Over de klimaatzaak

Dezer Dagen

IJstijden en andere klimaatwijzigingen

Wat ons te doen staat

De vulkaan Laki stootte in 1783 en 1784
gedurende negen maanden lava uit en giftige dampen.
Direct viel er op IJsland vooral stoffelijke schade
waar te nemen en een lavastroom van 60 km lang.
Er nog waren de giftige dampen, die tot 1 derde van
de bevolking fataal werden en die ook het Europese
vasteland bereikten. Ook in Europa stierven velen
en de temperatuur zakte met een graad, maar
wat dit voor regenval en wind betekende lezen we niet
veel. De natuur kan dus ook het klimaat beinvloeden,
maar dat mensen een enorme invloed hebben,
moet men niet ontkennen. Alleen is de vraag: Wat
gedaan?
 

De kleine IJstijd zou een misleidende term zijn, want niet elke winter was even heidens koud of elke zomer koel en droog. Het klimaat bleek wel iets minder mild, gemiddeld een halve graad. Ten opzichte van welke periode. Zou het Middeleeuws hoog dan ook maar zeer relatief beperkt zijn geweest en hoe zag de Côte des Maures er toen uit? Klimaat, weertypes en andere facetten van de fysische geschiedenis in de menselijke ervaring, blijven altijd wat op de achtergrond, terwijl het toch mee de geofysische omgevingsfactoren zijn die mee het leven van mensen bepalen en ook wel de soorten die zijn, inclusief de mens zelf heeft mee geboetseerd.  

Hoelang al spreekt men over de klimaatverandering? Zoals met het broeikaseffect het geval was, kwamen onderzoekers, geofysici en historici erachter dat het klimaat een resultante is van de aanwezigheid van een dampkring rond de aarde en van de hoeveel CO² in de atmosfeer, net als andere stoffen. Ooit was zure regen het probleem, nu de door mensenhanden veroorzaakte toename van koolstofdioxide in de atmosfeer, maar het had altijd ook wel pedagogische en agogische doeleinden, want sinds mensenheugenis zoeken we naar mogelijke narigheid om er onze wereld tegen te beschermen. Wie de klimaatevolutie op het niveau van de aarde bekijkt merkt dat er langdurige warmte heeft geheerst zonder ijs op de polen en ook geen gletsjers in berggebieden. Maar ooit was de aarde ook een ijsbol. Vulkanisme en neerstortend ruimtepuin zorgden voor klimaatwijzigingen en (massa-)extincties. Kortom, het klimaat is iets van lange termijnen, schept omstandigheden waarin leven kan gedijen of net moet verkwijnen en toch, het is er altijd. In 1783 moet er een grote sterfte geweest zijn als gevolg van giftige dampen die na een vulkaanuitbarsting op IJsland waren vrijgekomen en tot in Europa waren komen aangewaaid. In IJsland stierf als gevolg van hongersnood en van het gif een derde van de bevolking en tot Praag bereikten op de Noordwestenwind de met gif gevulde stofwolken.

Om maar te zeggen, we leven in een Goudlokjeszone van het zonnestelsel en we hebben geluk met de atmosfeer, de zwaartekracht en de elektrodynamo rondom de aarde, maar toch is het niet altijd een pretje geweest, op aarde te leven, ook al niet omdat er een voedselpiramide blijkt te bestaan, waarbij planten en dieren  tot voeding van andere dieren en ook wel eens planten dienen. Daarin kwam dan de mens zoals we die kennen tot ontbolstering, met vele pogingen om de evolutie een loer te draaien door aanpassing aan de omstandigheden niet meer via gewicht, snelheid of bijtkracht op te lossen, maar via het brein. Zoals een leraar geschiedenis ons eens uitlegde zijn we mislukte primaten en toch, als soort zijn we ongekend succesvol, waarbij soortgenoten niet te beroerd waren om dieren uit te roeien, doorgaans niet bewust, maar uitgeroeid zijn de oerdieren in de omgeving van mensen. Zeggen wetenschappers.

Nu heb ik veel interesse in wetenschappelijke ontwikkelingen en nieuwe inzichten, in paradigmaverschuivingen als die zich mochten voordoen, zoals eertijds Copernicus en Vesalius die hebben bewerkstelligd en ook Niels Bohr en Albert Einstein. Ook de ontdekkers van het DNA, inclusief de dame in het clubje kan men als paradigmaverschuivers beschouwen, want ze veranderden de kijk op erfelijkheid, op het doorgeven van informatie in de cellen van mensen en dieren en hoe we konden worden wie we zijn.

