Mogen we überhaupt nog verwijzen naar Johann Gottlieb von Herder, de man die bij Kant zijn studies aanvatte, dominee werd en vervolgens in Riga luidop riep "de trossen los" en via Bordeaux en Straatsburg in Weimar en Jena belandde? Veel hoort men er niet over en al zeker niet over diens idee van de nationale soevereiniteit - refererend aan Kants "Zum Ewigen Frieden" - waarbij de staten zich wel verdedigen maar toezeggen elkaar niet te belagen. En dan is er nog Liebniz en diens Theodicee, de rechtvaardiging van God. Aangezien Voltaire daar vijftig jaar later komaf mee heeft gemaakt, moeten we het er niet meer over hebben toch? Terwijl de verlichting nu net instructief wordt als we de discussies tussen deze heerschappen en enkele vrouwen gaan volgen. Grosso modo stel ik dan vast dat we over al die vaak subtiel behandelde onderwerpen nog weinig aandacht besteden en dan is de "Waarden van de Verlichting" inroepen nogal gemakkelijk. Kritiek en zelfcorrectie? Nooit van gehoord.

Sommige mensen geven inderdaad zonder meer af op immigranten, wat hun achtergrond ook is of hun pogingen erbij te horen, bij ons. Een aantal Iraniërs, nazaten van de oude Perzen dus, die ik heb mogen leren kennen, laten me zien dat de ene immigrant de andere niet is, of ze nu hierheen gehaald werden om in de mijnen het vuile werk te doen of hierheen zijn gevlucht zowel voor de Sjah als voor diens opvolgers, de hoeders van de Iraanse Revolutie. Voltaire heeft altijd wat lacherig gedaan met de goede wilde van Jean-Jacques Rousseau. Voor Rousseau, die daarmee aanknoopt bij een oude kerkelijke opvatting, gaat de mens, de samenleving er stelselmatig op achteruit; Voltaire kon deze benadering niet delen, omdat er overduidelijk tekenen waren dat er inderdaad vooruitgang mogelijk is, maar niet opgelegd door betweters.

Het lijkt er overigens sterk op dat vooral mensen die menen progressief in het leven te staan, de idee genegen zijn dat de wereld erop achteruit gaat en mensen niet goed weten hoe ze goed moeten/beter kunnen leven. Peter Sloterdijk schreef vele boeken, sommige werden redelijk ontvangen, anderen botsen op een moeilijk te argumenteren afkeer en weerstand. Een van die boeken draagt de bizarre titel "Je moet je leven veranderen" en verwijst naar de mogelijkheden om van ons leven iets te maken, iets meer dan zich laat aanzien, als je zestien of veertig bent. Je moet - Du Musst - andere levenspaden bedenken, want als je niet voldoende als evenwichtkunstenaar door het leven gaat, dan loop je vast.

Sloterdijk stelde, stelt niet geheel zonder argumenten vast dat een deel van de morose sfeer dezer dagen, vooral in de media en als spraakmakers zich roeren te wijten blijkt aan een gebrek aan behendigheid van diezelfde dames en heren. Het ontgaat velen van ons niet dat experten wel eens beroep doen op weinig toegankelijke "Harvard-studies", terwijl er ook al eens iets uit eerder obscure instellingen als het MIT, Princeton, Stanford, Gent of Groningen komt, dat wel de moeite waard is in overweging genomen te worden. De polarisering vindt men inderdaad wel eens op sociale media, maar als je sommige luiden bezig hoort, leest, dan merk je dat ze niet minder polariseren. Nu ja, het is niet zo moeilijk een uitspraak met een korrel zout te nemen, maar toch, we zijn vergeten dat retorica gebruik maakt van tal van verhullende of omschrijvende middelen, herhalingen, litotes om mensen van iets te overtuigen. Die zich op studies beroepende heerschappen, heren en soms dames, vertonen dan altijd weer in een zekere stramheid in de leden.

Men zegt ons graag dat wij, brave borsten, brave Jannekes en Miekes het eindelijk niet goed weten hoe het moet en Joost mag weten wat dat Het dan wel is, beter, wat het niet zou zijn. Natuurlijk is het goed al eens informatie in te zamelen en weten hoe het zit, ook al denk je zelf wel tot in de perfectie op de hoogte te zijn. Sloterdijk, zo schreef een recensente wil ons ertoe bewegen meer ecologisch in het leven te staan, terwijl het programma dat de filosoof in zijn pleitrede presenteert net een breed spectrum aanbiedt. Als zekerheid en evenwicht samen zouden gaan, dan kiezen mensen net voor evenwicht om hun zekerheid niet te verliezen, maar in werkelijkheid, kan een eenvoudig overschouwen der dingen, best niet slapeloos, ons leren dat iedereen door de dingen des daags, door stromen berichten en observaties in het wild, in de stad, het openbaar vervoer, weten we dat sommige gebeurtenissen ons uit evenwicht kunnen brengen.

