Kanttekening bij een nieuwe instelling

Reflectie 

Europa op het spoor

Het gebouw van de President van Raad van Staatshoofden en
Regeringsleiders. 

Deze tekst dateert uit 2009 maar blijft relevant. 

Onverwacht kan het allemaal niet heten, maar toch, wie de evolutie van de EU heeft gevolgd, moet toch vaststellen dat ondanks de heersende scepsis en het toenemende onbegrip een constructie mogelijk is gebleken, waarin verscheidenheid eenheid niet in de weg staat. Toch dringt de tijd om ook hierover een consensus te ontwikkelen. Met de keuze van de eerste vaste voorzitter, chairman, van de Raad van Staatshoofden en Regeringsleiders en de aanzet tot het ontwikkelen van een eigen Europese diplomatieke dienst, krijgt Europa een nieuw elan, ofschoon dit blijkbaar bijzonder moeilijk is over te brengen naar de media en de bevolking.

De aanvaardingsrede van de heer Herman Van Rompuy bevat meerdere boeiende en belangwekkende aanknopingspunten, maar vooral de idee uitdragen dat de EU geen zero sum game is, hoeft te zijn, kan perspectieven openen op een nieuwe benadering van essentiële dossiers, waarbij de band tussen de tafel van de staatshoofden en regeringsleiders het werk van de commissie kan inspireren en omgekeerd. Want men kan er over zeuren, maar de discussie over afgestane soevereiniteit ligt toch wel achter ons, al mag men de lange tenen niet veronachtzamen. Het UK zal het hier wel het moeilijkst mee hebben, maar of daarmee de burgers gediend zijn, blijft een andere vraag. Ook het probleem van de neutraliteit, c.q. Zweden en Ierland, zal men opnieuw moeten bekijken.

Inderdaad, de kwesties die de eerste president wachten hebben te maken met de relatie van de EU met de buitenwereld, waar de Raad als eenheid hoort op te treden en anderzijds met de interne samenhang, waar de Raad de voorstellen van de commissie een draagvlak in de lidstaten moet geven. Men kan emmeren over de tekortkomingen als democratische constructie, de staatshoofden en regeringsleiders hebben in hun staat de legitimiteit volgens de democratische beginselen: of zij zijn rechtsstreeks verkozen, of zij behoren tot een meerderheid in het parlement. Voor de duidelijkheid, de franse premier Fillon is aangeduid door de president en kan uiteraard bogen op een meerderheid in de Kamer, maar kan naar believen worden afgezet door de president. Democratie heeft altijd ergens een plaats waar de verkozen macht omgezet wordt in een systeem van coöptatie of noem het delegatie. Hierover bestaan zo te zien veel misverstanden.

De relatie tussen de commissie en de lidstaten wordt soms bemoeilijkt door het feit dat nationale politici problematische oplossingen voor zware problemen aan de commissie worden toegeschreven, zoals met de problematiek van het vergiftigde grondwater het geval was. Teelttechnieken en voedingsmethodes brachten de landbouw in een lastig parket: grootschaligheid leidde tot zware problemen met nitraatvervuiling en andere vervelende neveneffecten. Het heeft Vlaanderen bloed, zweet en tranen gekost, bij de landbouwers om andere technieken aan te wenden zodat de vervuiling in de hand werd gehouden en terug gedrongen. Jaren heeft dat proces in beslag genomen, maar finaal blijkt dat de natuur erbij gewonnen heeft. Juist, de landbouwers? Die worstelen met de gevolgen van de marktwerking en de akkoorden van WTO. Ook dat is de uitkomst van onderhandelen, op het niveau van de wereldeconomie. Zo ziet men hoe besluitvorming steeds grotere gehelen bestrijkt en dat kan niet als er alleen maar eigenbelang in het spel is. In deze zin kan men zich afvragen hoe de vaste voorzitter van de Raad dat eigenbelang aan een Europees algemeen belang zal weten te koppelen.

