Een toekomst voor een hyperdiverse samenleving?

Dezer Dagen

Samenlevingen op

menselijke maat

Omgaan met hete hangijzers

Ik erken het bestaansrecht van Israël, maar betreur de
politiek van nederzettingen ten koste van (oudere)
Palestijnse dorpen - en hun recht op opstand.
Het probleem is in wezen onoplosbaar geworden, omdat
beide partijen geloven de andere te kunnen vernietigen. Op termijn
zal, zoals Leon de Winter schreef Israël niet meer voldoende
kracht hebben om zich staande te houden.
Maar Israël is wel een zeer diverse samenleving en ook
dat zorgt voor spanningen.
Daarom deze foto van Ahed Tamimi. Haar actie leverde
haar bekendheid op, maar veranderde niets aan lot van haar
dorp. Zij gebruikte geen wapen en toch noemt men haar
een terroriste. Pijnlijk gebrek aan zin voor proportie. 

Het programma “Filosofisch Kwintet” is alweer afgelopen voor dit seizoen en het ging over de vraag of we, of onze nazaten in 2050 niet woedend zullen terugkijken op onze besluiteloosheid. Pessimisme over de toekomst, angst voor verlies, ontevreden, het werd aangeraakt door de sprekers, dames en heren, maar dat velen dezer dagen kunnen spreken alsof ze zelf niet betrokken zijn, vonden de deelnemers aan de gesprekken belangwekkend. Een van de punten van discussie in de laatste aflevering voor dit seizoen, was precies de menselijke maat waaraan samenlevingen zou moeten beantwoorden om het minst verlies op te leveren. Ook de vraag naar een sterke leider houdt daarmee verband.

Natuurlijk, alles houdt verband met elkaar, wist Hegel al, maar het is zaak de complexiteit ervan te doorgronden, te begrijpen dat men niet altijd met een eenduidige set van verbanden, oorzaak en gevolg kan volstaan om zicht te krijgen op de situatie. Een zeiler die naar een bovenwinds gelegen punt wil varen, een haven of aanlegsteiger, moet niet enkel met de wind rekening houden, want vaak speelt ook de stroming een rol, net zoals de mogelijkheid om met een boot door de wind te gaan, want anders kan men niet opkruisen. Ook het beheersen van de zeilen en het evenwicht van de boot moet men dan nog in kaart brengen. Klap op de vuurpijl is dan dat de stromingen niet constant zijn en dat het soms aangewezen is pas af te varen wanneer de stroming de boot mee vooruit duwt, want anders kan men vele mijlen over het water maken, over de grond schiet het niet op en het beoogde doel wordt niet bereikt. Het vermogen met al die elementen om te gaan en een optimale route te vinden, vergt ook nog een zekere flexibiliteit, als bijvoorbeeld de wind verder aanwakkert en men moet gaan reven. Het doel wordt bereikt, maar ten koste van inspanningen, inschatten van de situatie en kennis van stromingen en van de boot.

Aangezien men de staat graag als een schip voorstelt, het schip van staat, bestaat de neiging eraan een zekere logheid toe te schrijven, een gebrek aan wendbaarheid met soms fatale gevolgen, maar behoudens onvoorzichtigheid van de stuurlui, merkt men dat er zich weinig scheepsongevallen voordoen dezer dagen, afgemeten aan het aantal schepen dat voortdurend over de zeven wereldzeeën onderweg is. Ook staten lijken goed stand te houden, al zagen we de afgelopen decennia wel staten falen, niet enkel financieel, maar ook institutioneel, zoals het eiland Haïti, dat getroffen werd door aardbevingen orkanen, maar al sinds tijden onbestuurbaar, terwijl Santo Domingo, op hetzelfde eiland relatief beter bestand lijkt tegen dezelfde klimatologische en geografische omstandigheden.

