Verloren vertrouwen en de Las Vegas schietpartij

Reflectie

Macht een natuurramp

Reflecties over samenleving en politiek

Walter Benjamin is een van die onderzoekers,
die bij zijn afwegingen zelden een vooropgezet
schema wenste te volgen. Was hij communist, dan
merkte hij er ook de tekortkomingen van. Hij beschreef
in Über das Begriff der Geschichte", hoe complex
iemand tegenover een ideologie kan aankijken. Het
begrip macht wordt niet miskend.

Deze week was het dus weer eens zover, een shooting in Las Vegas, Nevada, door een man van 64 jaar die blijkbaar iets te vergelden had, een welstellend man, miljonair en toch een terug getrokken mens. Hij is dood, we zullen het niet meer horen of vernemen wat hem bezielde. De doden lagen op het festival terrein, de NRA vindt dat mensen zich nog meer moeten bewapenen en de politici durven niet te tornen aan die macht. Maar er is meer natuurlijk, want in Brugge wordt een man door zijn buren financieel uitgekleed. Waarom: bomen zouden hen hinderen, vrederechter volgt hun bezwaren. In totaal een vergoeding voor geleden schade van 700.000 euro. Is dat ook niet buitenproportioneel?

Let wel, ik heb over deze zaken alleen gehoord via mijn krant en stel me voor dat het allemaal wel complexer zal zijn, tot ik tot de bedenking kwam dat er hier meer in het spel is dan alleen maar een zaak, een voorval, met dramatische gevolgen. Gaat het niet om een mensbeeld dat stilaan in ongerede is geraakt: hoe gaan we om met de onvolkomenheden om ons heen en hoe trachten we er toch iets van te bakken, van het leven? Over samenleven gaat het dan vaak in zwevende bewoordingen of komen experten vertellen hoe we via mindfulness goed zouden kunnen leven. Over machtsverhoudingen gaat het zelden. En ja, het ging ook over alimentatiegeld en hoe dat door familierechtbanken en bemiddeling berekend en bepaald wordt. Waar is de ratio? De emotie en vooral dus het omgaan met macht en met onvolkomenheden? Nu zeggen we elkaar al decennia na, dat emoties er weinig toe doen in economie of in de politiek, want niet rationeel, maar emoties sturen vaker onze ratio aan dan we er ons bewust van zijn.

Laten we wel wezen, het zijn verre van nieuwe vraagstukken, want sinds Plato en zijn beminde vijanden, de sofisten, werden vele vragen in een andere tijd en cultuur al gesteld. Nu we leven in een hoogtechnologische en tot spijt van wie het benijdt in welvaart, al lijken mensen zich bezorgd te maken voor de toekomst en vooral voor het lot dat hun kinderen en kleinkinderen beschoren zal zijn. Angst voor de ongewisse toekomst, zo blijkt uit een Vlaams onderzoek lijkt veel mensen beschoren, want komt er niet allemaal op ons af: de schande van de vierhonderd (verkeersdoden, gewonden zijn niet zo interessant), maar het aantal ongevallen daalt en volkomen controle valt moeilijk te realiseren; er komen robots die zelfs de premier kunnen vervangen; er komen nieuwe ziekten op ons af en oude herleven… De wereld gaat eraan en we kijken domweg toe. Die machteloosheid wordt ons dagelijks in homeopathische doses toegediend, net omdat men voortdurend oplossingen aandraagt met toeters en bellen voor problemen die al te vaak efemeer blijken.

Kindjes lijden aan stress, door te veel huiswerk, te weinig aandacht van de leraar of vooral lerares en dienen daarvan ontlast. Alsof een gezonde stress niet het leven kan kleuren: het moment dat ik besefte dat ik een zin kon lezen en dacht te begrijpen waarover het ging, was een hoogtepunt, ik denk ergens halfweg het eerste studiejaar. Maar het had me wel stress gekost, want al die letters leren en hoe je ze moet uitspreken, hoe woorden betekenis kregen en dus uiteindelijk een zin op het papier die betekenis kreeg. Naderhand heb ik geleerd dat bij het leren van nieuwe talen het begrijpen van complexe inzichten ook een mooi moment is. Er zij licht. Stress is er in het leven, zoals je wel eens ziet als een muzikant op het podium moet en daar ons mag vergenoegen met zijn of haar kunnen. Hun stress komt deels voort uit de wetenschap dat ze iets willen brengen, maar vaak ook uit angst dat het niet geheel perfect zal zijn en dat ze daarop afgerekend zullen worden. Natuurlijk is het niet leuk als er bij zo een optreden uit angst om te falen niets gebeurt, maar als het goed is, kan een kleine glijpartij niet de vreugde bederven. Maar we zijn hard in ons oordeel, enfin, sommige toehoorders ergeren zich aan elke fouten, even een slag te laat inzetten of een akkoord net missen terwijl het geheel best wel overtuigend klinkt, de perfectie volstaat nauwelijks.

