Hoe Haat Trump drijft

Kritiek

Gronden voor pessimisme?

Trump, de waarheid, de haat en het ego

De New Deal werd afgelopen jaren ingezet tegen...
Barack Obama, als een slecht uitgewerkt en slecht
uitgevoerd programma, dat niets opgelost zou
hebben. Zo groot was de haat tegen Obama,
die zich door Franklin Delano Roosevelt
liet inspireren, dat een oud relanceplan
kortzichtig werd afgeschoten. Wad FDR
een goed of groot president? Er zijn minpunten
aan te duiden, maar ook zeer positieve.
Door haat werd hij niet gedreven... 

Men kan dezer dagen niet onbezorgd door het leven gaan, heet het, want Europa vindt geen oplossingen voor maatschappelijke kwesties, in de VS worden de instellingen onder druk gezet en overal buiten die Atlantische Ruimte maken dictators – zelfs gelegitimeerd door verkiezingen – het mooie weer. Wat is er gaande en is er voldoende grond voor pessimisme. Of kunnen we anders omspringen met onze bezorgdheid?

Europa heeft het moeilijk om oplossingen te vinden voor het migratie- en vluchtelingenvraagstuk. Men zweert slag om slinger met de Waarden van de Verlichting de zaak uit te kunnen klaren, maar de waarden van de Verlichting, hoe benoemen we die? Aude Sapere! Dat betekent: durf te denken en dan weten we, anders dan Cartesius dat de uitkomst niet bij voorbaat vastligt. De twijfel leidde René Descartes naar een nieuwe zekerheid. Immanuel Kant gaf ons richtlijnen voor het denken of beter, zo wil men het lezen, want op de keeper beschouwt begreep net Kant dat het niet zo eenvoudig is in het dagelijkse leven alle feitjes te vatten, laat staan onder controle te houden. De Verlichting hield onder meer in dat men de zekerheden, dogma’s van de kerk en de onaantastbare autoriteit van de koning terzijde schoof en een nieuwe maatschappij zou opbouwen, waar evenwel minder zekerheden voor handen zouden zijn. Nieuwe wetenschappelijke inzichten hebben tijdens de negentiende eeuw aan het sciëntisme zuurstof en levenssappen gegeven, filosofische inzichten van Hegel leidden (ongewild) tot een bijna onweerlegbaar – voor wie het aanvaardt – denkkader, het marxisme. Marx wilde bovendien ook wel dat zijn visie, desnoods met geweld, vorm kreeg en had het niet voor de reform-socialisten van het Congres van Gotha. Om maar te zeggen, in tijden van vertwijfeling krijgen goeroes gauw genoeg aandacht, wanneer hun boodschap ook nog eens het denken overbodig lijkt te maken, kan men al een heel eind verder komen.

Een andere revolutie die uit de Franse Revolutie ontsproot kreeg in allerlei reactionaire stromingen een gestalte en aan het einde van de negentiende eeuw konden zij zich in Europa ook bij de kleine luiden aanvaardbaar maken. Hoewel bijvoorbeeld de partij van Abraham Kuyper, de antirevolutionaire partij, die veertig jaar geleden opging in het CDA, de Anti-Revolutionaire partij die in eerste instantie de liberalen bestreed en later de socialisten, volop past in de negentiende eeuw en de emancipatie van de “kleine luyden” vooropstelde was de partij conservatief qua opvattingen maar modern qua werking, vernieuwend om een antimoderne boodschap te brengen. In spotprenten noemde men hem Abraham de Geweldige, in de praktijk bracht hij veel tot stand, maar wat het resultaat was als het om het mens- en wereldbeeld, de ideologie van de achterban gaat, daar valt nog wel meer dan een boom over opgezet te worden. De vernieuwing van het Calvinisme was een van zijn theologische bekommernissen, maar of dat emancipatie tot stand bracht?

Het is van belang even die sterke bewegingen in de negentiende eeuw onder ogen te zien, niet omdat deze vandaag nog kan refereren aan figuren als Kuyper, al evenzeer omdat hij in de VS in conservatieve milieus nog altijd bestudeerd en vereerd wordt. Het punt is niet dat die opvattingen an sich verwerpelijk zijn, er bestaat zoiets als vrijheid van levensbeschouwing/religie, wel dat we dezer dagen merken dat op verschillende niveaus van (intellectuele) elaboratie de ideeën aanspreken bij mensen die zich verzetten tegen de moderniteit, ook nu, maar geen middelen hebben om iets beters voor te stellen, terwijl dat verleden ook niet altijd slechter was, zoals de mensen in de Rust Belt zich herinneren.