Intellectuelen dezer dagen, zo lijkt het wel, hebben hun elegantie en durf verloren, men ziet hen nog zelden aan de rekstokken van het denken ronddraaien. Maar wel verwachten zij dat iedereen meegaat in hun discours, accepteert dat de rol van de oude, bedreigde meerheid zou uitgespeeld zijn. Vanzelfsprekend krijgt iemand als Thierry Baudet dan wel een zekere aanhang, want die elite, waar hij de intellectuelen toe rekent, houden niet van hun directe medeburgers. Dat verwijt, dat pikt men niet en dus pakt men Baudet en co aan omdat ze, die wereldburgers, oikofoob zouden wezen. Van een dialoog is er al lang geen sprake meer.

Op facebook kan men bijna elke dag een post vinden van Baudet en co dat er in Nederland echt iets moet veranderen. Leuk, ongetwijfeld, maar wat als mensen merken dat zijn benadering hun levensomstandigheden in het gedrang zal brengen... dan zal het liggen, leest men, aan de immigratie en de mislukte integratie. Intellectuelen hebben wel eens de neiging om het vreemde te omhelzen en het eigene af te wijzen, zogenaamd omdat men de sterke niet moet sparen en de zwakke steunen. Sinds 1991 weten we in België waar dat toe geleid heeft.

Polariseren is relatief eenvoudig: men vergeet dat een medaille niet enkel twee zijden heeft, maar dat het in feite niet zo een goede metafoor vormt. Bovendien hoeft men zelf niet echt uit te pakken met de argumenten van de tegenstander, men kan die wel wat sturen, toch? Zo jut men elkaar op, Baudet tegen Alexander Pechtold of Jesse Klaver. Maar een uitkomst komt er niet. De oplossing is niet eenvoudig kan men dan zeggen, maar dat is wat gemakzuchtig. Geen volkomen oplossing zoeken kan misschien meer vrucht afwerpen, want dat is waar we wat ziek aan zijn dezer dagen, de zucht naar totale controle (over de anderen). Al die camera's, die bewegingen volgen, maar die of mij kunnen volgen waar we liever niet gevolgd worden, omdat er iemand vreemd gaat bijvoorbeeld. Veiligheid wordt niet enkel van bovenaf opgelegd, want als wij ons niet gedragen zoals het hoort, dan kan de overheid nooit alle maatregelen uitrollen die nodig zijn om die veiligheid te garanderen. Vergeten we niet dat in het UK tussen de zestiende eeuw en het midden van de negentiende eeuw de strafmaat op kleine vergrijpen steeds is toegenomen, zodat men voor het stelen van een brood langdurige gevangenschap te wachten kon staan of zelfs erger, verbannen worden naar Australië of de doodstraf. Ook vandaag zien we die redeloze neiging strafmaten alsmaar te verhogen, terwijl men moet vaststellen dat het samenleven nu doorgaans veiliger is dan ooit tevoren. Dat ligt dus aan het feit dat u en ik graag goed leven, maar tegelijk weten waar de grenzen liggen. Een dwaas die op de Torhoutse steenweg in Brugge wat aan laagvliegen doet, mag goed bestraft worden, zeker als die een ongeval met gewonden heeft veroorzaakt. Aan de andere kant, wil men de sociale samenhang (over langere afstanden) in stand houden, dan moet men niet zo hysterisch doen over het gebruik van auto's, want de kostprijs kan hoog zijn, als men provincialisme in de hand werkt.

Ach, laten we eens proberen opnieuw balansen op te maken en pas beslissen als na aftrek van de gevolgen van de wet van de verminderende meeropbrengst - dat wil zeggen dat men steeds meer uitgeven moet om steeds minder resultaat te halen inzake veiligheid bvb; wat de kwaliteit van de wegen aangaat, ligt dat wel heel erg gevoelig - blijkt dat de winst voor burgers groter wordt. Neem nu preventieve screening inzake mogelijke aandoeningen of het feit dat men wiskunde voor sterke leerlingen moet verminderen, omdat ze anders te slim worden, in beide gevallen spelen andere overwegingen mee dan de vraag wat goed is voor mensen. En wat integratie betreft, zou men echt moeten aannemen dat mensen die hier dertig jaar onze taal niet kennen en geen omgang hebben met anderen, dan zou je dat merken als je bijvoorbeeld in Gent in Sint-Lucas - algemeen ziekenhuis - een oudere, gesluierde vrouw met haar dochter heftig hoort discussiëren over wat er met de bedlegerige papa moet gebeuren, in zeer goed Nederlands. Er zullen er wel zijn die het niet hebben geleerd, omdat ze niet buiten mochten/wilden, maar hoe groot is hun aantal? Kan men het meten en wat moet men dan ondernemen? Polariseren gaat zelden zonder zeveren over de gegevens, manipuleren dus of indoctrineren. Wie de ander een en ander aanwrijft, moet dus ook bij zichzelf te rade gaan. Intellectuelen, als schollier leerde ik dat de slimmere al eens van zijn gelijk wat aflaat, of beter, de positie van de andere beter kan overzien en dus ook recht doen kan. Dat zien we vandaag weinig.

Bart Haers