Ik heb de indruk dat we niet altijd gaan luisteren voor het genoegen, maar om een soort macht uit te oefenen om iemand neer te sabelen. De schoonheid van de muziek of de impressie van een beeldhouwwerk, van een wetenschappelijk of literair vertoog, het kan allemaal onderuit gehaald worden en vaak speelt daarin macht en de neiging zich die te laten aanleunen. Hoe kan je een gedicht beoordelen als je vooraf al wil weten of het van Hans Andreus of Lucebert is? En dan nog, waarom zou je niet het ene en het andere naar waarde kunnen schatten. Als mensen mij vragen of ik van The Beatles ben of The Stones, dan vind ik dat een zinloze vraag. Waarom moeten we kiezen? Om iets mee te nemen naar een onbewoond eiland? Dan neem ik vooral mijn herinneringen mee en Vrijdag.

Het gaat over macht ten aanzien van de dingen, van mensen en het geloof het zelf bij het rechte eind te hebben, maar toch volstaat dat niet om het subliminale geweld te vatten die in de samenleving leeft. Het gaat erom dat men beweert dat je voor de vooruitgang moet zijn, ook als je niet weet waar die ons zal brengen. Vooruitgangsgeloof zoals in de negentiende eeuw in de wetenschappen, ook de sociologie beleefd werd, was inderdaad ook een machtsdroom, een fata morgana want precies in sociale wetenschappen blijkt dat men niet ongestraft de sprong kan maken van het onderzoek naar het handelen. Hoe mythisch het leven in communes ook werd afgeschilderd, veel grote literaire werken heeft het niet opgeleverd, heb ik de indruk, hoogstens kwam een televisiedetectieve eens met een lijk in contact omdat er in een commune iets was mis gelopen. In welke mate de commune leefbaar is, blijft altijd nog de vraag, want je kan niet volkomen anarchistisch leven en geloven dat discipline iets voor kleinburgers is en tegelijk geloven dat alle bezit gedeeld moet worden, ook het eigen lijf. Op zich klonk dat prachtig, denk ik, voor wie toen leefden, maar duurzaam zijn maar weinig communes gebleken, net omdat de macht in het systeem angstvallig op de achtergrond werd gehouden. Tegelijk ziet men dat in organisaties waar de macht duidelijk geregeld was en is, zoals abdijen, de verhoudingen ook door zin voor verantwoordelijkheid getekend worden; waar de oprichters van een commune zich verzetten tegen burgerlijke moraal en hypocrisie zijn ze vaak blind, vooral charismatische figuren voor hun eigen invloed op het geheel, terwijl in zo een abdij, de leden van de communiteit vaak in staat blijken de abt of prior binnen krijtlijnen van betamelijkheid te houden. Telkens wanneer er toch iets mis liep, ontstonden er nieuwe regels die de verhoudingen dienden op orde te houden, opdat noch de abt noch de monniken er schade van zouden ondervinden.

Het probleem met macht is dat sinds Michel Foucault in zijn geschriften betoogd heeft dat macht altijd bedrieglijk is en dat woorden en dingen de werkelijke macht kunnen verduisteren. Een eerste gevolg was dat mensen met macht er alles aan deden te doen alsof geen macht hadden. Zeg maar Johan, tegen de directeur. Het wantrouwen dat Foucault aan de dag legde was en is wel degelijk terecht, al kan men dat niet zonder goede observaties veralgemenen, want er zijn situaties waar geconstitueerde macht vanzelfsprekend is, zonder dat dit als verdrukkend wordt ervaren. De ene reden kan zijn dat mensen zich dan vrij van zorg en verantwoordelijkheid voelen, maar een betere is denkbaar, namelijk dat een goede organisatie van de dingen toelaat dat mensen hun eigen ding doen. Vergeten we niet dat sinds de 11^de, 12^de eeuw het recht in Europa ontwikkeld werd op grond van de waarheidsvinding en dat men godsgerichten in welke vorm dan ook als te willekeurig ging beschouwen. Met andere woorden kan de studie van Foucault helpen bepaalde vormen van geweld en macht te onderkennen zonder dat men daarom alles a priori moet wantrouwen. Blind blijven voor slinkse wegen waarmee men macht vestigt kan erger zijn.

