Abortus verbieden als daad van (on-)menselijkheid

Brief

Over ethische worstelingen

Met autonomie en levensvragen

Brugge, 9 augustus 2018

Adelheid,

Bij zijn dood werd getreurd om zijn overlijden, maar
tegelijk bleven mensen geërgerd over zijn weigering
de wet over het toestaan van Abortus onder voorwaarden
te ondertekenen en te promulgeren. Het bleef en blijft
een blijk van complex evalueren door mensen van
gebeurtenissen en handelingen. 

De kwestie blijft mensen beroeren, namelijk of het wel kan dat een vrouw van geen zwangerschap wil weten en dus kiest voor een abortus. Toen eerlang de toenmalige koning Boudewijn werd herdacht, had ik de indruk dat over zijn weigering de abortuswet te ondertekenen, niet echt aan bod is gekomen. Waarom wil men hier niet aan? In Argentinië heeft de senaat niet voldoende steun verleend aan een voorstel abortus mogelijk te maken op vraag van de vrouw. Men wil het niet weten.

Ik weet het wel, de kerk kan abortus niet toelaten, om allerlei redenen, zegt men, maar mij is nooit duidelijk geworden waar nu het verbod op berust. Laat me toe eerlijk te zijn, als man ken ik die gewetensnood niet en kan ik me niet zomaar inleven in de beleving van een vrouw die ongewenst zwanger is. Dat bemoeilijkt het gesprek niet, omdat ik denk dat die beleving juist de kern van de zaak zou moeten zijn en dat politici, bestuurders, mannen in grote mate, de eerlijkheid zouden moeten opbrengen het ook niet te weten. Nu, het probleem ligt in demografische opvattingen en de idee dat vrouwen via het baren van kinderen moeten bijdragen aan de groei van de samenleving. Voor de kerk gaat het onder meer over het vermijden van ongeregelde seksualiteit en een enge opvatting van wat geoorloofd is. Nu, als we alle argumenten pro verbod op abortus bij elkaar leggen, dan blijkt het zwaartepunt te liggen bij de controle op mensen, die niet uit de band mogen springen, vrouwen minder dan mannen.

Er is de laatste decennia veel veranderd in de samenleving, waarbij autonomie van de persoon een belangrijke plaats heeft gekregen, al lijkt men daar dezer dagen ook vanuit progressieve hoek minder aandacht aan te besteden. Autonomie lijkt niet meer de hoeksteen van het samenleven te zijn, waarbij autonomie betekent dat een persoon net zo goed tegen de belangen van het collectief in kan gaan als net die belangen bevorderen. Men kan best autonomie bevorderen zonder te weten hoe mensen daarmee om zullen gaan. Hier kan men bij Bernard Mandeville terecht, die begrepen had dat een samenleving van brave, onderworpen mensen die zich strikt aan de regels houden, wel eens weinig voorspoedig zou kunnen zijn. Het belang van autonomie betekent dat mensen zelf keuzes kunnen maken en de restrictieve politiek omtrent voorbehoedsmiddelen en abortus in dictaturen laat zien dat het hen inderdaad om controle is te doen, controle over individuen en mensen instrumentaliseren, juist, ook als broedmachine. Dat zou men een inbreuk op de mensenrechten kunnen noemen.

Nu is het wel zo dat zowel progressief ingestelde mensen als conservatief ingestelde mensen het instrumentaliseren van mensen voor hun doel niet onoverkomelijk vinden, want als mensen zich inzetten voor de goede zaak, dan is dat toch goed. Maar de instrumentalisering begint als mensen vervolgens de directieven van hogerhand moeten gaan volgen en zelf niet meer hoeven te denken. Nu kan men natuurlijk onderschrijven dat instrumentalisatie van personen sinds de Verlichting uitgebannen is, maar dan ging het om de meest extreme vorm, slavernij, die overigens nog niet helemaal verdwenen is. Het kan best dat er minder in het oog springende vormen van instrumentalisatie aan het licht komen, als men de zaak beter gaat onderzoeken. De plannen van de nazi’s om vrouwen die aan Arische criteria voldeden te laten bevruchten door al even Arische mannen, een kweekprogramma aka Lebensborn, blijken vaker onbesproken als een abjecte vorm van omgaan met het leven van mensen, dan andere uitwassen van de nazi-ideologie, de Endlösung op de eerste plaats.