Er zit aan het wetenschappelijk gebeuren ook een ander kantje en dat is dan voor een keer niet de kwestie van de onttovering, wel gaat het om de vaststelling dat nogal wat onderzoekers er een heidens plezier in scheppen de niet ingewijden op te zadelen met een gewetensvraag, zonder dat ze er ook maar bij benadering de waarschijnlijkheid van kunnen inschatten. Aangezien de overheid het veiligheidsvraagstuk uit heeft weten te breiden tot voorkomingsbeleid, ook daar waar preventie niet altijd rationeel te verantwoorden valt. Goed leven is een belangrijke zaak, maar nu men ons verteld heeft wat we allemaal aan ziekten onder de leden kunnen krijgen en ook nog eens laat weten dat we het leed in grote mate kunnen voorkomen, ligt het voor de hand dat we preventief handelen en dan in een moeite door vergeten te leven. Het leven is eindig en ook wel fragiel, maar we bereiken in groten getale een bijna bijbelse leeftijd, vele mensen kennen aan het einde van hun leven een periode van achteruitgang, maar kan men ALS - dat vooral bij jongere mensen toeslaat - en Ziekte van Alzheimer voorkomen? Ik hoorde er nog niet veel over. Verstandig leven zou wel eens de boodschap kunnen zijn, want dan sluiten we ook de mogelijkheid in dat we ook nog eens schik kunnen hebben in het leven.

Wat de kennis van het klimaat aangaat, blijkt men graag mensen te overweldigen met grote kennis van zaken, maar ik hoor zelden of nooit hoe zo een weerman die achter de klimaatzaak is gaan staan iets uitleggen over de complexiteit van het globale klimaat op aarde, laat staan op microklimaten en regionale wisselingen, onder meer te wijten aan in elkaar grijpende, elk versterkende of net opheffende fenomenen, waarbij de geofysische omstandigheden hun belang hebben maar ook bijvoorbeeld de evolutie van stromingen in de oceanen, zelf ook weer het gevolg van lokale klimatologische omstandigheden. Zou men echt geloven dat we daar als mensen invloed op kunnen hebben. Welke koevoet zou men daar voor nodig hebben? Soms zijn er in de media modes, maar deze keer lijkt men gezamenlijk tot de conclusie te zijn gekomen dat we het klimaat kunnen redden.

Als ik minder wellevend was opgevoed, zou ik nu iets roepen, maar laat het duidelijk zijn, de klimaatverandering is inderdaad mee door ons menselijke handelen, het collectieve menselijke handelen uit balans geraakt, dat wil zeggen dat we mogen veronderstellen dat de uitstoot van CO², methaan en andere gassen het broeikaseffect heeft versterkt, maar tegelijk kan men daarbij niet om het succes van het moderne avontuur heen, waarbij kindersterfte terug is gedrongen en de demografische boom wereldwijd nog altijd niet te stoppen lijkt, terwijl er toch aanwijzingen zijn dat vrouwen nu minder kinderen krijgen, maar ze zijn wel veel talrijker. Demografie, geopolitiek en levensstijl hebben invloed op het klimaat, maar de vraag is of men van Indiërs of Kenianen, Brazilianen - als die terug stabiliteit kennen en hun economische opgang hernemen - mag vragen dat ze de welvaart en levensstijl die we erfden van onze voorouders aan zich voorbij zouden laten gaan?

De conflicten die nu onderhuids en openlijk woeden hebben met die kwestie te maken en toch blijven we ons vastpinnen op de motieven die men expliciet te berde brengt zoals de religie. Intussen kan men van Paus Franciscus wel horen dat hij verantwoord ouderschap verkiest boven onmatige voortplanting. Of hij daarmee de ban op anticonceptiva laat vallen blijft dan nog maar de vraag, maar hij heeft in elk geval de moed getoond de kwestie van honger en kindersterfte en oorlogen bij de wortel bespreekbaar te maken. In de VS winnen de oude mannen met een defecte voorstanderklier het zo te zien. Om maar te zeggen, sommige mensen blijven verstokt vasthouden aan wat ze altijd hebben geleerd en begrijpen niet of onvoldoende dat mensen nu eenmaal moeten nadenken hoe ze vooruitgang ervaren en wat ze voor ogen moeten houden als ze niet de slaaf willen worden van techniek en vooruitgang.

Over het klimaat spreken kan altijd, maar de wijze waarop we nu alles aan het klimaatverhaal ophangen, kan ons verblinden en we lopen het risico foute keuzes te maken. Het bestrijden van fijn stof is nobel, alleen weten mensen die nu de zestig naderen dat het 50 jaar geleden wellicht veel erger was en dat het afbouwen van de kolenstook daar grote invloed op heeft gehad.