Andere filosofen, zoals Max Weber, Walter Benjamin en Hannah Arendt hebben het hunne ook bijgedragen en onze aandacht gericht op autoriteit en wat mensen voor elkaar kunnen betekenen. Men kan Benjamin en Arendt, Weber ook verwijten dat ze niet in een kastje of vakje onder te brengen vallen, het tegendeel is ook waar, dat wil zeggen, dat ons denken door feiten en interpretaties gestuurd kan worden, zonder daarom in voorzichtige of gemakzuchtige schema’s te vervallen. Natuurlijk kunnen we ons beroepen op bekende data en inzichten, maar net als het om psychologie gaat of het samenleven, valt er op vele van die theorieën nog wel iets af te dingen.

Neem nu de gedachte van velen die in de politiek stappen dat ze de wereld willen veranderen, verbeteren. Het vergt al heel wat kennis om te weten waar het mis gaat, om goede antwoorden te vinden valt er nog meer onder de loep te nemen. Men is er nog niet in geslaagd mensen zomaar in de pas te doen lopen en zelfs als het lijkt het lukken, ontstaat er vaak genoeg een moment dat zo iemand toch uit de band springt. Dat kan creatief wezen, maar evengoed destructief, autodestructief en  gericht zijn op het doen ophouden van de dingen. In het licht van de schietpartij van Las Vegas met meer dan 50 doden en al die gewonden, waarvan we verder niets weten, kan het dus zijn dat bij schutter veel is mis gegaan. Maar hij kan het ons niet meer zeggen.

Dat het te maken kan hebben met een totale onvrede met de samenleving, zou verbazing moeten wekken, want er is veel verbeterd sinds het begin van de twintigste eeuw en er zijn er nieuwe problemen gekomen. Maar macht zelf komt vaak in verschillende vormen en staat nooit los van groepen en samenlevingen. De voorstelling van de macht kan men niet objectief weergeven, of toch slechts gedeeltelijk, want het hangt er maar vanaf of we voeling hebben met wat gaande is. Voor historici zou precies de representatie van macht van gewicht moeten zijn, wil men de organisatie van een samenleving begrijpen. Het bekende festijn van de Fazant, aangericht door een bourgondische hertog vormt een presentatie van de eigen glorie, maar dan binnen de kringen die ertoe doen. De Blijde intochten van de hertogen van Brabant en de erkenning van de stedelijke rechten bereikten alle poorters. Ook in geval van opstand en verzet spreken symbolen van de zetelende macht aan, worden standbeelden omlaag gehaald en verdwijnen symbolen van de macht, vaak slechts voor even of toch maar een paar decennia om dan weer op te duiken, in andere vormen.

De Vlaming, zo heet het, vertrouwt politici niet omdat ze niet doen wat ze beloven. Maar hebben we echt wel zoveel beloftes nodig of de voorspiegeling van een gouden tijd. Is de tijd niet gekomen dat onze verbeelding van de macht zich niet langer op fantasmes van uniciteit en alomtegenwoordigheid richt, zoals men dat doet wanneer men het over leiderschap heeft, terwijl men weet hoe moeilijk het is om de complexe interferenties tussen mensen, groepen en binnen de organisatie van de macht wel niet geworden zijn. Kan men wetgeving herschrijven als algoritmes? Wellicht wel, maar hoe zal men dan de afwegingen van burgers, bestuurders beschrijven? Ook als algoritmen, vanzelfsprekend, ook als het dan een vertaling zou zijn van andere algoritmes, zodat men alles kan voorzien, overzien en beheersen. De kleren van de keizer? De nieuwe, waarin de mens ontleed is, gefileerd tot wat hij werkelijk zou wezen, een netwerk, maar zou men dan beter weten hoe deze filosoof of gene kunstenaar leeft met zijn beminden? Gaat hier om de vraag of we meer zijn dan de som van de delen? Zo ook kan een samenleving, ook een complex netwerk meer zijn dan een som van al die leden, zonder dat betekent dat mensen zich uitgeperst en onderdrukt voelen.