Net in het Lebensbornprogramma kwam aan het licht hoever de Nazi’s zouden gaan in het realiseren van hun raciale dromen. Waarom men vrouwen bereid vond daaraan mee te werken, blijft moeilijk te begrijpen, tenzij men aannemen moet dat er inderdaad voldoende kandidates waren te vinden, zodat men zelfs uiterst strenge rassenkwaliteitseisen kon hanteren. Dat men het heeft over soldatenmoeders en het aanvullen van het geboortecijfer blijft in feite binnen de logica van de meeste landen, afgezien van de term soldatenmoeders, want dat stipuleerde natuurlijk dat de kinderen vanzelfsprekend soldaat zouden worden in de SS. De aanpak, het onderzoek naar belastende ziekten en de zorg die moeders in het project kregen, dragen het stempel van de maakbaarheidsidee van de samenleving, waarbij het spontane verwekken van kinderen niet meer aan de orde is. De inzetbaarheid voor het land en vooral voor de SS – behalve de “minder gelukte” kinderen maken het tot een mensonterend programma dat op de keeper beschouwd niet echt succesvol is gebleken. Wel maakten SS-echtgenotes gebruik van de goede zorgen, wat ook weer voor problemen zorgde.

Overigens is gebleken dat na de oorlog de kinderen die in het programma geboren waren en in pleeggezinnen opgenomen waren of geadopteerd, bijzonder slecht behandeld werden, waardoor ze voor de tweede keer slachtoffer werden van hun moedwillige verwekking. De afkeer van die kinderen mag dan begrijpelijk lijken, ze valt natuurlijk alleen te laken, al is dat voor ons gemakkelijk zat, want wij hebben er niets mee te maken. Velen pleegden uiteindelijk zelfmoord en waren slachtoffer van emotionele verwaarlozing.

Deze uitgebreide reflectie over wat het Lebensbornprogramma laat toe dat we met de autonomie van mensen niet moeten sollen, omdat we de redenen van hun keuze niet altijd kunnen vatten. Voor een overheid betekent dit dat men vitale beslissingen zoveel als mogelijk aan de betrokkenen kan en moet overlaten. Dat vergt vertrouwen vanwege van die overheid en de samenleving, maar ook vergt dat van mensen zoals u en ik dat we ons proberen een idee te vormen van de stand van zaken op wetenschappelijk vlak, wat voor sommigen dan voldoende zou zijn om tot een geldig besluit te komen. Maar de mens bestaat niet echt, het is altijd een product van onderzoek en reflectie, maar iets, zo schrijft Karl Jaspers, ontsnapt aan onze visie, onze kijk op het wezen mens. Het heeft in het christendom wel degelijk geleid tot een concept van vrijheid en van zelfbeschikking, maar altijd nog vanuit een heel duidelijk concept van het leven dat niet van ons is, zou zijn, maar aan het hogere gewijd. Dan kan men op de een of andere manier aannemelijk maken dat we abortus niet moeten willen, zonder ons verder om de wensen van de vrouw in kwestie of van de vrouw in het algemeen te bekommeren. Uiteindelijk evenwel is abortus een ultimum remedium voor het geval alle andere opties voor een vrouw als onvoldoende gelden.

Het blijft met name zo dat niet enkel abortus dezer dagen in hoofde van Amerikaanse beleidsmensen, islamitische en joodse voorgangers en uiteraard ook christelijke religies afgewezen worden, maar ook elke vorm van geboortebeperking en verantwoord ouderschap betekent dan niets meer en niets minder dan de kinderzegen aanvaarden, vooral dus voor vrouwen. Het feit dat landen als de RDC, Kameroen of Nigeria zo een snelle bevolkingsaanwas hebben gekend, dat er nooit voldoende economische groei gerealiseerd kan worden, maakt net de noodzaak van verantwoord ouderschap helder.