Goed dat we om het klimaat geven, dat spreekt, maar het lijkt erop dat er alweer een stevige dosis culpabiliseren aan te pas moet komen en vooral veel paternalisme. Over het gebruik van de oude overtuigingstechnieken en in de beste tradities krijgen we nu overvloedig veel verhalen over hoe mensen plots met de elektrische fiets naar het werk rijden, tot 55 km ver. Omdat we ook op andere domeinen van het leven eisen stellen aan elkaar, wordt het allemaal wel heel druk om eraan te voldoen. Nu, zouden we eens een goede geschiedenis van het energieverbruik, eetgewoontes - tonijn bijna uitgeroeid en methaan in de lucht door veeteelt - dan zouden we merken dat we al bijna zestig, zeventig jaar zien dat mensen de positie van prosument niet meer wilden. Sommigen gingen zeer ver, zoals de bekende - doch vergeten - Unabomber. Klimaatbeleid kan men niet terzijde schuiven, dat mag duidelijk zijn, maar tegelijk blijft het moeilijk te bevatten hoe men tegelijk het redelijke oordeel van mensen over hun eigen omstandigheden en plannen in het gedrang te brengen. Klimaatbeleid draconisch uitwerken maakt het overigens ook niet aantrekkelijker en als klimaat een god, een fetisj wordt, dan zal men het willen breken.

Er worden technische oplossingen gevonden voor allerlei problemen, zoals de uitstoot van CO² of het onafgebroken storten van plastics in de oceaan, omdat we nogal achteloos met de dingen omgaan. We zouden een redenering kunnen opzetten waarin we tot de conclusie komen dat mensen hoe dan ook niet ouder dan 76 mogen worden, omdat we op die manier onze ecologische voetafdruk drastisch kunnen reduceren en niet meer leven is de beste oplossing. Alleen kan men die conclusie ethisch niet funderen, omdat er van zelfbeschikking geen sprake meer is, terwijl de redenering uiteraard volkomen logisch in elkaar zit: de wereldbevolking groeit aan de top, met wanstaltige bevolkingspiramides, die eerder op raar gestapelde balkjes lijkt en waarbij de groep van zeventigers en tachtigers breder zijn dan traditioneel het geval was, maar het aantal geboorten mag dan lager zijn dan zestig jaar geleden, het terugdringen van de kindersterfte draagt ertoe bij, net als de immigratie dat de geboortecohorten onder de 20 best nog niet tragisch uitvallen - behalve op het vlak van de cultuur, maar daar spelen dan weer veel andere factoren in mee - waarbij die medioren en senioren ook nog eens welgesteld zijn en dus goed kunnen leven. Dat komt de economische groei weer ten goede en zou dus aanleiding  mogen zijn voor de overheid om de uitgaven aan pensioenen af te zetten tegen het vermogen van deze mensen om te investeren en te consumeren. Sparen ze veel, dan lijkt het mij dat banken dat geld ook zouden kunnen investeren, maar dat blijkt dezer dagen met het goedkope Europese geld en restricties op het vlak van kredietverlening... Maar daar komen we weer op het terrein van het financieel kapitalisme.

U begrijpt, dat hele verhaal van klimaatverandering en klimaatbeleid moet ons wel aanbelangen, belangt ons aan, maar het is en blijft verbazend hoe men daar, analoog aan het veiligheidsverhaal, veel vrijheid voor wenst op te offeren. Dat mensen al eens gemakkelijker de tijd zouden moeten nemen om te voet, stappend afstanden af te leggen omdat dit ook mentale baten met zich brengt, als motoren en wegenwerken geen heidens lawaai produceren of anders mensen zelf elkaar niet schreeuwend verrot schelden, maar dat laatste komt gelukkig zelden voor. Als men de klimaatdiscussie goed bekijkt, dan komt men in feite in Utopia terecht, waar mensen heel sober leven, voldoende hebben om goed te overleven maar niet keihard mogen genieten in termen van consumptie. In Utopia zijn de gedachten vrij, aldus Thomas More, maar het probleem is wel dat men niet hoeft te denken, want er zijn weinig uitdagingen. Als studax laat More zijn Utopianen wel studeren, maar dat blijft voor mij een kwestie van zelfspot.

Als we de bedreigingen die volgens de Club van Rome afzetten tegenover wat er werkelijk is voorgevallen, ten kwade, maar ook ten goede, dan blijkt het wenselijk dat men vooral bereid is het debat aan te gaan. Daarbij zal het wel eens botsen, want wat voor individuen wenselijk kan zijn zou voor het geheel, de gezamenlijkheid wel eens schadelijk kunnen uitpakken. Bovendien zou het kunnen dat persoonlijke plannen, al is het dan gaan leven in een nieuw Walden of net in een stad een soort hangende boerderij oprichten en doen floreren, waarbij dan ook niet weet of het zal lonen, maatschappelijk niet echt acceptabel blijken kan, want men ontrekt zich dan aan sociale controle.

