Tervuren Vernieuwd: het blijft propaganda

APM

Een controversieel beeld

Olifant na taxidermie - opgezet - in museum
voor Midden-Afrika, Afrika Museum
(eigen foto) 

Het nieuwe museum

Heringericht, met veel poeha

Aan den volke kond gedaan

Heeft me bij mijn bezoek

Niet echt voldaan

De opdracht aan het museum?

Vertellen wat dat was Congo

Zonder de smadelijke vernederingen

Van beelden en verslagen

Uit te smeren

Begrijpe wie kan

Maar had men dan niet beter

Een nieuw gebouw neergezet?

Het staat er, biedt veel ruimte

Maar het museum voor Midden-Afrika

Blijft als gebouw indrukwekkend

Er staan beelden

Die men niet echt wil tonen

Niet kan verstoppen

Het zijn mooie beelden

Roepen vragen op

Zijn verschillend van opzet

Laten de Europese blik zien

Is dat zo vreemd?

Wie toen naar Afrika ging

Van Fez tot de Kaap

Keek naar een wereld

Waar men weinig van wist

Talen klonken vreemd

De mensen leefden anders

Hadden andere plannen

Maar ‘t waren mensen

Geen Europeaan kon daar vanzelf mee om

Geen Europeaan begreep hoe het systeem werkte

Op een paar antropologen na,

Een paar taalkundigen, die de talen die ze hoorden

Gingen uitschrijven

Probeerden te vatten.

Men bracht wat men dacht beschaving te zijn

Met geweld en dwangmiddelen

Wat niet echt helpen kan

Honderd jaar lang zou de Vlaming

Niet de Belg

Dat racisme ingelepeld hebben gekregen

De Vlaming leerde de Congolezen kennen

In 1897 in Tervuren?

Ze kwamen er wellicht niet zo talrijk

Het oude museum laat kaarten zien aan de muren

Geschilderd in een marmeren lijst

Met de bergen en de stroomgebieden

De vegetatie en soms ook dieren

Er zal wel kwaadwilligheid geweest zijn

De exploitatie verliep zonder schroom

Zoals in al die andere kolonies

Het is niet omdat het niet erger was

Dat het niet onmenselijk was.

Maar het is deel van onze geschiedenis

Ook al is het nog zo kwalijk

Controversiële beelden?

Het zal dan wel zeker

Het verhaal blijft toch aan de ribben kleven

Het hart van de duisternis

Toch kan men het niet ongedaan maken

Moeten we leven met het besef

Dat het zo kwalijk is verlopen

Maar de aankleding van het nieuwe museum

Ontbeert het inzicht dat het

Niet volstaat oppervlakkig naar de dingen te kijken

Dipenda cha cha cha? De bevolking groeide

De armoede en onderdrukking bleef.

b Art

Reflectie

Het bezoek aan Tervuren, het tentoonstellingspaleis en het prachtige park, was en bleef een aangenaam weerzien. Of die nieuwe toegang, dat nieuwe paviljoen er moest komen, valt niet uit te maken, maar de prauw in de lange ondergrondse gang tussen het nieuwe paviljoen en het museumgebouw, blijft een raadselachtige ingreep. Zoals ook de groep controversiële beelden, die men terzijde heeft geschoven, maar toch wil tonen, waarvoor dank, onze kijk op de nieuwe indeling ging bepalen. Het mag zijn dat de handel en wandel van de koning-ondernemer-urbanist best kritisch afgewogen wordt, zoals ook het koloniale avontuur en alles wat met de exploitatie in het werk werd gesteld, ten koste van de bewoners niet zomaar voor lief genomen kan worden.

Vergeten we dan niet dat de Britten bij het Congres van Berlijn wel degelijk alles gedaan hebben om Congo in te palmen, maar Frankrijk en vooral de Kanselier, Otto von Bismarck wilde niet dat het UK ook Congo in handen kreeg, maar kon het zelf niet inpikken of het aan Frankrijk gunnen. Jean Stengers heeft meerdere studies gewijd aan Congo, er is ook onderzoek gedaan naar een nota die Albert I geschreven heeft naar aanleiding van zijn tweede bezoek aan Congo.

En de Belgen, ook de haute finance waren niet echt tuk op de koloniale verlangens en dromen van koning Leopold. De burgers en het gewone volk wisten maar wat enkele bladen hen vertelden en in 1897, toen een koloniaal dorp werd gebouwd, of beter een min of meer getrouwe replica van een dorp in de binnenlanden tijdens de wereldtentoonstelling, wekte dat veel opzien, ook de bijna naakte mensen  - die stierven van schaamte of als gevolg van verwaarlozing – maar het was niet de eerste keer en niet de laatste keer dat in Europa zo een expositie van menselijke “specimina” werd getoond, want ook Amsterdam had dat al gepresteerd en ook elders wilde men tonen hoe mensen leefden. Maar hoe leefden mensen bij ons? In de Ardennen of Limburg?