De strijd gaat dan ook om iets anders, meer dan om ideeën gaat het in de VS en ook in Europa gaat het om bedreigde privilegies, voorrechten die men denkt te hebben, omdat men blank is en eventueel ook nog man. Toch zou het een vergissing zijn de rol van vrouwen in de strijd om die voorrechten te ontkennen, want ook zij menen er voordeel bij te hebben als de dingen blijven zoals ze waren, voor 1965 bijvoorbeeld, toen de burgerrechten in het Zuiden voor grote reuring zorgde. De strijd tegen de wetgeving van Lyndon B. Johnson werd ons zelden als zodanig uitgelegd. De heer Trump heeft een andere agenda, de politiek van Obama teniet doen en alles wat hij haat, hartsgrondig haat teniet doen. Zelden is een politicus zo gedreven geweest door haat als deze president, of het zou Nixon geweest moeten zijn, en dat moet ons zorgen baren.

Dat hij last heeft van een narcisme spectrum stoornis, dat zal dan wel, het is vooral het feit dat hij erin slaagt mensen aan te spreken die met hun haat en frustratie geen weg weten, dat hij als president bijvoorbeeld zo heftig tegen Duitsland en Frau Merkel tekeer gaat, die ons zorgen moet baren. Voor Trump is het leven, is business een zero sum game en verliezen kan niet, mag niet. Hoe de ideale deal voor Donald J. Trump eruit zou zien: alles voor mij en niets voor een ander.

Op zich zijn er wel meer mensen die ziekelijk narcistisch uit de hoek komen, maar die hebben niet de macht die de president kan claimen en normaliter zorgen zelfs zijn partijgenoten dat de president de precaire evenwichten niet doorbreekt. Helaas zijn de prominenten van de GOP helemaal verbijsterd en likken ze bepaalde delen van het presidentiële lijf met onderdanig genoegen.

Zelf ging ik ervan uit dat de instituties van de VS robuust genoeg zijn om te weerstaan aan de machtsgeile daden van een president, want naast het Congres is er ook nog het Hooggerechtshof dat een en ander kan terug schroeven. Toch is het vooral de vraag hoe de president de instituties  te gronde kan richten of toch minstens ernstig ontwrichten. Vervolgens is er de vraag wat de gevolgen daarvan kunnen zijn voor het land en de burgers van de VS, maar gezien de macht van de VS ook van de wereldbevolking.

Hoe werken de instellingen van de VS met als belangrijkste actoren de president, het Congres met het Huis van Afgevaardigden en de Senaat, maar er is ook de uitvoerende macht, de administratie en de agentschappen die wel aangestuurd worden door de wet- en regelgeving, maar in het beste geval weet de politiek niet welke dossiers de administratie afhandelt – tenzij er problemen zouden zijn en er zich corruptie zou voordoen. Het heeft er de schijn van dat de president de administratie een domaine réservé acht en dat die verantwoording aan hemzelf moet afleggen, terwijl die agentschappen, zoals het FBI aan het congres verantwoording moet afleggen en in principe kan alleen de rechter in concrete gevallen tussenkomen. Ook het agentschap dat zich inlaat met het beheer van natuurgebieden, waar John Muir in de negentiende eeuw al een aanzet toe gaf, evengoed ondersteund door burgers en burgeractivisten gaat in theorie uit van de noodzaak aan voldoende grote territoria waar de natuur haar gang kan gaan, wat boeren dan weer tot wanhoop drijft. De president heeft omwille van de smeer een bescherming van natuurgebied in Noord-Dacota opgeheven, net omdat Obama het had ingesteld.

Waar Obama betrachtte de tegengestelde belangen te verzoenen erkent deze president vooral en in hoofdzaak de belangen van de zogenaamde vergeten burgers, in dit geval boeren en hun aanhang, die niets op hebben met natuurbeheer, al lijden ze wellicht nog meer dan de stadsbewoners aan de gevolgen van het faliekant beleid. In de jaren 1930 kende de VS niet alleen een Great Depression in de industriële en financiële sector, ook boeren hadden in de Midwest te lijden van de omstandigheden, in dat geval de en  stof- en modderstormen, waarbij de toplaag van de prairie aan de ene kant door erosie werd opgewaaid door de wind en vervolgens elders weer neersloeg, waarbij het bewerkte areaal verstikt raakte. John Steinbeck schreef er zijn roman “Druiven van Gramschap” over, zoals ik het boek voor het eerst las, in vertaling.