Waarom zouden we onze intelligentie en rekenkracht niet inzetten om in plaats de dingen koste wat het kost te willen behouden, zoals we ze nu kennen, voor het vinden van nieuwe benaderingen, oplossingen, zoals drijvende huizen en paalwoningen. Oplossingen bedenken, van het indijken van moerassen en schorren, zodat er vruchtbare landbouwgrond ter beschikking kwam, wordt vandaag nog nauwelijks als een prestatie gezien. Ook het bouwen van de molens om bijvoorbeeld de Haarlemmermeer droog te leggen, blijft mij fascineren. Het ging om het wijzigen van het landschap en het aanwenden van hernieuwbare energie om de polders leeg te pompen. Later, toen de Zuiderzee werd omgevormd door het aanleggen van de afsluitdijk en vervolgens in het IJsselmeer Flevoland en andere nieuwe bouwlanden werden ontwikkeld,  werden uiteraard nieuwe machines ingezet. De winst aan landbouwgrond is groot, maar de productiviteit van de landbouw is ook ontzettend toegenomen... terwijl de biodiversiteit eronder ging lijden. De mensheid is voor de natuur niet altijd weldadig gebleken, omdat we meenden dat we ertoe gerechtigd zijn en de mensen voeden is een natuurlijke opdracht, net als ... ja, waar hebben we nog recht op?

In de discussies over hoe we de klimaatverandering in de klauw kunnen houden speelt ook politieke macht mee en het streven naar meer invloed. Zoals met het veiligheidsplan het geval is, legt men centraal regels op, of organiseert men van bovenaf het leven, c.q. het verkeer zo dat mensen er zich niet meer mee kunnen of willen verzoenen. De mobiliteit is toegenomen? Teveel verkeer dat niet nuttig zou zijn, niets te maken heeft met werken, arbeid, jobs en dat moet eruit. Oho, wacht even, al die mensen die als toerist naar de kust gaan op een weekdag omdat ze met pensioen zijn en zelf kunnen kiezen wanneer ze naar zee gaan of een paar dagen naar een vakantieoord of een citytrip organiseren, beleven een goede tijd en genieten van wat het leven nog in petto heeft en dat is ook economisch handelen. Mensen, senioren zitten zolang als het kan niet achter de sanseveria's, maar zoals men nu steden inricht om aangenaam te wezen voor voetgangers, maakt men wel het stedelijke weefsel kapot. In Brugge meent de burgemeester zelfs dat er geen bussen meer in de stad hoeven te rijden? Hoe zal men dan de oude binnenstad aangenaam om wonen maken? Te voet of met de fiets, hoort men dan? Mogen we dat nog zelf beslissen? Niet dus.

Oordelen over en beslissen voor anderen, wat we haatten aan onze moeder de heilige kerk en haar bedienaren, komt nu van seculiere kant terug in het gezicht. Het klimaat is een belangrijke zaak en toch, de illusie wekken dat men daarmee alle problemen zal oplossen, alle samenlevingsproblemen, zelfs het vluchtelingenprobleem kan men alleen maar veroordelen. Men ontneemt jongeren ook stelselmatig kansen zelf iets op poten te zetten. Bovendien krioelt het bij mensen die zich met de klimaatzaak inlaten aan ideetjes waarbij elke oplossing die niet perfect doet wat zij verlangen onvoldoende moet heten. Mensen op zoek naar perfectie, weten dat hun streven ijdel is, maar doen hun best er iets moois van te maken. Perfectionisten gaan alleen voor het volkomene en zijn nooit volkomen tevreden.

Ik ben met het met Louise O. Fresco in NRC (en DS) eens dat we bezig moeten zijn met het klimaat, maar dat redelijkheid en goed overleg meer zullen opbrengen dan het gedoe van sommigen die vinden dat de zaken nu onmiddellijk aangepakt zullen worden. Het gaat niet alleen om plusjes en minnetjes, wel om de vraag hoe we willen leven en dat in overeenstemming brengen met de beperkingen die de natuur ons oplegt en de mogelijkheden die de technologie nu al en in de overzienbare toekomst nog meer in petto heeft en die legio zijn. Behalve dat de smog boven de steden, de neerslag van stofdeeltjes nu kleiner moet zijn dan veertig jaar geleden, zien we ook dat beken en grachten in het landschap geen stinkende poelen meer blijken, volgens onderzoek van het bevoegde agentschap, omdat er minder vervuilende industrie is en omdat de behandeling van afvalwater beter geregeld is, zodat we moeten vaststellen dat we wel niet in een bijna ideale wereld leven, maar dat er aan de weg is getimmerd geworden. Zelf kunnen we ook voorkomen dat plastics in de natuur gaan rondslingeren. Laten we dus alvast proberen zelf zorgzaam met de natuur om te gaan en vervolgens een manier vinden om in gebieden waar de economie tot bloei komt de fouten van Europa en de VS te vermijden. Dan moeten we onze paternalistische toon wel achterwege laten.

Bart Haers