De zaak is dat bestuur, macht, corruptie altijd wel ergens besloten ligt in het systeem maar dat de instituties en zij die er in handelen zich zo goed en zo kwaad als het gaat, tegen excessen gewapend hebben. Aan gene zijde van het spectrum leeft de verwachting dat men wel eens iets los kan weken, waar men wel geen recht op heeft, maar het gaat toch maar om de kruimels. Heeft men in een land als Haïti wel al antropologisch onderzoek op de sporen gezet om aan de weet te komen hoe mensen tegenover de staat staan? In welke mate begrijpt men dat als de staat goed werken kan, dat ze er dan op vele manieren voordeel van zullen hebben? Maar net de massificatie van de samenleving en machtspolitiek van vader en zoon Duvalier hebben het proces naar een moderne staatsvorming in de weg gestaan en ook na 1986 bleef het behelpen, of liever, kwam er geen helpende hand. Het falen van de staat ligt aldaar op straat en helaas blijkt er geen beterschap op komst.

Het is van belang te onderzoeken hoe of we doorheen de geschiedenis hebben geleerd in samenlevingen te leven waar bloedverwantschap niet de basis kon zijn van onderlinge loyauteit en solidariteit. Gaat men ervan uit dat in de lange periode van een paar miljoen jaar de hominiden en eerste homines in kleine groepen van twintig à dertig individuen leefden, die van elkaar afhankelijk waren om te overleven, dan zal pas in de landbouwtijd de groep grotere aantallen gaan bevatten. De stam, tribe, berust nog wel op verwantschap, maar hoe de familierelaties liggen en hoe de gedeelde afspraken tot stand kwamen, is al veel moeilijker na te gaan, tenzij in een groots opgezette mythologie. Kerngezin, familie, clan, stam… dat is ongeveer het plaatje, maar hoe we erin konden slagen, hoe bijvoorbeeld het oude Egypte erin slaagde lange perioden van stabiliteit te kennen, blijft altijd nog een kwestie die vooralsnog alleen vanuit het oogpunt van de elite en de farao’s bekeken kon worden. Onderdrukking, zegt men dan, maakt het best mogelijk dat zovele mensen zo lang in een stabiele samenleving hun bestaan vinden en op het oog kunnen aarden. Maar ook het gewone volk heeft inzichten en kennis van zaken, op het domein waar ze actief zijn en onderdrukking zonder een premie, zoals (voedsel-)zekerheid werkt doorgaans niet lang. Men zal overigens ook moeten aangeven hoe onderdrukking werkt.

Een deel van de macht die de groep verleende aan een leider, lag besloten in verhalen en rituelen, die de trouw en de samenhang dienden te verzekeren, zeker in een tijd waar niemand alleen kon overleven in de wildernis, want alles buiten het leefgebied was wildernis en al zullen er wel rites de passage geweest zijn die jonge jagers/krijgers leerden te overleven buiten de kring van de nederzetting, buiten de hulp van de groep, in principe kon men, eens het contact verloren met de groep, soms door uitstoting, er niet op hopen spoedig andere groepen tegen te komen. Enfin, hier moeten we toch zien over welke periode men spreekt. Bovendien zal het ook wel niet onbekend geweest zijn dat men op tijd vers bloed in de groep kreeg. Of dat alleen op gewelddadige manier kon, zoals vele mythen laten verstaan, blijft nog te bezien, want we hebben er geen historische bronnen van. Of er voldoende ruimte was, leefbare ruimte was hangt ook af van de periode, van het moment in de opeenvolging van glacialen en interglacialen. Het precaire bestaan van die groepen, zeker de periode van het Weichseliaan of de Würmijstijd – de ene refereert aan de gletsjerafzettingen van de Scandinavische gletsjers, de andere naar de alpiene afzettingen. In bepaalde periodes zou er nauwelijks vegetatie geweest zijn, tijdens andere dan weer wel een toendravegetatie, wat de levensomstandigheden er nog moeilijk op maakte. Bovendien kennen we ook andere facetten niet zo goed, want hoe zat het met de rivieren, de Noordzee en zelfs het niveau van de Middellandse Zee, die ook door de afkoeling moet beinvloed zijn geweest. Hoe veel mensen leefden er toen in wat nu Europa is?