Tervuren is en blijft een Lieu de mémoire en had men het museum vooral in de oude opstelling gelaten, zij het wat opgekuist en met nieuwe informatie, in het nieuwe paviljoen, dan had ik daar geen gezwaar tegen gehad. Het is wel zo – en zeer begrijpelijk – dat jonge Afrikanen in ons land dat inderdaad een lastig verhaal vinden, zoals dertig jaar geleden al geschreven werd in “Jeune Afrique”.

Het lijkt er dezer dagen op dat men niet tegelijk de verdiensten van het Tiers mondisme en het streven naar zelfstandigheid, naar emancipatie kan onderschrijven en erkennen dat de koloniale periode er ook geweest is. Goed, voor een Europeaan valt het niet te vatten wat nazaten van de slachtoffers van het kolonialisme erbij ervaren. Maar men kan niet alleen maar zeggen dat de koloniale periode alleen maar ellende heeft gebracht. Iemand als Roger Casement, die voor de Londense belangen en de City schreef, had geen redenen om de koning en het regime in de vrijstaat te ontzien, net zomin als Amerikaanse zendelingen. We weten intussen waartoe Londense bladen en journalisten in staat zijn. Dat de beschaving gebracht werd, klonk ooit nobel, maar we weten dat beschaving ook oorlogsgeleerden, schietgeweren en bureaucratische dwangmiddelen met zich brengt.

Een plaats van herinnering is niet a priori rozenvingerig een oord van zelfbevestiging, maar kan ook, als men daartoe bereid is, de donkere vlekken van het verleden zichtbaar, openbaar maken. Maar tegelijk is er het dilemma dat wanneer men Leopold II vereenzelvigt met Congo en vergeet dat hij intussen constitutioneel vorst was in België en in die hoedanigheid mee de industriële revolutie ondersteunde en de uitbouw van de haven van Antwerpen, de haven van Zeebrugge en het kanaal naar Brugge, het Boudewijnkanaal liet graven, er minstens de aanzet toe gaf, naast zijn bemoeienissen met urbane ontwikkelingen, zoals de omgeving van Brussel, Louisalaan, Halfeeuwfeestpaleizen en wat al niet meer, om nog te zwijgen van Oostende, dan zal duidelijk zijn dat van Leopold II minstens twee portretten te maken vallen. Er is er nog een derde, maar dat gaat over zijn privéleven.

Met dat alles, meen ik, heeft het museum van Tervuren zeker bestaansrecht en moet niet verdoezelen dat koloniale ondernemingen wel degelijk het niet per se nodige en niet vermijdbare bloedvergieten met zich bracht. Het gaat niet over contextualiseren als we de Britse, Duitse, Franse praktijken ter sprake brengen, noch kan men beweren dat de ene wreedheid de andere zou verschonen. Kan men aannemelijk maken dat de Britse koloniale praktijken, onder meer het bestuur op afstand, altijd zo menslievend is, als Britse intellectuelen het graag voorstellen? Alleen al de oorlog tegen Soedan en in Soedan laat zien dat de militaire overmacht zonder scrupules werd ingezet, wat toch niet bepaald beschaafd mag heten.

Het punt is namelijk iets anders: hoe zou Midden- en Zuidelijk Afrika zich sinds 1850 ontwikkeld hebben, als men het al denkbaar zou achten dat de aanwezigheid aan Kaap de Goede Hoop, in Kaïro en op de Atlantische kusten, niet tot verdere exploratie en dan exploitatie van de enorme binnenlanden hadden geleid. De eerste aanwezigheid van Europeanen had te maken met de driehoekshandel, lees: de slavenhandel, pas in de negentiende eeuw werd de verovering en organisatie van de grote gebieden in het binnenland waar men heel wat opbrengst van verwachtte, mogelijk en nodig. Het verhaal van de koloniale exploitatie heeft niettemin in delen van Afrika een eigen, nieuw bewustzijn in de hand heeft gewerkt.