Er is aan het einde van de negentiende eeuw een antitrustwetgeving op poten gezet om verticaal geïntegreerde bedrijven, zoals in de olie, het staal, de voeding grote alles overheersende bedrijven in te snoeren en concurrentie opnieuw mogelijk te maken. Men zou kunnen overwegen tegenover de grote spelers als Apple, Facebook, Google, Amazon en Microsoft, die elk op zich monopolisten zijn, waar de overheid weinig tegen vermag die antitrustwetgeving in te zetten. De ruzie tussen Trump en Jeff Bezos, die behalve Amazon ook the Washington Post in bezit heeft, lijkt ernstig, maar is vooral persoonlijk, want in de feiten is er wel overleg op allerlei domeinen, indirect. Wat Trump op de heupen werkt is dat Bezos weigert het spel van Trump mee te spelen. Natuurlijk, mocht Trump proberen de positie van Amazon te breken door de antitrustwetgeving te doen gelden, dan zou er wellicht wel van een goed beleid sprake zijn.

Speelt Trump een bijzondere, volgens velen een nefaste rol in de Amerikaanse samenleving, dan denk ik toch dat hij surft op een klimaat dat hem goed uitkomt, maar waar hij zelf niet verantwoordelijk voor geacht kan zijn. Het afbreken van het beleid van Obama is van een andere orde dan het zonder voorbehoud afkondigen van invoertaksen op producten uit Canada, Mexico, de EU en China. Tegelijk claimt Trump ook wel dat leiderschap nodig is en dossierkennis blablabla moet heten en dat is niet nieuw. Al decennia ziet men dat media graag “meningen” verkopen, die niet altijd onderbouwd zijn met argumenten en feiten. Ook wetenschappers, zeker in de sociale wetenschappen geven graag hun mening als onweerlegbare waarheid. De visie op economische ontwikkeling van de Rust Belt, die de teloorgang van de oude steenkoolontginning en staalproductie in het Noord-Oosten nu geworden is, ligt niet enkel aan desinvesteringen vanwege ondernemers en investeerders, maar aan de concurrentie van andere producenten, onder meer Canada, Europa en uiteraard China – Over India hoort men in deze weinig – en de uitputting van de grondstoffen waardoor exploitatie niet meer rendabel zou wezen, maar ook en niet in de laatste plaats aan de teloorgang van het onderwijs in de VSA. Het komt mij een paradox voor dat in de Westerse wereld, waar onderwijs verstrekken voor lokale besturen en andere overheden, maar ook voor genootschappen van allerlei religieuze groepen, van kandidaat-onderwijzers ook, meer was dan een kwestie van geld verdienen, maar een idealistisch project. Ook in de VS verviel dat idealisme de afgelopen dertig jaar om onduidelijke redenen, wel werd de opdeling in top en snert alleen maar groter, tot en met de universiteiten. Was men tot de jaren zestig ook nog gastvrij voor onderzoekers en goed opgeleide hoogleraren uit allerlei buitenlanden, Westerse en andere, zodat de VSA het neusje van de zalm kon aantrekken om baanbrekend onderzoek te doen, dan lijkt die instroom beperkter te worden. We denken aan Werner von Braun, die dan weer aangebrand was door zijn betrokkenheid bij de bouw van de V I en de V II, de vliegende bommen die Hitler hoog waardeerde. Maar er kwamen ook mensen uit de Arabische wereld, die de denktanks bemanden die mee het buitenlands beleid ondersteunden met inzichten en diepgravend onderzoek. Dat blijkt al lang niet meer het geval te zijn.

