Het lam Gods op de Bûhne, als mirakelspel of boerde



Dezer Dagen



Artistieke Vrijheid
Over urgentie en obsessie




Het paneel met de rechtvaardige rechters,
deel van het retabel "Het Lam Gods", dat
nu op de bühne gebracht zal worden. Artistieke
vrijheid is belangrijk en voorwaarde om ons
te verrassen, maar is het niet eerder een
poging ons aangenaam bezig te houden
en enkel maar dat. 
Wat biedt kunst ons, als we ermee in aanraking komen, omdat we het zelf zoeken of omdat het gewoon op ons pad komt? Men kan het niet zomaar voorspellen, want soms spreekt het je onmiddellijk aan, soms voel je ongemak of zelfs walging. De ham op de zuilen van de Gentse Aula, een idee van Jan Fabre heb ik nooit als kunst kunnen waarderen, want te gratuit spelen met noties als vergankelijkheid. Een beeld van een dame in yoga-houding heb ik vele jaren in onze tuin gezien en het blijft me nabij.

NT Gent heeft voor gedoe gezorgd door ons te vertellen dat ze het Lam Gods op het toneel willen brengen en daarbij wil men ons doen geloven dat vooral gelovigen fundamentalistisch of integristisch uit de hoek kunnen komen, terwijl we in Europa in de jaren zestig toch groepen als de RAF hebben gehad die ook nergens voor terug schrokken en meenden dat de geschiedenis hen wel gelijk zou geven. Bovendien, als ik mij het Lam Gods goed voor ogen heb staan, dan is de kern van het verhaal dat het lam geofferd wordt, beladen met alle zonden, kan het wel vrede geven.

Agnus dei qui tollis peccata mundi?
Ik heb met als leerling en later vaak afgevraagd of de vertaling wel helemaal klopt, want “tollere” betekent dragen of wegdragen, maar het geeft veel weer over de vraag of we de hele voorstellingwereld van het lam in de christelijke godsdienst zien, waarbij verschillende lezingen altijd naast elkaar bestaan hebben. Dat het lam vrede zou kunnen brengen, wat dat ook mag betekenen, voor toen en voor nu. Van pacifisten heb ik wel eens gehoord dat er zoiets als structureel geweld zou bestaan, want het systeem waarin we leven zou net berusten op staatsgeweld. Nu kan men wel vaststellen dat we het de overheid toevertrouwen als enige gemachtigd te zijn om in publieke ruimte geweld te gebruiken, terwijl we weten dat in principe dat geweld slechts zeer spaarzaam gebruikt wordt.

In het kader van de “metoo”-beweging zal men de term structureel geweld wellicht anders bekijken, want ook daar lijkt men ervan uit te gaan dat mannen, onder wie ikzelf, dus altijd klaar zouden staan om een onschuldig meisje of onschuldige vrouw te belagen. Alsof dat niet zou afgezwakt zou zijn, al zijn er uiteraard wel mannen die het niet kunnen laten, flirterig meisjes versieren, waar ook weinig tegen in te brengen valt, behalve als de freule zegt dat het haar niet bevalt. Nu menen sommige vrouwen dat ze het recht hebben alle witte mannen voor “porc” te houden, varkens, die geen manieren hebben. Intussen zien we hoe bij uitstek de heer Trump zijn administratie vraagt dat ze onthouding bij jongeren zou aanprijzen en andere onmogelijke visies over mannen en vooral vrouwen vertellen. Hoe kan iemand die zo grof uit de hoek pleegt te komen maagdelijkheid van meisjes aan te prijzen als voorbehoedsmiddel? Zou het lam iets met maagdelijkheid te maken kunnen hebben?

Ik zou geen toneelstuk maken van het Lam Gods, want het is een verhaal op zich, waar we vandaag niet zo heel veel meer mee hebben. Kan het retabel wel inspireren, dan tot nadenken over hoe we dezer dagen zonder de oude katholieke deugdzaamheid te preken, waar we ons toch niet aan kunnen houden, maar wel kan men verhalen vertellen over hoe we het goede leven vorm geven. Dat kan uiteraard alleen via drama, tragedie of satire, want een verhaal zonder plot of zonder een bepaalde verdraaiing van de werkelijkheid of onze intuïtie zal niet veel in beweging brengen.

