Wie heeft de macht in een democratie?
Reflectie
Het dissipatieve karakter van macht
Democratisch bestuur is omslachtig
Hoe
vaak klagen mensen, experten en “gewone” burgers niet over de omslachtigheid
van het bestuur en de vele beleidsfouten die gemaakt worden. Het punt blijft
dat men de discussie over het beschikken over macht en hoe die aan te wenden
vaak als een taboe afserveert, door zelf te beweren geen macht na te streven.
In het parlement, de Belgische federale Kamer horen we dat ze zo weinig greep
hebben op de gebeurtenissen, sommige, verdienstelijke politici trekken zich na
een of twee mandaten ontgoocheld terug. Dat de macht in ons bestel, in een
democratie niet zomaar ergens gesitueerd kan worden, ontgaat ons vaak en de
discussie over sterk leiderschap maakt aandacht voor het dissipatieve karakter
van de macht in een democratie overbodig.
Eerst
moeten we dus nog even bij Carl Schmitt terecht, die ons voor de observatie
stelde dat macht impliceert dat wie die heeft ook de noodtoestand kan uitvaardigen
en handhaven. De politieke strijd om de macht de noodtoestand uit te kunnen
vaardigen was in de tijd waarin Carl Schmitt schreef en werkte, onder de
Republiek van Weimar en onder het Nazisme, waar hij enige tijd veel van
verwachtte, maar uiteindelijk, zoals Martin Heidegger een blauwtje opliep, of
erger. Het probleem voor de tijdgenoot en voor ons was en is dat we voortdurend
kijken naar de chef, de Führer, maar dat deze beroep kon doen op een geolied
ambtenarenapparaat die zeer bewust apolitiek was sinds de dagen van Bismarck,
maar net daarom onafhankelijk het besloten beleid kon uitrollen. Het tweede
punt dat we over het hoofd zien is dat Hitler c.s. in zeer grote mate de
bestaande wetgeving handhaafden voor de ‘goede’ Duitsers, alleen voor Joden,
Communisten, homo’s, mensen met een mentale beperking en/of psychiatrische
aandoeningen en daklozen werden nieuwe wetten uitgevaardigd, waar we terecht
van gruwen. Het programma T-4, dat mensen in de psychiatrie en mensen met een
beperking diende ‘op te lossen’, werd enige tijd tegen gehouden door onder meer
Clemens August von Galen, bisschop van Münster, maar uiteindelijk werd het ‘opruimen’
toch voortgezet. Von Galen was ook een van de weinigen die openlijk kritiek
brachten op Hitler en de Nazi’s, in 1941 maar kon nadien geen kant meer op,
want hij zat in huisarrest.
Als de
aanleg van autowegen in Duitsland op bevel van Hitler een opvallend succes
mocht heten, dan omdat de organisatie er zeer snel in slaagde alle logistieke
middelen voor kon verzamelen. Door werklozen en zelfs vrijwilligers in te
zetten, kon de organisatie vrij snel werken en toch werden de beoogde 1000 km
per jaar slechts in 1936 en 1938 behaald. Het is dus niet zo dat in een
dictatuur zomaar alles kan of vanzelf op wieltjes kon lopen. Het “Führer-bevel”
gaf enkel de aanzet, de uitvoering, daar moeide hij zich niet altijd even
intens mee. In het algemeen kan men vaststellen dat sinds de oudheid de
werklast van bestuurders er altijd weer toe leidde dat ze geleidelijk ook de
greep op het concrete verloren, want men diende een en ander over te laten aan
anderen, die dan zelf een deeltje van de almacht in handen kregen. Pogingen om
de vervreemding van macht te beperken, bleef voor vorsten altijd weer een
hoofdpijndossier waarvoor men nooit afdoende en zekere oplossingen vond.
De
Romeinse keizers, van Caesar – die nog geen keizer, Augustus werd – tot Hadrianus
en ook wel Constantijn kan men niet zeggen dat deze mensen zich enkel te buiten
gingen aan orgieën en bacchanalen, want, zoals onder meer Mary Beard schreef, hun opdracht vergde veel van hen en betrof
vele zaken van dagelijks leven, zoals bevoorrading van Rome verzekeren,
militaire expedities om de grenzen te vrijwaren en ook wel juridische kwesties.