De Verenigde Naties heeft al in de jaren zestig het probleem van zelfbeschikking en verantwoord ouderschap ter discussie gesteld en dat dossier blijft tot heden enigszins dode letter:

1969: Declaration on social Progress an development adopted by the General Assembly in resolution 2542.

It affirmed the Tehran Proclamation and urged Governments to provide couples not onl the “education” but also the “means necessary to enable them to excercise their right to determine freely and responsibly the number and spacing of their children”

(General Assembly Resolution 2542. U.N. Doc A/7630)

Beste Adelheid, we hadden het er al vroeger over en toch, het blijft altijd confronterend de uitspraken van wereldleiders en religieuze verantwoordelijken  te horen of te lezen die net deze centrale opvatting weigeren onder ogen te zien en domweg blijven betogen dat kinderen krijgen, al te snel en al te zeer in overtal, gegeven de relatieve lage perinataliteit zodat opvoeden, voeden tout court wel al te problematisch kan worden. Daarom moet men de landen verzoeken naar deze resolutie en andere te handelen en ook indien andere middelen niet ter zake meer doen mensen toe te laten abortus als een instrument te overwegen en die keuze ook te laten uitvoeren. Tot 1994 werden hierover teksten geproduceerd door de VN, maar het is niet duidelijk of men nu nog zo hecht aan deze resoluties.

Wat mij betreft kan de discussie over abortus niet los gekoppeld worden van de overwegingen die ten grondslag lagen aan de VN-resoluties, maar zowel in de Islamitische wereld als bij conservatieve christenen is de aandacht verslapt, of liever, men is er meer en gerichter oppositie tegen gaan voeren. Men moet, vanuit het westen wel aandacht hebben voor die bezwaren, maar of men erover kan marchanderen, blijft altijd nog de vraag. Of het Argentijnse Congres er wel aan doet, zoals gebleken is, abortus zo restrictief te blijven bejegenen, zal afhangen van allerlei appreciaties maar als het argument zou zijn dan vrouwen hun rol maar te vervullen hebben en hun lot voor lief te nemen, lijkt me erger dan laakbaar, want er zal geen man sterven in het kraambed. Men zal dus inderdaad de nodige opvoeding moeten geven aan mannen én aan vrouwen, opdat ze zouden begrijpen dat ze hun vruchtbaarheid wel degelijk zelf mogen regelen, met kennis van zaken. Nu goed, het probleem is dat gedegen seksuele opvoeding niet aan de orde is in landen waar het beleid ten aanzien van abortus restrictief blijft. Maar ook zou het zo zijn dat toegang tot voorbehoedsmiddelen, inclusief de pil te weinig aangereikt wordt.

Ten gronde blijkt overigens uit de hele discussie altijd weer, overigens ook al 35 jaar geleden, dat je als man wel kan zeggen dat je ruimdenkend bent, intussen weet je weinig af van het vrouwelijke gevoelsleven. Je kan dus menen dat er een rationele oplossing is, maar hoe weet je dan dat zij er echt mee kan leven, er plezier aan beleeft, aan seksualiteit en aan het samen zijn. Het persoonlijke beleven valt niet altijd goed uit te drukken, maar als zij blij is bij jou te zijn, dan kan het in principe niet fout lopen, maar hoe zeker is zij van de goede afloop? De wetgeving rond abortus werd vaak voorgesteld als een bedreiging van het leven, wetgeving die abortus toestaat onder bepaalde voorwaarden. Jawel, toen koning Boudewijn I stierf bedacht ik mij, de beelden uit Brussel bij het Koninklijk Paleis ziende, dat zovele vrouwen het met hem eens zouden zijn. Maar dat klopte niet helemaal, veel mensen hadden te doen met Bwana ki Toko, maar waren het niet eens geweest met zijn weigering. Mensen, zo bleek, zijn in staat tot complexe afwegingen, waarbij nu eens deze overwegingen doorwegen en dan, bij het sterven van de vorst, andere. Dat zouden tegenstanders van liberalisering van abortus in landen als Argentinië moeten begrijpen. Overigens, zou men ook niet moeten meegeven dat een abortus ook een ingrijpend gebeuren is voor vrouwen? Niet omdat dit ontradend zou werken, al omdat het kan dat een vrouw er achteraf toch onder lijdt.