Daarom kijken we ook aandachtig naar de rol die de voorzitter zal opnemen in zake de nabuurschap met Rusland. Deze nabuurschap kan en zal ook binnen de Unie nog voor veel kopbrekens zorgen, zowel inzake energiebevoorrading als inzake de veiligheid van de grensstaten, van Letland tot Bulgarije. De gevoeligheden zijn ons vreemd, omdat we al lang vergeten zijn dat Duitsland ooit een Frontlijnstaat was. De veiligheid en energie zijn één ding, een derde is de bureaucratie die Brussel als roepnaam heeft en waar we ook merken dat dit andere interpretaties krijgt in deze of gene lidstaat. Het zal er dus op aankomen de gevoeligheden en de reële zorg om de lidstaten in Midden-Europa aantoonbaar te maken, zonder dat die gevoelens een soort chantage kunnen worden.
De taken van de politieke overheden zijn legio en de juiste balans tussen nabijheid en schaalvoordelen vinden krijgt in Europa een niet altijd even heldere oplossing, maar toch kan men er niet omheen dat honderd jaar na het oprichten van het Vredespaleis in den Haag een begin gemaakt werd met oplossingen voor internationale conflicten. De voormalige Belgische premier, August Beernaert had er ook zijn schouders onder gezet en in 1899 was tot de bouw van dit gebouw en de instelling besloten. Pas in 1913 zou dit paleis opgeleverd worden, juist, een jaar voor de tragedie begon. Vandaag zijn er naast de UNO en andere instellingen dus ook federaties van staten, maar ook hier heeft Europa een cruciaal voorbeeld geschapen (dat de Benelux hierbij nauw betrokken is, mag ons niet verbazen, maar is vooral betekenisvol, omdat hier de overdracht van soevereiniteit centraal stond), waardoor niet enkel staten hun geschillen bespreken maar samen beleid uitwerken voor de gezamenlijkheid.
Te hopen valt dan ook dat nu de media nog meer, of eindelijk, aandacht aan Europa zullen besteden, aan de beleidsopties die men tracht uit te werken en hoe binnen Europa een aantal prangende problemen een oplossing kunnen krijgen, van migratie tot energievoorziening. Of Europa in de wereld een rol kan spelen, zal nu ook moeten blijken. Wellicht is de ervaring van Kosovo nog levendig genoeg om te beseffen dat Europa niet achterwege kan blijven op het vlak van veiligheid. De oorlog in Afghanistan zal niet enkel een zaak blijven van de NATO maar ook van de EU. Niet iedereen zal even overtuigd zijn van de grondlijnen van dit discours, maar toch zal de noodzaak van een gezamenlijk militair apparaat, alleen al om financiële redenen en om redenen van algemeen belang zich geleidelijk verder uitkristalliseren. De relatie met Israël zal ook tot een aparte diplomatie aanleiding geven, wil men niet vroeg of laat met de brokken komen te zitten.
De voorzitter van de raad zal dus inderdaad als een nieuwe Oldenbarnevelt de Europese Raad van Staats- en regeringsleiders tot gemeenschappelijke actie moeten brengen. De Raad zal met het Parlement en de Commissie tot overeenstemming moeten komen, als de Commissie of het parlement paden bewandelen die de regeringsleiders niet zien zitten. In feite zal “Brussel” nog belangrijker worden omdat een voorzitter, zoals eens de raadspensionaris van Holland de voor- en nadelen van besluitvorming moet aandragen en verschillende ratio’s met elkaar laten sporen.
En de burger? Die zal er hopelijk ook de voordelen van plukken, als de Raad, de Commissie en het Parlement met bekwame spoed aan belangrijke problemen een passende oplossing zullen weten te geven. Maar mag de vraag gesteld worden hoever de burger daarbij betrokken zal zijn, dan is het nog veel belangrijker dat de burger zich, of die nu Fin is of Portugees zich kan oriënteren binnen die Europese samenhang. Zal de Spaanse vissersvloot op termijn ingeperkt worden? Hoe zal Europa de Spaanse vissers hiertoe kunnen brengen minder vis uit zee te halen en zal men met Noorwegen goede akkoorden kunnen maken om een gezamenlijk beleid uit te werken. Het is maar een van de voorbeelden van dossiers die eerlang de EU zal moeten afhandelen: vissen zonder de zeeën uit te putten. Blijven nog andere vragen: de levensvatbaarheid van de zeeën hangt ook af van de vervuiling. Hiermee is men al een aantal decennia bezig, maar het belang hiervan voor het duurzaam overleven van de planeet is hier wel mee verbonden.
Hoe Voorzitter Herman van Rompuy hiermee omspringen? Behoedzaam, zoveel is zeker, maar wat betekent dat? Besluitvaardig optreden en gedragen oplossingen mogelijk maken in uiteenlopende kwesties, dat klinkt abstract en voor zover we iets van politiek begrijpen is het dat ook. Het is dan ook wenselijk, menen we, dat niet enkel concrete nieuwtjes onze aandacht krijgen, maar ook en veel meer nog, de geleidelijke ontplooiing van de EU ons blijft bezig houden. Niets is zo erg voor instellingen als algemene desinteresse. We hopen dan ook dat we in de volgende jaren de EU zien uitgroeien tot een federatie sui generis, waarin verscheidenheid eenheid mogelijk maakt en gemeenschappelijk optreden niet leidt tot een eenheidsworst.
Tot slot, unisono met Luuk van Middelaar, hopen we dat er zoiets als euroburgerschap mogelijk zal blijken. Beweren dat euroscepsis een Rechtse aangelegenheid is, durven we niet enkel te betwijfelen, het blijkt ook dat links nogal wat euroscepsis leeft, al was het maar omdat het internationalisme van links niet het argument is, maar omdat men de EU percipieert als een liberale constructie. Daar zijn een aantal gronden voor, maar tegelijk is duidelijk dat de ratio van de eenheidsakte (1987), toen het vrije verkeer van personen, goederen en diensten tot een nieuwe constructie van Europa aanleiding gaf, niet hoeft te leiden tot ultraliberalisme. Hierover zal de Raad de Commissie beter bij de hand moeten houden, maar zal men ook moeten toezien op de houding van sommige lidstaten. Het UK heeft afgelopen decennia blijk gegeven van een verstoord evenwicht tussen ondernemerschap en de macht van de grote ondernemingen. Er is dus heel wat te doen op cruciale domeinen van het economische en het sociale. En ook hier valt op dat links en rechts minder verschillen dan sommigen menen te mogen voorhouden.
Op hoop van zege dus, maar wat hier de zege moet heten, zal iedereen wel duidelijk zijn, een duurzame toename van het welzijn en de welvaart in Europa. Wij kijken alleszins uit naar de raadsbesluiten en hopen dat wij als burgers ons in dit nieuwe Europa beter thuis zullen voelen.

Bart Haers
vrijdag 20 november 2009