Als er slechts kleine groepen die dan nog eens beperkt in aantal zouden zijn geweest, hoe zat het dan met de bewoning in de Dordogne, waar een groot aantal vondsten gedaan werden in allerlei grotten en schuilplaatsen? Tot het einde van de IJstijd en het verschijnen van loofwouden moet het leven voor die mensen wel heel hard geweest zijn, wat de onderlinge afhankelijkheid nog deed toenemen. Of en hoe men oplossingen vond, blijft altijd nog een vraag die archeologen zouden kunnen oplossen, maar rondtrekkende jagersgroepen, die ook al op rendieren joegen, laten weinig sporen na die bijna 10.000 jaar overleven. Waardoor men zou kunnen bedenken dat we in Europa, in andere culturen (Egypte, Perzië, Midden-Amerika nog weinig herinneringen hebben aan die voorgeschiedenis van het leven in de respectieve gebieden/culturen. Toch denk ik dat het nuttig is onze levensomstandigheden goed af te zetten tegenover de precaire overlevingskansen van die groepen, die blijkbaar toch wel enigermate al die uitdagingen overleefd hebben. De herinnering krijgt pas vorm wanneer de landbouw tot ontwikkeling komt en de sedentarisatie mensen meer zekerheden biedt. Overigens, de landbouw was gedurende enige tijd nog semi-migratoir, omdat men geen middelen vond om grond vruchtbaar te houden. Parallel blijft dan de vraag hoe groot de leefgroepen waren in de landbouwtijd en waar en wanneer het aantal mensen dat zelf geen landbouw meer bedreef voldoende was om steden te vormen of althans grotere agglomeraties.

Dan begint het zoeken naar gemeenschappelijke verbanden, een gedeelde cultuur, verhalen en wat al niet meer. De organisatie van kleinschalige samenlevingen zijn nog iets anders dan het samenbrengen van grote rijken, zoals in China of het Romeinse Rijk, waar altijd nog de kleinere gemeenschappen bestaan en waar stèles en andere gedenkstenen blijk geven van hoe lokale gemeenschappen in elkaar staken. Het blijft zeer moeilijk om aan de weet te komen hoe bijvoorbeeld in Gallië mensen tegenover dat Rijk stonden, al was de invloed onmiskenbaar, vormde de cultuur van de Romeinen en het beheersen van het Latijn, soms zelfs Grieks een prestigemodel. Ook waren er revoltes, zoals van Hermann en van de Bataven, die lang daarna nationale mythes gingen stofferen. Bij dieptepunten van het centrale gezag zagen zelfs  afzonderlijk rijken het licht, die enige tijd stand hielden, zoals dat van Posthumus. Na de val van het Romeinse Rijk zou het duren tot de 12^de eeuw voor er in Europa grotere structuren en agglomeraties ontstonden die een nieuw verhaal nodig hadden, omdat bloed- en stamverwantschap niet meer bindend genoeg bleek. Onder meer de Republiek der Verenigde Provinciën tijdens de 17^de eeuw, werd een melting pot, waar men geen vorst meer had, wel nog een dynastie, zocht naar een eigen verhaal, waarbij de religie die opzet dacht te kunnen invullen, door een strakke interpretatie van het Calvinisme, maar toch, onder inspiratie van Johan de Witt, de Raadspensionaris zagen noties als “de ware vrijheid” en “de Hollandse Tuin” het licht en werden ook gepropageerd, waartegen de Oranjeklanten en aanhangers van de Dordtsche synode zich verzetten.

Tijdens de gouden eeuw groeide de bevolking snel aan door immigratie, Franse Protestanten, Duitse ambachtslui en vooral scheepsvolk uit Scandinavië en het Balticum. Daarnaast waren er ook nog eens gemeenten van Sefardische en van Ashkenazische joodse immigranten, die ook nog wel eens onderlinge religieuze en organisatorische geschillen hadden. Het zoeken naar een gemeenschappelijke grond, zoals de ware vrijheid en het omschrijven van het gedeelde gebied, de Hollandse tuin, kan men dan ook als gelukkige trouvailles waarderen. Het zou in latere tijden nog moeilijker worden om een gedeelde en gemeenschappelijke grond te vinden. De Franse Republikeinse cultuur deed ook een poging om die eenheid te bewerkstelligen, onder meer op het vlak van de taal. Het onderwijs voor allen was de hefboom die Frankrijk meer eenheid zou brengen. Het liberalisme in de negentiende eeuw wenste niet a priori uniformiteit, maar had wel nood aan precies de gemeenschappelijke grond, omdat noch God noch een absolute vorst die konden aanreiken.