We zouden ongelukkig zijn en bezorgd, maar wie rond kijkt en niet onder stolpen leeft merkt dat er wel eens vreugde af te lezen van een gezicht, zomaar, ergens in de winkelstraat, of op een niet al te druk strand. Want het is niet omdat men mij vraagt: “bent u gelukkig?” dat ik een wildvreemde dat verhaal zou vertellen, want antwoorden met een ja of een neen, gaat boven mijn macht. Hoe kijkt u naar de toekomst? Tja, wat moet men een mens erop antwoorden als men bijna dag na dag zegt dat wat we weten over het recente verleden weinig kan aanleveren aan inzichten over de toekomst. Natuurlijk is er – sinds het Rapport van Rome – voldoende aanleiding om bezorgd te zijn over de toenemende bevolking op deze aarde, over het gebruik van grondstoffen, het misbruik van zoet water en de luchtvervuiling. Maar sinds de jaren waarin het ecologisme ontstond is iedereen die er even over nadacht overtuigd van het feit dat we een en ander zullen moeten aanpassen. Edoch, de bevolkingsgroei neemt niet alleen toe door toedoen van geboortes, maar ook omdat mensen langer leven – en dan blijkt dat 78 jaar biologisch niet ver van wat mensen kunnen bereiken zonder kinder- en andere ziektes. De geboortegolven in Afrika en Azië, in landen als Brazilië worden ook beter medisch begeleid en ook daar daalt de kraambedsterfte en neonatale aandoeningen worden beter onderkend. De vooruitgang? Juist, persoonlijke zegeningen die de samenleving en de wereldbevolking met zorgen opzadelen, inzake duurzaamheid. Zouden daarom mensen doorslaan en menen dat ze moeten helpen het probleem op te lossen?

Het is maar dat we vaak te cartesiaans denken omdat dit helpt de indruk te hebben dat we de zaken begrijpen en onder controle hebben. Het punt is dat we daarmee ook de spontane interacties uit het oog verliezen en neen, een schietpartij van op de 32^ste etage van een hotel is geen spontane onderneming. Kon men het voorkomen? Had men een camera op ’s mans huis gezet? Ook niet, want doen mensen het nodige om onder de radar te blijven. Als iemand mij komt vertellen niet in God te geloven, want dan zou al dat leed vergeefs zijn en een almachtige die Auschwitz, kanker en dierenleed toelaat, dat kan men niet ernstig nemen. Vergeet hij dan hijzelf ook wel eens nalatig kan zijn, arrogant en wat al niet meer. Macht is geen illusie, op welke gronden en in welk narratief ook gebracht. Zo een schutter, helpt die ook om het geloof in een intersubjectieve waarheid te leven onderuit te halen, of is het net het gevolg van de aanname dat we onnodige monden moeten wegwerken, aanhangers van Country music?

Onder meer Richard Sennett wees er in zijn essay “Respect” op dat elites komen en gaan, maar er zal altijd een elite zijn die op de een of andere manier de zaken bestiert. De kwestie is dat in een democratie de demarcatie tussen elite en “volk” vervaagd hoort te zijn en onder meer de media maken er tegelijk een zaak van dat de ongelijkheid teruggedrongen moet worden en in een moeite door heffen ze mensen op het schild, zelfs kwaliteitskranten, die nauwelijks meer weten in te brengen dan hun fraaie lijf te showen en graag vrank, maar niet vrij hun mondje roeren. Gelijkheid nastreven betekent ook wel, denk ik, mensen die het niet verdienen of maar beperkte verdienste hebben niet te zeer over het paard te tillen.

In Nevada schoot een man met een pak wapens, gepimpt zomaar mensen neer, althans, er valt geen motief te bespeuren. Country music heet de muziek van conservatieve lui te zijn, maar soms is het aardig bij de tijd. Een schutter die geen woorden meer heeft, schiet 59 mensen neer en dat schokt, maar na de schok komt de vraag: de Amerikaanse gevangenissen zitten vol, veelal zwarten, die ook wel daden hebben gepleegd die een straf verdienen, maar toch, zij deden zoiets niet. De man is dood, onaanraakbaar, ongenaakbaar. Wat een erfenis. Daar staat dus tegenover dat we in Vlaanderen waar zulke incidenten niet voorkomen, al is het leven niet altijd veilig en kunnen er zich vele zaken voordien, incidenten en erger. Toch leven we veiliger, hygiënischer en beter gevoed, gekleed dan ooit, waarbij we ons ontbering niet kunnen voorstellen – de meesten dan toch. Dat we ons zorgen maken belet misschien niet dat we gaan zorgen voor die toekomst. Een eenvoudig parcours zal het niet zijn, maar dat is nu net wat deze tijd zo beloftevol maakt.