Men kan dan ook vaststellen dat de VSA en de instituties wat verrommeld zijn geraakt, hun glans verloren hebben, iets waar Obama net aan wilde verhelpen. Goed bestuur was voor Obama een van de cruciale opdrachten, want hij vond dat de VS aan prestige verloren in de wereld, ook als het om soft power ging, zeker als het om technologie ging. Nu staan de VSA inzake telecommunicatie en internetproducten ver voorop op de rest van de wereld, wat de macht van de bedrijven aangaat, in China en andere regio’s slaagde men erin eigen producten op te bouwen, al dan niet met gebruik van door bedrijfsspionage verworven kennis. De glans van de Ivy-League universiteiten zien we nog nagloeien, maar er lijkt toch iets aan de hand, zoals het verhaal van Niall Fergusson, die zijn studenten aanspoorde tegen de “linkse” cultuur aan de universiteiten in te gaan, wat hem zuur is opgebroken en toch, als men eerlijk is, dan moet men toch vragen stellen over de wijze waarop studenten zich inkapselen in een sfeer van morele superioriteit waarbij elke kritische ingesteldheid, ook tegenover eigen inzichten of tegenover wat hen verteld wordt, helemaal verdampt blijkt. Dat Ferguson terecht een blaam kreeg voor zijn heimelijke aanpak, neemt niet weg dat men die mentaliteit, waarbij men voortdurend geschokt zegt te zijn en zelfs beledigd, als bijvoorbeeld minderheidsgroepen in het gedrang zouden kunnen komen, maakt een eerlijke analyse nu eenmaal onmogelijk.

Met andere woorden, blijf ik bij de gedachte dat de heer Trump op een ongekende wijze door haat wordt aangedreven, is het ook zo dat hij voorheen zelf al aan een negatief klimaat bijdroeg, door telkens weer op televisie mensen te ontslaan, omdat ze niet deugden in zijn ogen. Dat soort programma’s voedt het klimaat waarin mensen ofwel verliezers ofwel winnaars zijn, want er zou geen tussenweg zijn. Bovendien kan men toch maar moeilijk op enkele momenten tijd iemand echt leren kennen, laat staan beoordelen, zodat al die overhaaste besluiten niet enkel niet sporen met wat mensen werkelijk kunnen en zouden zijn, maar met eigen projecties en frustraties des te meer te vereenzelvigen zijn, zodat het ook niet sporen kan met een eerlijke benadering van mensen. Nog eens, ook bij ons zien we al jaren allerlei realityshows, die nergens op slaan, maar zelfs geen uitlachtelevisie meer kunnen heten.

Entertainment mag er uiteraard zijn en soms kan het goed blijken, maar men kan toch niet in kranten en bladen voortdurend mensen laten opdraven als winnaars en verliezers, hoogstens als verrassingen. In wezen zal men merken, zoals ook Trump dat doet, heel gemakkelijk mensen overwaarderen net als men zonder zichtbaar leedwezen mensen de grond in schoffelen. Dat klimaat heeft meer betekenis dan het optreden van Trump, zolang hij geen kandidaat of president was, is. Nu wordt het anders, want nu kan hij in zijn binnenlandse politiek aangeven wie volgens hem achting verdient, dus zeker niet mensen als Jeff Bezos, George Soros en andere spelers die in de samenleving net zo een opvallende rol vervullen. Let wel, ik vind zelf dat de machtspositie van Amazon zorgelijk moet heten, maar het is aan de Amerikaanse instituties om de antitrustwetgeving toe te passen.

Intussen merken we ook dat Europa voor de vraag staat hoe het zonder bondgenoot de USA verder kan. Er is geen andere weg dan die moeilijke weg te gaan en meer op eigen benen te staan. De haat van Trump jegens Duitsland blijft volgens mij wel opvallend onderbelicht. Dat Merkel daar niet over redekavelt, ligt voor de hand, maar de houding van Trump jegens Duitsland is wat mij betreft onrechtmatig en raakt ook ons. Nu zal de EU en zal de politieke elite moeten kiezen, blijven zeuren over de grenzen van Europa, de ontbrekende militaire slagkracht of handelen, ook als er op het eerste zicht waarden in het geding zijn. Men kan als Europees politicus niet de belangen van de vluchtelingen boven die van de eigen burgers stellen, maar moet hen, de landverhuizers daarom niet aan hun lot overlaten. Het ontbreken van de idee dat men conflicterende waarden gestand kan doen, ontbreekt mijns inziens in verontrustende mate.