Aan de top stond de keizer, maar hem stonden daar in de paleizen vrijgelatenen
en slaven bij, naast leden van de Senaat die met de macht meedachten. Wie
doorgaans hoort spreken over het bestuur van het Imperium Romanum, krijgt
zelden de indruk dat het rijk werkelijk bestuurd werd, want de keizers waren
volgens Suetonius en Tacitus met andere kwesties bezig. Belangrijk blijft de
observatie dat de provincies en de steden in het Romeinse Rijk niet konden
zonder de inbreng van lokale notabelen, die via inscripties hun activiteiten
kenbaar maakten en waar men er nog veel van terug kan vinden, ook in enkele
opvallende verzamelingen van inscripties. Lijkt het erop dat Rome geleid werd
door een man alleen, de keizer, algauw merkt men ook onder het keizerrijk de
structuur van de stadstaat, die dus alleen nog autonoom handelde, voor intern
gebruik veel zelf kon en diende afgehandeld te krijgen, de soevereiniteit was
men kwijt, maar net het succes van de die structuur was mee de ruggengraat van
het imperium.
In de
loop van wat we gemeenlijk de Middeleeuwen noemen, zeker vanaf de 11de,
12de eeuw ontstond een nieuwe structuur, die in veel opzichten leek
op de oude poleis of beter nog naar het voorbeeld van de Romeinse Municipia. Al
bleek al gauw dat in de Nederlanden de steden die er ontstonden, zoals Brugge,
Gent, Rijssel en Ieper, naast kleinere steden de macht van de graaf inperkten
en dat de grafelijke autoriteit binnen steden aan diezelfde instituties werden
verleend. Waar de feodaliteit er toe kon leiden dat lieden die in naam leenman
waren, grotere macht verwierven dan de leenheer, zo knabbelde ook de stad aan
de macht van de graven of andere vorsten. De ontwikkeling vanaf de 11de
eeuw liet ook zien dat vorsten hun macht maar konden uitoefenen door de hulp
van goed ingevoerde derden in te roepen, vaak clerici. De Curia regis of
Comitis, waartoe de adel zich geroepen voelde, werd geleidelijk overvleugeld
door een administratie die door continuïteit en het gebruik van geschreven staten
en bevelen de macht ook kon handhaven, wat bijvoorbeeld in Vlaanderen tegen de
tijd dat de Bourgondische hertogen het graafschap verwierven, wisten dat veel
bestuurskracht aanwezig was in het grafelijke bestuur, maar dat ze tegelijk
altijd de macht op de steden zouden moeten vrijwaren of heroveren.
In ons
bestel lijkt dat probleem opgelost, maar als Richard Florida meent dat de
steden het beste bestuursniveau zou zijn om concrete ruimte te geven voor
mensen om zich creatief uit te leven, dan vergeet hij dat de staatsstructuur
ook wel belang heeft in het huidige wereldeconomisch systeem. Toch zien we dat
mensen hardop roepen om een sterker bestuur waardoor de besluitvorming sneller
tot gepaste uitvoering zou kunnen leiden, of het nu gaat om onderwijs,
gezondheidszorg en mobiliteit, maar ook om zaken inzake veiligheid, bestrijding
van terrorisme en wat al niet meer. Waar van de zestiende tot de achttiende
eeuw vormen van (verlicht) despotisme en absolutisme mogelijk waren, dan ziet
men zelden hoe bijvoorbeeld Louis XIV of Filips II hun macht uitoefenden met de
hulp van secretarissen en raadgevers, die vaak meer vanuit hun expertise
werkten dan ter wille van de vorst; evengoed blijkt dat ze niet zeker waren van hun vermogen de noodtoestand
af te kondigen en te handhaven.
Afstanden
en communicatiemogelijkheden waren anders dan wat politici dezer dagen ter
beschikking hebben, bovendien was en is het nog maar de vraag waarvoor men als
bestuurder oog heeft. Louis XV had in die zin meer macht dan zijn voorganger of
dan François I, maar die laatste legde er juist veel belang in dat zijn bestuur
zou gezien worden, terwijl Louis XV net vooral voortdurend met de Parlementen
en met de verschillende adelsfacties, met janssenisten en anderen diende af te
rekenen, waarvan onder meer schotschriften blijk geven.
Het
zijn die vragen die ook Chantal Mouffe voor onze tijd probeerde uit te klaren:
wie heeft macht en hoe wordt die gehandhaafd, met welke gevolgen voor de
burger. Het punt is dat zij, mevrouw Mouffe en Carl Schmitt vooral kijken naar
het verschuiven van machtsfactoren, waarbij ze menen dat doorgaans de strijd om
de macht met grote inzet van middelen wordt gevoerd. In ons bestel merken we
daar niet veel van, omdat politieke wetenschappers zelf doorgaans dat aspect
van de politieke strijd bedelven onder een vermeende ideeënstrijd. Politici
zelf ook geven graag aan dat ze het niet voor de macht doen, maar voor het algemeen
belang, terwijl burgers vaker dan nodig merken dat al die ideeën wel eens gauw
vergeten worden, als andere belangen gaan spelen.