De idee van het onschuldige lam dat de zonden der wereld wegneemt, is ons ten enenmale vreemd geworden, kan ons nog weinig inspireren, alleen al omdat we komaf hebben gemaakt met de notie “zonde”. Verder was er in het oude geloof sprake van de erfzonde, die we sinds Adam en Eva torsen en waar Christus gekomen is om die namens ons over te nemen. Maar wat betekent dat dan, zoiets als erfzonde?

Tegelijk stel ik vast dat we nogal graag de maat nemen van elkaar en daarbij lustig generaliseren, zodat we met een nieuwe erfzonde te maken krijgen, als blanke of witte mannen, mensen. De kolonisatie, de ongelijke behandeling van mensen en wat al niet meer, de slavernij en verder nog meer onheil hebben we aangericht, waarbij we de ogen sluiten voor wat er in de Arabische wereld gebeurde in Indië, China, bij de Maya’s en andere culturen, want ook in Afrika waren er die aardig wat graantjes meepikten in de slavenhandel. Het is geen fraai verhaal, zoveel is zeker, maar de slavenhandel en slavenhouderij werd wel in het Westen, onder druk van een kleine religieuze beweging, de Quakers, aanpakt en met veel inspanningen uit de wereld geholpen. Probeer ik nu die schuld van me af te schrijven? Helemaal niet, want het ene en het andere is waar: in de zeventiende eeuw kwam met de ontdekking van de Nieuwe Wereld ook de Slavenhandel, de driehoekshandel, waarbij Slaven, suiker en winsten over de Atlantische oceaan getransporteerd werden. Er was overigens ook kaapvaart en soms snoepten compagnieën elkaar schepen en slaven af. Maar als gezegd, sinds Bartolomeo de las Casas betoogde dat de “Indianen” de oorspronkelijke bewoners van de nieuwe Spaanse gebieden een ziel hadden, wilde men hen niet slaven inzetten. Een goede ingeving had voor de inwoners van West-Afrika desastreuze gevolgen.

Nu een toneelstuk van Hugo Claus opeens open zenuwen lijkt te raken van jonge theatermakers met een migratieachtergrond, komt die gedachte weer opzetten of we een eenzijdig beeld kunnen ophangen van onze samenleving en geschiedenis. Leopold II heeft Congo weten in te pikken voor de neus van de Britten en dan bleek er ook nog eens latex te vinden te zijn in grote hoeveelheden. Wat als de Britten zelf Congo uit de brand hadden gesleept? Zouden Belgische journalisten dan, zoals Roger Casement deed de hele zooi aan het kruis nagelen,  Victoria  voorop? De Britse kranten waren toen ook vrij normerend en vooral, de City verwachtte veel van rubber, omdat het materiaal machines beter deed werken en voertuigen toeliet zachter over de grond te bewegen, dan met houten wielen het geval was.

Hoe en waarom een werk maken rond het Lam Gods? Het blijft voor mij een raadsel, terwijl er zoveel hedendaagse dingetjes zijn, waarover men iets kan zeggen. Toch kijk ik ernaar uit te zien wat men ervan kan maken. Of het lam Gods iets met fundamentalisme te maken heeft, want tja, de kerk begon als een sekte en volgens sommige historici zou de club behoorlijk intolerant geweest zijn. Nu, tussen 325 post christum natum en 1432 was er heel wat veranderd in de kerk, want de eerste ketters waren al opgedoken en ook Franciscus van Asisi was al de revue gepasseerd. Ook valt het op de heer Joost Vijd, opdrachtgever, een gezeten burger met diepe zakken moet zijn geweest.

Het lam Gods draagt het kruis, vergiet het eigen bloed en zetelt aan de rechterhand van de Vader, leerden we tijdens onze jonge jaren en dat was allemaal nogal magisch, zonder dat het ons later echt nog vermocht te beroeren. Het is wel opvallend dat Johan Huizinga in 1902 tijdens een bezoek aan een eerste grote tentoonstelling van Vlaamse primitieven het thema van zijn Herfsttij ontdekte. De grote bewogenheid van de schilders voor de grote thema’s van leven en dood, de verschuivende aandacht naar het individuele welbevinden ook in hoofde van dichters en schilders, de toenemende aandacht ook voor schoonheid als doel op zich – is mijn interpretatie.