Trump hanteert, zoals Martha Nussbaum het beschreef in haar boek “Politieke emoties” haat, rancune en ressentiment, superioriteitscomplex en narcisme in onverdunde vorm, keihard en glashelder en dat moet ons bezig houden; de haat jegens “N*kk*rs” is opvallend en daarmee spreekt hij mensen aan die Obama al evenzeer haatten en haten als hijzelf. Het onvermogen emoties minstens te beheersen is typisch voor deze tijd, waarbij uitgestelde bevrediging van behoeften en verlangens geen deugd meer is, waar frustraties uitten en zich als slachtoffer presenteren een economisch voordeel kan hebben, zelfs prestigieus kan lijken. De politieke emoties waarover Nussbaum het had, trouw en vertrouwen, menselijkheid en hoop, die lijken uitgeteld en daar moet men toch bij zichzelf over te rade gaan, want hoever gaan we zelf mee in het uiten van verwijten aan de verliezers van deze tijd. Zelfs als we met goede moed armoede willen bestrijden, dan nog is het moeilijk respect op te brengen voor die mensen in armoede.

Hoe gaan we dezer dagen om de excessieve expressie van haat en afkeer, waarvan Trump blijk geeft? Het is een vraag die Amerikanen zich in de eerste plaats moeten stellen. In wezen zou men kunnen denken aan wat Aristoteles vooropstelde: wanneer er twee mogelijkheden zijn, als uitkomst en beide zijn niet realiseerbaar, dan is er tussen die twee altijd nog een (derde) weg mogelijk. Hebben Clinton en Blair daar een farce van gemaakt, dan nog blijft het interessant die mogelijkheid te overwegen, iets wat Trump flagrant nalaat. Bij de discussie over de kwaliteit van het compromis zegt men vaak dat het een gedrocht is, net omdat men compromissen sluit als resultante van machtsverhoudingen; voor Trump is een compromis niet wenselijk, wel een deal waarbij beide partijen hun eigen profijt halen, terwijl een (eerbaar) compromis net hoort te gaan over de vraag of een oplossing, een benadering wel spoort met wat men kan observeren en wat men wenselijk acht, zonder uit het oog te verliezen dat men de negatieve of ongewenste neveneffecten moet temperen of opheffen. Een compromis is dus meer dan het afwegen van twee verschillende politieke benaderingen, het gaat om de vraag of een oplossing die rationeel lijkt ook menselijk gezien acceptabel is en maatschappelijk geen reuring zal veroorzaken. Daar passen politici als Trump voor, want dictators, voor wie Trump zegt bewondering te hebben, hoeven zich om ongewenste neveneffecten niet te bekreunen, zolang ze er zelf geen van zullen ondervinden.   

Trump vormt een bedreiging voor de instituties van de VS, want hij krijgt te weinig weerwerk. De krant waarvan Jeff Bezos eigenaar is, The Washington Post en ook andere doen hun best zijn beleid over de hekel te halen, maar dankzij de neergang van het onderwijs en de beschikbaarheid van de Murdochmedia kan men perfect menen te weten wat speelt en toch in onredelijke onwetendheid leven.   De toegang tot de media en ook de desinvesteringen in het publieke onderwijssysteem blijken zorgwekkend. Dat Donald J. Trump gedreven wordt door haat, blijkbaar een niet te blussen haat, die zijn presidentschap tekent, maar de omstandigheden laten hem toe die te spuien en weinig kritiek te vangen in het Congres en de publieke opinie, kan men niet negeren. Wapendracht? Zet gewapende bewakers bij de scholen. De scheiding van kinderen van hun ouders bij ‘illegaal’ betreden van het Amerikaanse territorium – er is voor die mensen geen legale weg, want alleen wie op een of andere manier als een meerwaarde aanzien wordt, krijgt een uitnodiging of wie een green card kan verwerven, kan de VSA binnen komen – zorgt voor moreel ongemak, zelfs bij de First lady en Laura Busch, de First Lady van toen. Overigens dateren beperkingen van legale migratie niet van gisteren.

Als we kritiek aandragen op het beleid van Trump zullen we dus goed moeten weten waar we Trump zelf op kunnen aanspreken. Dat hij FOX als favoriete nieuwszender verkiest, is zijn goed recht, dat men Ruppert Murdoch en nazaten niet kan aanspreken op hun verdienmodel, is dus op zich een groter probleem. Ook het probleem van het verwaarloosde onderwijs, waar de huidige minister alleen maar een paar stappen verder zet, wat tot verdere ongelijkheid zal leiden en erger, dat voor de VS op termijn wel eens een grotere economische handicap zal blijken – tenzij men inderdaad oordeelt dat mensen niets meer hoeven te kennen – dan al die andere onzin die we dag na dag te horen krijgen. Maar over de haat als drijfveer, daarover zou men het dus wel moeten hebben.

Bart Haers