Nu was Louis XV al veel meer een politieke vorst geweest dan zijn voorganger en overgrootvader, Louis XIV, die de strijd tegen de Jansenisten, de Parlementen en adelsgroepen was aangegaan, onder meer om de belastbare massa te vergroten en de kerk wat op afstand te zetten. Louis XVI zou de klok onder druk van de kerk en adelsgroepen terugdraaien, maar dat zorgde voor een legere dan lege schatkist en Necker, naast anderen wilden terug naar de hervormingen van Louis XV. De Revolutie kwam en toen bleek dat men nog geen natie vormde. De grote afstanden, de verschillen inzake klimaat en geografie zorgden ervoor dat Frankrijk gefragmenteerd bleef, zoals de opstanden in de Vendée en Bretagne lieten zien – maar dat vormt geen courante leerstof meer. Na de Napoleontische oorlogen zou men nog wel een tijdlang reactionaire bewegingen zien opduiken, maar vooral de Dreyfusaffaire liet de oude, maar ook nieuwe breuklijnen zien, waarbij men zich nog vastklampte aan het katholieke of christelijke Frankrijk en tegelijk de kerkelijke macht, onder meer over de scholen en ook inzake bezit helemaal uitschudde. Men diende op de juiste manier in het leven te staan, anders werd men in de nek aangekeken, waartegen conservatieven van allerlei origine zich dan weer verzetten, zoals in de Action Française van Charles Maurras.

Overzien we het plaatje, dan merken we dat het niet altijd eenvoudig is, zomaar van een conglomeraat van mensen van verschillende oorsprong een land te maken, een natie met gedeelde inzichten – zonder dat dit tot uniformiteit hoeft te of mag leiden -  en een visie op een gezamenlijke toekomst. In die zin is de vreedzame keuze voor een verenigd Europa een prachtig moment in de geschiedenis, maar men moet dat Europa ook niet  ontwikkelen tot een superstaat. Het engagement van lidstaten richtlijnen van de commissie uitvoering te geven zorgt ervoor dat de bemanning van het Europese schip van staat relatief beperkt blijft. Europa komt tot consensus, over landbouwbeleid en de administraties van de lidstaten geven er uitvoering na – indien niet dan volgen procedures, desnoods tot het hof in Luxemburg. Het blijft vreemd voor ons daarin de kiemen van een grotere eenheid te zien, maar ze komt er wel, onder meer via het succesvolle Erasmusprogramma.

Los daarvan staat de vraag of we met het toejuichen van de hyperdiversiteit wel zoveel bijdragen aan wat men zegt te willen bereiken, namelijk inclusie en integratie. Hoeveel mensen houden niet van Frankrijk maar betreuren dat het land bewoond wordt door… Fransen? Sommige mensen daar, een in het bijzonder had mijn hart gestolen, maar over het algemeen kan ik wel mensen aldaar waarderen, andere minder. Het blijft een nogal dwaze overweging, maar tegelijk is het duidelijk dat we over elkaar, in dit actuele Europa nog steeds tal van waardeoordelen met ons meedragen, ook tegenover Nederlanders. Sommigen zijn dan weer anglofiel tot in het belachelijke of beweren hun bakermat aan het Comomeer terug te vinden. Alles is mogelijk, dat is duidelijk en het is best mooi zo. Maar het lost een vraag niet op: kunnen we gezamenlijk tot een gedeelde toekomst besluiten en hoe zal die eruit zien. Of Fatima een hoofddoek draagt of niet, dan wel of Peter bij re-enactment graag de viking speelt die de vrouwen kwam ambeteren, het behoort niet helemaal tot de folklore. Charles Lewinsky beschreef in “Terugkeer ongewenst” hoe een acteur zich maar niet kon verbeelden dat hij de dood tegemoet ging en dat dit gewenst werd door die dragers van hoge cultuur, de Duitsers. Misschien voelde hij zichzelf ook wel een Ariër, zeker was hij een Duitser, uit Praag.