De mens is een complex wezen, omdat we naast onze wensen, onze verlangens ook angsten kennen en begrijpen dat er meer tussen hemel en aarde dan we kunnen bevroeden. Een reductie maken van een mens tot een rekenmachine doet mensen geen recht, maar menen dat emoties alleen tot “foute” beslissingen  leiden, moet men toch ook wel eens terzijde schuiven. Hoe we de balans kunnen vinden is altijd nog een persoonlijk avontuur, maar de overheid, de “natie in vergadering verenigd”, zoals het parlement gedacht wordt, moet precies niet willen vastleggen wat mensen op dat vlak van persoonlijke ontplooiing moeten aanvatten. Beperkingen over een redelijke termijn, 12 of 14 weken zwangerschap, al dan niet een reflectieperiode, zijn wenselijk om de relatie tussen moeder en foetus, embryo alle kansen te geven, maar als er grote risico’s zich voordoen, dan moeten moeder/ouders en arts kunnen besluiten tot de beste oplossing. Het blijft altijd een zaak van casuïstiek, waar we als buitenstaander niet veel over te zeggen hebben.

Moet abortus dan strafbaar blijven, zoals in de Belgische wetgeving nog steeds geschreven staat? De voorwaarden blijven dezelfde, maar sommigen willen dat bij inbreuken de strafrechter en het OM ex officio kunnen handelen, terwijl in het andere geval er een klacht moet ingediend worden opdat het apparaat in werking mag treden. Nu valt dat doorgaans ver onder de radar van gerecht en politie voor, ook al omdat er nog weinig sociale controle bestaat, al zeker niet in steden. Het gevolg is wel dat mensen vaak in grotere eenzaamheid moeilijke keuzes moeten maken.

Kortom, men kan menen dat abortus fout is, maar is het aan de overheid om mensen te verplichten tot kinderen? Het kan nuttig zijn voor een natie dat er voldoende kinderen geboren worden, maar meer nog dat ze goed opgroeien en niet tot onwetendheid en armoede gedwongen worden of tot het wegvluchten naar betere oorden. Hoe we die heren in het Argentijnse parlement, maar zeer zeker ook in andere landen kunnen overtuigen van de onmenselijke last die men (vaak ongeschoolde) vrouwen oplegt, door hen niet voldoende te vormen om hen de middelen te geven zelf over hun vruchtbaarheid te beschikken, blijft niet enkel een theoretische vraag.

Nu men de universaliteit van de waarden van de Verlichting openlijk in vraag stelt, is zo een reflectie niet overbodig. Maar zonder aandacht voor de culturele context zal men ook niet veel bereiken, zoals Simone Weil in 1974 bewees in het Franse Parlement, waar ze een mannelijk parlement diende te overtuigen van de noodzaak, de oirbaarheid en humaniteit van de wet en daar ook nog eens een keer in slaagde. Maar goed, met de wet alleen is het lot van mensen nog altijd niet verbeterd, want goede vorming over fysiologie, over het beleven ook van seksualiteit en het omgaan met kinderen, het opvoeden en steunen, zijn minstens even noodzakelijk. Het is en blijft  dus noodzakelijk abortus te zien, beste Adelheid, als een ultimum remedium en zoals je onlangs nog vertelde, in samenhang met de vele andere facetten van het rijke vrouwenleven.

Innige groet,

Bart Haers