Tegelijk
is het zo dat het vaak moeilijk valt aan te geven waar de macht nu wel ligt,
wat voor macht het is en hoe men er zich van kan bedienen. Men vergeet overigens
dat de staat sinds de 18de, 19de eeuw onpersoonlijker
werd en dat pogingen om de staatsmacht geheel in handen te nemen, vaak op
stille of aperte weerstand is gestoten. De machtspositie van een dictator als
Stalin lijkt boven alle twijfel verheven, maar behalve de vele doden op zijn
actief, zijn de economische projecten lang niet altijd op een succes
uitgelopen, behalve dan de ‘Holodomor’, de hongersnood die men organiseerde, men
zijnde Stalin, maar ook was Chroesjtsjov toen volkscommissaris en volop
betrokken bij het plan tot collectivisering van de landbouw en het uitroeien
van de zogenaamde rijke boeren, de koelakken. De vernieling organiseren viel
duidelijk eenvoudiger uit te voeren dan de opbouw van een moderne industriële
natie. Hitler kon daarentegen op verschillende niveaus rekenen op mensen die
zijn doelstellingen onderschreven, zoals een nieuw sterk Duitsland dat de
schande van Versailles te boven was gekomen. Voor ons is dat alles nogal kies
om over te schrijven, maar het valt op dat er maar weinig werken zijn die de
organisatie van de macht in het Duitse NS-tijdperk goed beschrijven. We weten
tevens dat een aantal mensen wel weigerden mee te gaan met het systeem en de
politieke leiding, dat ondernemers dan weer graag ingingen op de wensen van de
NSDAP. De weerstand is nooit opvallend groot geweest, maar wel wezenlijk.
Een
kwestie is wel apert, namelijk dat voor Hitler en de zijnen, meer dan voor
Stalin, het welzijn van de burgers zodat zij – ondanks het verlies van
democratische en burgerlijke vrijheden – vooral niet te klagen hadden over hun
ervaren welvaart en welbevinden. Men kon door de herwonnen slagkracht van de
economie mensen een beter leven geven, maar de nazi’s hadden er veel voor over
dit zo lang mogelijk in stand te houden, ook als de oorlogsinspanningen dit
niet meer toelieten. Toch was het welzijn van het individuele welbevinden van
burgers geen topprioriteit voor het regime, wel een noodzakelijke voorwaarde om
de mensen achter zich te houden. Mensen gingen doorheen de twaalf jaar ook wel
vaker zeggen: “als Hitler dit wist…” wanneer ze met grove problemen en
probleemgedrag van gouwleiders te maken kregen. Of er brieven in die zin werden
geschreven naar de Führer, is mij niet bekend, maar het zou alleszins niet
verrassen. Nog eens, men mag uit dit alles niet afleiden dat Hitler zomaar
alles gedaan kreeg, al viel dat tot 1941 wel mee.
Voor
ons, die merken dat overheden over steeds meer controlemiddelen beschikken, van
kruispuntbanken tot trajectcontroles en zelfs slimme camera’s die ongewenste
gasten uit een stad kunnen houden, zou de controlerende macht van Hitler en
vooral de Gestapo wellicht minnetjes uitvallen, al was er grote bereidheid van
burgers om anderen aan te geven die buiten de lijntjes hadden gekleurd of de
kluit belazerden. Gezagsgetrouwheid? Het blijft voor bestuurders een
noodzakelijke voorwaarde om aan de slag te kunnen, maar bijvoorbeeld experten
zijn de mening toegedaan dat burgers misschien wel gezagsgetrouw zijn, maar
vooral onwetend over de ware toedracht. Doch de grootste moeilijkheid is dat
velen dezer dagen zich met het overheidsbeleid inlaten, zoals het middenveld
van vakbonden, ziekenfondsen en andere organisaties, de civiele maatschappij is
behoorlijk dicht bevolkt, maar vaak voelen mensen die zich lid weten van een
vakbond of andere middenveldorganisatie zich niet aangesproken door het
ingenomen standpunt van hun organisatie. De afgelopen dertig jaar hebben zich
nieuwe ngo’s gevormd, rond verkeersveiligheid, rond voedselveiligheid en
dierenrechten en dan zien we dat het aantal deelnemers aan politieke, vooral
publieke debatten steeds weer toeneemt.
Over
de legitimiteit mag of kan men niet met goed fatsoen van mening verschillen,
omdat we de vrijheid van vereniging hoog in het vaandel voeren en dan mag men
wel vinden dat dierenrechten claimen wel een beetje over de schreef is, de
organisatie bestaat en heeft spreekrecht, kan tussenkomen en kan mensen
mobiliseren voor het hogere doel. Omdat het conflictmodel hanteren de eigen
positie zoveel meer glans geeft, kan men maar moeilijk in overlegstructuren
toegevingen doen, zonder enige theatrale dwaasheid aan de dag te leggen. Uiteraard
hebben vakbonden een belangrijke rol in verband met de rechten van individuele
werknemers, maar vooral hebben zij tot doel de collectieve belangen van
werknemers te doen gelden.