Kunst is dezer dagen, meer dan vroeger een kwestie van programmeren, al blijkt net het bekende retabel een opdracht met inhoudsopgave geweest te zijn. Dezer dagen wil men kunst om het leven aangenamer te maken, niet altijd meer als artistieke beleving, heb ik de indruk. Dezer dagen wordt in Brugge de kunsttriënnale uitgerold en dan vraag ik me af wat het verschil is tussen kitsch, wat ook wel eens ontroerend kan zijn en kunst. Cruciaal is dat men van kunst verwacht dat het ernstig zou zijn en diepzinnig, terwijl daar wel iets op af te dingen valt, zoals onder meer Salvador Dali liet zien. Toch is het spelelement in de oudere kunst apert aanwezig, waarbij het spel zelf ook voorwerp werd van voorstellingen. Op het toneel was het brengen van boerten en farcen altijd al moeilijk te omschrijven. En dan was er nog het genre van de mirakelspelen, zoals Marieke van Nieumeghen of Nimwegen, naast abele spelen, die dateren uit de veertiende eeuw en berusten op de ideeën van de hoofse liefde.

Ook die stukken werden gemaakt om te plezieren, bedacht in een cultuursfeer die we vandaag niet goed kunnen vatten, maar wel nog kan behagen, als men er de tijd voor neemt. Zou de beweging die vrouwen hebben ingezet om zich van ploerten in machtsposities te ontdoen kunnen leiden naar een nieuwe uitdrukking van hoofse liefde? Net omdat we nu voortdurend met agenda’s bezig zijn die twee, vier jaar vooruit lopen, merkt men dat de beleving van artistieke urgentie niet langer primordiaal kan zijn. Ook het zoeken naar perfectie zorgt voor problemen… want kunst is net het uiterste van zichzelf geven om iets te brengen dat mensen inderdaad aanspreekt. Ham op de zuilen van de Universiteitsaula was gespeend van urgentie en wilde slechts mensen bezig houden, maakte van Fabre een brave stoute jongen, of omgekeerd. Daarom hoop ik dat NT Gent nog eens repertoiretoneel zal brengen, zodat we nog eens Gijsbrecht van Amstel op het toneel kunnen zien of de Tachtigers. En verder natuurlijk stukken van en voor deze tijd, waar een auteur, zoals Annelies Verbeke deed met ‘Rail Gourmet’, waarin het leven op de TGV of het leven als een TGV beeldig tot uitdrukking kwam.

Kunst koestert wel eens een aantal obsessies, maar toen ik Hugo Claus bezig zag, dat wil zeggen acteurs en actrices in “Suiker” of “Bruid in de Morgen”, kon ik dat wel smaken. “Vrijdag” zag ik als film en als jongeman begreep ik het helemaal niet, maar het liet wel toe vragen te stellen over wat we nu werkelijk beminnen en hoeveel we daarvoor mogen breken, om zelf gelukkig te zijn… De film gaat over een man die vrijkomt uit de gevangenis en als ik het goed heb iets met zijn dochter begint, of was dat de reden voor zijn veroordeling en gevangenschap? Maar goed, zijn relatie, van Georges dus met zijn vrouw was sowieso aan het uitdoven, Christiane, zijn dochter had haar charmes op hem uitgetest. Zijn vrouw had een nieuwe vriend en een kind van hem. Kortom, een moeizame integratie in de samenleving van een oud-gevangene, of het probleem van schuld en boete, van onbegrip ook… Lange tijd heb ik me afgevraagd waarom Claus dit heeft geschreven en veel later verfilmd, want in wezen is het een vrij banaal gebeuren als men naar rechtbankjournalistiek kijkt, toch ontsnapt Vrijdag aan het banale omdat de hoofdfiguur zelf vanuit zijn banaliteit toch de dingen, inclusief zichzelf anders is gaan bekijken. Woede en wraakgevoelens zijn hem eigen, tegelijk krijgt hij vervroegde invrijheidstelling omdat hij zich goed gedragen heeft. Was het toen voor het eerst dat Hilde Van Mieghem op mijn netvlies verscheen?

Hugo Claus bracht zijn verhalen, over wat er fout kan lopen en hoe mensen elkaar en zichzelf vernietigen, soms zacht en teder. Het kan dus niet anders dan dat we van kunstenaars, toneelauteurs durf en tegelijk menselijk mededogen mogen verwachten. Enfin, dat mededogen kan vele vormen aannemen en kan ook wel eens schrijnen. De schrijver beweegt zich immers, als het goed is op breuklijnen, want we weten dat over het dagelijkse maar iets te vertellen valt, als het banale uit het lood staat.


Bart Haers

Reacties

Populaire posts