Het vergt enige moed, zo te zien, te erkennen dat die anderen nu eenmaal medeburgers zijn, maar het vergt evengoed moed de grondslagen van onze samenleving, zoals democratie, vrijheden, kansen op ontplooiing als cruciaal op de agenda te houden en dan zal men niet zomaar overal “onderwerping” in ontwaren, terwijl men anderzijds inderdaad best nagaat hoe men tegengestelde waarden toch (voorlopig) een plaats kan geven. Dit is geen zaak van cultuurrelativisme, want daar komt men niet mee verder, wel is het noodzakelijk voor het in stand houden van een open samenleving, dat mensen van onderscheiden afkomst en opgegroeid zijnde in andere culturen die waarden die wij delen, ook naar waarde gaan schatten. Nog eens, onze samenleving is dankzij en doorheen de geschiedenis steeds minder gebaseerd op bloedverwantschap, op clans of stammen. Sinds decennia worden moslims, Turkse en Marokkaanse in de eerste plaats bron van ergernis, omdat ze niet “van ons” waren en zijn. Op school moesten we over gastarbeiders leren nadenken, in de catechese althans, maar later werd die aanwezigheid plots een onoplosbaar probleem en een gevaar voor onze cultuur. Ik denk dan dat we er zelf bij zijn en bepaalde toegevingen hoeven niet. Maar goed, als aanhanger van de casuïstische benadering, kan ik bepaalde gebruiken wel en andere niet goed begrijpen. Aanvaarden is inderdaad nog iets anders.  Islamkritiek is inderdaad cultuurkritiek, maar men kan niemand die vrijheid onthouden, als het niet leidt tot geweld en ongeregeldheden.

De discussie in academische kringen huldigt vaak een humanisme dat het adagium “der Klugere gibt nach (und der Stärkeren gewinnt)”, voor ogen heeft staan.  Dat wil zeggen, dat laatste wil men nu niet gezegd hebben, maar het weerspiegelt wel enige onvrede  aan de voet van de ivoren torens met de gedachte dat men, slimmer of wijzer zijnde, wel eens moet toegeven aan anderen, die men dan voor primair houdt. Kan men de idee delen dat wie wijzer is, inderdaad altijd moet toegeven. In de Cultuurstrijd die gaande is, waarbij onder meer elke vorm van nationalisme uit den boze geacht wordt, kan men zich afvragen of men de emancipatorische kracht van de geschiedenis in Europa moet laten schieten, ten behoeve van de vermeende veiligheid van meisjes in migranten- en vluchtelingengezinnen. Het is wel zo nuttig te bedenken dat de hoofddoek een bijna onoverkomelijke kwestie is geworden, waar de fronten lijnrecht tegenover zijn ingegraven. Bovendien delen niet alle moslims en moslima’s die verplichte hoofddoek en andere facetten van een meer dan eens invented tradition, zoals het inblazen van angst bij jonge kinderen: doen ze iets dat haram is, zoals zingen of dansen, dan zou de hel dreigen. Tiens, tiens, tiens, dat komt me niet onbekend voor, maar in mijn jeugd en vroege jaren hoorden we nog weinig dreigen met hel en vagevuur.

Het zal er dus op aan komen aannemelijk te maken dat bepaalde inzichten nergens op berusten, zelfs niet op de Hadith, maar zoals in andere religies als slingerplanten om de stam van de religie of levensbeschouwing zijn gewikkeld geraakt. Om te verhinderen dat die bijzaken, die soms als wezenlijk ervaren worden, de verstandhouding tussen verschillende gemeenschappen onmogelijk maken, zal men inderdaad met wijsheid moeten opereren, maar toch, het kan geen kwaad op een aantal punten de hakken in het zand te zetten, zoals inzake besnijdenis van meisjes, of de pure verwennerij die jongentjes in Marokkaanse gezinnen te beurt valt en vaak ongezien blijft buiten de gemeenschap, maar voor henzelf wel eens tot diepe frustraties kan leiden.