Het valt moeilijk te begrijpen waarom wij ons zo angstig voelen, vrezen voor lijden dat we niet verdienen en voor leed dat anderen overkomt, waar we dan objectief menen over te spreken. Een schutter heeft niets meer te zeggen, maar zijn gebaar moet ons ertoe bewegen te erkennen dat het geweldmonopolie echt geen slechte idee is en een veilige realiteit. Onze eisen evenwel zijn groter dan ooit, eisen aan het leven en eisen aan de overheid en wat willen we dan doen. Geloven dat politici te veel beloven, berekend tot op de cent, maar weinig waarmaken, gaat voorbij aan het feit dat er veel goed geregeld is in de samenleving. En wat voor verbetering vatbaar is, blijkt vaak zo technisch in de aanpak dat geen journalist er wil  aan beginnen het uit te leggen. Anders gezegd, men kan er niet omheen dat politici vaak moeilijke besluiten moeten nemen, zoals troepen sturen naar een ver land, Mali en dan nog eens vergeten dat een soldaat genoeg en veilige wapens en munitie van node heeft plus nog voldoende leeftocht en veilige onderkomens. Maar als het gaat om onderwijs, dan ziet men hoe eindeloos gesproken wordt over studenten die het niet halen, over leerlingen die afhaken, terwijl men best wel weet dat dit proces niet van bovenaf geregeld kan worden. En ja, gelijke kansen zijn een groot goed, maar zijn ze er dan niet, bij ons? Neen, zeggen experten, maar ze vinden een opleiding Beroeps secondair onderwijs te min – voor zichzelf.

Daar en op andere tijden, blijkt hoe vaak we sofismen hanteren. Bedrijven hebben de opdracht jobs te scheppen, maar ze kunnen dat alleen doen in een veilig juridisch kader, als ze niet tegen een bankroet willen aanlopen. Investeren is een risico, mensen aanwerven en opleiden binnen het bedrijf vergt ook veel middelen, maar als ik om me heen kijk, zie ik dat bedrijven daar inderdaad veel voor over hebben. Dat een vergane glorie als Bombardier Brugge helemaal dreigt te verdwijnen, is en blijft erg, maar het bedrijf heeft al lang het eigen hart verloren, de eigen motor is al lang uitgebroken uit het bedrijf. Dat zorgt voor onzekerheid maar als de media niet met evenveel aandacht kijken naar de jobcreatie die er is, vrezen voor de flexibilisering van de arbeidsmarkt en dat is nog iets anders dan de aandacht en voorkeur voor flexjobs, want voor een aantal jobs merkt men dat er een behoorlijke krapte ontstaat.

In wezen dus is de schietpartij in Nevada een Amerikaans probleem waarbij de grondwet en vooral het Tweede Amendement aan de orde komen, maar daarover valt geen consensus te bereiken. Intussen dient men artsen te zoeken die ook een paar dagen per maand gratis willen werken omdat dertig miljoen mensen geen begin van een ziekteverzekering krijgen. Het zit niet goed in elkaar en roept ressentiment op bij Amerikanen die net wel voor zichzelf kunnen zorgen. In Vlaanderen hebben we tal van opiniemakers die voortdurend klaagzangen aanheffen, maar of het allemaal klopt, blijft een ander verhaal. Of we erin slagen op dat collectieve vlak een gezamenlijk verhaal te vertellen waarbij we de vele vragen van deze tijd aandachtig onderzoeken om tot goed over- en afgewogen antwoorden komen en die ook argumenteren in de media, zou dat de ondergrondse angst wellicht temperen. Op het individuele vlak is er veel welvaart, maar mensen zijn bang dat ze de grip erop verliezen en op hun eigen leven, ook al omdat men zichzelf zoveel oplegt te doen. De mogelijkheden voor een goed leven en goed samenleven zijn er, maar we zijn slaaf van een agenda, niet per se de eigen agenda.

Bart Haers