Misschien kijk ik te kritisch naar de herinrichting van het Afrika Museum, maar onder meer de suggestie dat alle Vlamingen als gevolg van de koloniale erfenis zich a) superieur zouden voelen en b) racistisch zouden zijn, waarbij het museum als een antidotum zou moeten dienen, maakt het moeilijk dit museum anders te zien dan als een middel tot overtuiging, propaganda dus. Dat was het altijd al, maar de informatie bij de beelden van Arsène Matton laat zien dat men de bezoeker geen kans wil geven zich superieur te voelen, terwijl die beelden zelf nu net aanleiding geven tot reflectie over de kijk van Europa, België op de nieuw “verworven” gebieden in Afrika. Propaganda werkt niet altijd overtuigend, blijkt ook vaak contraproductief. Wat men zou kunnen nastreven is dat een Vlaamse bezoeker – van Franstalig België is in de hele discussie nauwelijks sprake – onder de indruk komt van het land dat daar lag en waarvan men zegt dat het de koning toebehoorde, dat dit land in ontwikkeling brengen nooit goed gelukt is, wegens de omvang, de soms moeilijk te overwinnen geografische werkelijkheid. Verhalen over mensen, bewoners van Elisabethstad en het platteland, de bergen en de vlaktes, zouden dan kunnen helpen. Oude antropologen hebben wel een en ander bovengespit, maar dan moet men die met de  onbevangenheid van een antropoloog herlezen. Was het echt alleen ellende, of vormt het presenteren van de ellende de koevoet om schuldgevoel op te wekken?

Het Afrikamuseum, het voormalige museum voor Midden-Afrika, gebouwd door Charles Girault, op verzoek van Leopold II, was bedoeld om de koloniale onderneming in een gunstiger daglicht te stellen, want de Belgische burgerij hield niet zo van de ijverige koning, al was veel van wat hij aanrichtte, in Oostende onder meer niet enkel megalomaan. Karel van de Woestijne beschreef bij het verlijden van de koning hoe zijn laatste wil bewust terzijde werd geschoven. Karel van de Woestijne laat, gelardeerd met een laagje ironie, begrijpen dat Brussel en het land met die koning, die net geen 44 jaar de kroon had gedragen in feite niet zomaar rouwden of in paniek waren. Het land was nu eenmaal welvarend geworden tijdens die 44 jaar en de koning had wel de hand gehad in een en ander maar het was wel aan al die ondernemers en werknemers te danken, terwijl ook, ondanks de kieswetgeving het socialisme stevig voet aan de grond kreeg en in Gent een bijzonder model ontwikkelde. En ja, de koloniale onderneming bracht zuurstof voor de haven van Antwerpen, die sowieso vanaf 1864 alle kansen had gekregen door het afkopen van de Scheldetol. Het lijkt allemaal zo eenvoudig, maar bij nader toezien komen er steeds weer nieuwe vragen opdoemen, waarvoor er niet altijd een hapklaar antwoord is.

Het is nu net dat, het proberen te zien hoe verschillende evoluties zich gelijktijdig voordoen en elkaar nu eens wel en dan weer niet beïnvloeden of hoe men tot een synthese kan komen. Het museum van Tervuren kon mij bij mijn eerste bezoeken, niet de schoolreizen, maar als student, wel degelijk inspireren betere informatie te zoeken over zowel de Vrijstaat als de Belgische koloniale organisatie van Congo. Die inspiratie lijkt nu gestold, want men gaat ervan uit dat de kolonisatie sowieso kwalijk was, nog steeds vernederend voor de nazaten van de mensen toen. Ik weet dat die ervaring voor hen inspirerend werkt en tot een nieuw activisme aanvuurt, wat ik zelfs kan steunen, want het gaat om hun verhaal: hoe moeten wij de koloniale geschiedenis van Congo en grote delen van Afrika begrijpen en wat betekent dat voor het politiek handelen van vandaag? Hoe, met andere woorden, kan men de ontvoogding van Afrika realiseren als men geen stelling inneemt tegen kolonialisme en imperialisme? Die vragen zijn legitiem en zelfs onvermijdelijk en het kan voor ons begrijpen ook verhelderend werken. Men moet geen linguïstische politiek gaan voeren, maar begrijpen dat woorden een gevoelswaarde kunnen hebben die wij dan weer niet vatten. Het gesprek verloopt vaak van de ene club, de Vlamingen tegen de anderen, het jonge Afrika in Brussel, waarbij men elkaar niet ernstig wenst te nemen. Het museum van Tervuren lijkt (nog steeds) niet echt ingericht op het mogelijk maken van dat gesprek en – niet om het verleden te negeren of in de verf te zetten – het toen en nu proberen te begrijpen en na te gaan wat er nu zou kunnen gebeuren ten behoeve van de burgers van de RDC, de Democratische Republiek Congo, of wat het zou moeten worden.

Bart Haers