Om dat te bereiken zullen we onszelf van de misvatting moeten bevrijden dat culturen en identiteiten onveranderlijk zouden zijn, want onze cultuur vandaag lijkt nog in weinig, behalve het vieren van Kerstdag of Sint-Nikolaas op die cultuur van onze ouders en grootouders, zoals die vijftig jaar geleden was, correctie: zoals een grote meerderheid het toen beleefde. Dan moet men het hebben in het onderwijs en in de media over de wetgeving rond de emancipatie van de vrouw en strijd daarvoor… Een andere misvatting is de uniformiteit die men mensen oplegt, als zij zich tot een (sub-)cultuur bekennen. Meer wijsheid en openheid zal wenselijk zijn, ook bij mensen die menen dat zij bij uitstek ruimdenkend opstellen. Der Klügere gibt nach? Maar niet zonder zijn of haar zelfrespect op te heffen, evenmin helpt het als men mensen ontwikkelingskansen ontzegt, door het gewicht van de huiscultuur niet in vraag te stellen of net als excuus voor elk probleem, falen op school in de eerste plaats naar voor te schuiven. Kijkt men naar het Vlaanderen na WO I en vooral na WO II dan ziet men dat een snel toenemend aantal jongeren – vooral jongens – middelbaar onderwijs ging volgen, meestal met steun van de ouders, die zich een boterham uit de mond spaarden. Dat lijkt men zich niet meer te kunnen vertellen, zodat die jongere generaties, wier ouders van overal blijken te komen, ook geen stimulerende, motiverende verhalen horen. De hele emancipatorische cultuur lijkt dezer dagen verdacht en men doet er het zwijgen over toe, terwijl dat decennia lang mee onze cultuur vorm gaf. Vrouwen die voor onderwijs waren gegaan hadden te kiezen: trouwen of lesgeven, wat gelukkig op zeker moment werd opgeheven, maar dat devies gold niet enkel voor het katholiek onderwijs. Vrouwen met kinderen horen aan het aanrecht, niet voor de klas.

Met dat alles zijn we terug bij de verwantschap als drager van gemeenschappelijke belangen en broederlijkheid aanbeland. In onze samenleving, cultuur speelt die stamverwantschap ook voor allochtonen geen rol meer, zegt men, maar het tegendeel is wat zij ervaren en ook bespelen, zoals men de Turkse gemeenschap in Gent kan zien.  Er is dus een spanningsveld tussen wat we zouden willen zien gebeuren, namelijk dat we allemaal leden zijn van dezelfde samenleving en de weerbarstige werkelijkheid. Lady Tatcher heeft daar de bijl aan de wortel gelegd en toch, in het UK krijgen nazaten van immigranten uit de vroegere koloniale gebieden wel degelijk kansen, of moeten we zeggen, kregen? De godsdienstvrijheid in het UK is nagenoeg onbeperkt, maar de Brexit was ook een plebisciet tegen de verdere inwijking van vreemden. Vormt het UK nog wel een samenleving? Wil men het nog wel, bij de Elite? Bij het volk?

De vraag hoe men een samenleving tot een gemeenschap kan omvormen, waarbij individuele vrijheid en samenhorigheid elkaar niet verdringen, blijft gesteld en vinden we geen goede oplossing, dan zal tegen 2050 de gespannen verhouding binnen een superdiverse samenleving een nog moeilijk vreedzaam op te lossen probleem vormen. Men kan hopen dat het wel zal loslopen, maar met toegevingen van een kant zal men zich de andere tot vijand maken en daar is niemand bij gebaat. Overwinnen is niet overtuigen, zegde Miguel de Unanumo, wat zeker in deze van belang is.

Bart Haers