Wie
heeft in dat circus, vragen mensen zich wel eens af, nog de macht om een
besluit te nemen en dus, zoals Carl Schmitt de noodtoestand af te kondigen? De
vraag is waarom we zo blind zijn voor het dissipatieve karakter van de macht in
een hoog geschoolde democratie, want iedereen kan plots met eigen belangen als
activist naar buiten komen, om een stuk cultuurlandschap te verdedigen, wat legitiem
is, maar onder die dekmantel de eigen grond en waarde te vrijwaren, wat ook
legitiem is, maar wat we niet graag zien vertolkt worden als burgeractivisme.
Tegelijk zien we in een aantal discussies dat er zich klusters van
gelijkgezinde organisaties inzetten voor een gedeeld doel, rond de bestrijding
van kanker of van armoede. Die inzet is behalve lovenswaardig vaak ook van
strategisch belang in het grotere politieke schaakspel, omdat als men politici
kan bewegen het roken echt uit de wereld te helpen, men hen wellicht ook kan
bewegen tot andere straffe maatregelen. Willen een aantal gemeenten het aantal
verkeersdoden in hun gemeente tot nul reduceren, dan kan een rationeel denkend
mens daar weinig tegenin brengen. Toch bestaat de kans dat, zoals Paul Frissen
het uitlegt, de staat steeds meer middelen moet inzetten met steeds miner
resultaat en vooral met ongewenste neveneffecten en bovendien, denk ik, nooit
kan vermijden dat er toch een ongeval op de gemeentewegen voorvalt, door
allerlei omstandigheden die buiten de controle- en dwangmiddelen van de
overheid vallen. Heeft de staat, de stad in dat geval gefaald?
Met
Gemeentelijke Administratieve Sancties (GAS) hebben de lokale besturen tegelijk
een instrument om overlast voor burgers tegen te gaan, maar de toepassing ervan
lijkt net burgers op de zenuwen te werken omdat de bevoegde ambtenaren wel eens
overdreven dienstijver aan de dag leggen of omdat de besluitvorming op sommige
punten een grijze zone toelaat. Nu blijkt, voor zover ik het kan nagaan dat de
echte ordeverstoring met GAS niet kan tegengegaan worden, zoals de aanwezigheid
van vele (vijandige) supporterslegioenen of betogers, waar zich dan wel eens
anarchisten of autonomen bij aansluiten om amok te maken. Toch horen we nu nog
weinig over de praktijk van de GAS, zonder dat er sprake is van een evaluatie.
Kortom,
wie schreeuwt om een sterk leiderschap, gaat voorbij aan het feit dat onze
instituties juist ingericht zijn om het versnipperen van de macht hanteerbaar
te houden. De beste methode om de nadelen ervan te overstijgen bestaat in het
organiseren van goed overleg en berust op de verwachting dat de deelnemers aan
zo een overleg ook nog eens verantwoordelijkheid aan de dag zullen leggen en
niet enkel hun eigen belangen centraal plaatsen of niet bereid zijn
compromissen te sluiten. Het eigen gelijk is natuurlijk fraaier dan dat van
anderen, maar wil men tot oplossingen komen dan zal men tegelijk de
machtsverhoudingen onder ogen moeten zien en oog hebben voor de legitieme
wensen van andere actoren ofte partijen.
Zou
wat meer retorische vaardigheid niet helpen om de standpunten beter te
verwoorden en zo mensen aan tafel te krijgen voor een vlot te nemen besluit en
de uitvoering ervan met bekwame spoed door te zetten? Straffe uitspraken bij de
vleet, maar slechts weinige overtuigen echt. Want die uitspraak van Miguel de
Unanumo horen we zelden: overwinnen is nog niet overtuigen. Het draagt ertoe
bij dat we niet altijd meer zien waar de macht zich situeert. Uiteraard geven
we het debat over macht en de negatie van macht in het politieke gebeuren
daarmee een andere richting, want als we overtuigen belangwekkend vinden, dan
weten we dat de overwinning nog moeilijker te verwerven valt, maar goed, de
belangen zijn verdeeld en niemand kan de macht voor zich opeisen. Het primaat
van de politiek inroepen is een mooie maar ontoereikende aanzet en kan ook weer
andere weerstand oproepen. Het dissipatieve karakter van de macht (om de
noodtoestand uit te roepen) is een gegeven waar we zinvoller mee om moeten gaan,
dat wil zeggen dat we meer dienen te bouwen aan een consensus. Voorwaarde is
dan wel dat men problemen, kwesties niet vanuit een oogpunt bekijken zal, maar
de complexiteit ervan onderkennen, doch, dat roept dan weer nieuwe reflecties
op.
Bart
Haers
Reacties
Een reactie posten