Met welke verrezene willen we omgang?

Dezer Dagen

Wie zou ik verrezen willen zien?

Hoe onze tijd te lezen en het verleden?

Karel V, geschilderd door
Titiaan. Maar wat zou Karel V,
wat zou Titiaan vinden van deze
tijd? 

Van hoever kan men komen en ons, onze tijd, onze omgangsvormen en gebruiken nog begrijpen? De vraag drong zich aan me op terwijl ik de stukjes in de krant, waar Leonardo da Vinci en anderen een tweede leven gegund werd, mensen die al een eeuwigheid onder onze aandacht staan. Tinneke Beeckman koos niet voor Montaigne of Denis Diderot, ook niet voor Spinoza, wel voor een alleen bij classici nog enigszins bekende Lucianus van Samosata, een satiricus en redenaar die door heen het grote gepacificeerde Romeinse rijk trok, tijdgenoot ook van Marcus Aurelius; ik vond dat een sublieme vondst, vooral toen ik via Google ontdekte dat de man ooit een werkje schreef, waarin hij over Maanlingen, de ware geschiedenis, schreef. Beeckman heeft een kort gesprek met hem en hij wil weten wat er met Palmyra aan de hand is. Zij laat zien dat het niet zo eenvoudig is voor verrezenen om in onze wereld rond te komen struinen.

Als we weten dat bijvoorbeeld het socialisme in Gent een aantal publicaties kende, waarin reeds gestorven medestanders van het eerste uur tot leven werden gewekt, na dertig, veertig, om te laten zien hoeveel mogelijk werd gemaakt, dan zien we dat de voorstelling van zaken gemakkelijk propagandistische doeleinden kan dienen. Gesteld dat iemand Karl Marx zou laten verrijzen, dan zou die toch wel een paar flinke boekdelen nodig hebben om met Marx onze wereld te verkennen en hem toe te laten te begrijpen wat hij aangericht heeft, waarbij we in de verste verte niet weten of Marx optimistisch zou gekeken hebben naar onze wereld. L'embourgeoisement des ouvriers heeft zich in Europa stormenderhand voorgedaan, al blijven mensen graag vertellen dat zij bij Marx hun inspiratie vinden. Hier doet zich dan ook een omgekeerde omissie voor, want hoe goed kennen we de tijd waarin Karl Marx opereerde en hoe werd er met zijn werk doorheen de tijd omgegaan? Om elkaar te begrijpen zou men dus heel wat tijd zoet moeten maken, ervan uitgaande dat zelfs verrezen, zij nog altijd niet de gave van de alwetendheid verworven hebben. Mocht dat wel zijn, dan zou het gesprek wel heel erg saai uitpakken.

Toch blijft het interessant het gedachte-experiment te ondernemen, wel wetende dat dan evidenties plots niet meer zo evident uitpakken. Bedenken we alleen al wat het vandaag betekent iemand per telefoon op te roepen, ergens midden in de stad, elk uur v  an de dag en tegelijk te vernemen wat er aan breaking in een dorpje in Newtown kon gebeurd zijn. Of om een stap verder te gaan: we kunnen zo een date realiseren ergens op een bankje in het park met een of andere app. Foto's zenden we naar magen en vrienden in het midden van het gebeuren en mensen belagen elkaar met hun opnames van onheus gedrag.

Hoe kan men proberen de omstandigheden te begrijpen waarin Spinoza leefde? Hoe verhield zich dat tot de levenswijze van zijn tijdgenoten, de arme en aan de andere kant de meer welstellenden?  Het laat wel weer toe, zo een oefening, om ons zo diep mogelijk in de archeologie van het leven te begeven. Nu is een figuur als Spinoza vrij goed gedocumenteerd en kunnen we dus heel wat afleiden aan de hand van zijn geschriften en van getuigenissen en toch, die banvloed, die hem te beurt viel, daarover blijven de meningen verdeeld. Ging het om het feit dat hij zich had willen ontrekken aan de rabbinale geschillenregeling en heil gezocht bij de stedelijke magistraat in Amsterdam? Of ging het inderdaad om ongeoorloofde inzichten die hij had gedeeld met anderen, over het bestaan van God en wilde de Portugese Joodse gemeenschap in Amsterdam verhinderen dat de machthebbers in stad en Republiek zich dan toch met hen ging bemoeien? Atheïsme was immers een ernstig vergrijp tegen de maatschappelijke overtuigingen.

Zo is er ook nog ene Giordano Bruno, die vermeld stond in mijn cursus "Wijsgerige stromingen doorheen de geschiedenis", maar die al bij al niet zo een opvallend belangrijk figuur is gebleken. Echter, als we beter kijken dan zien we een nogal complex figuur verschijnen, die van Copernicus de gedachte van het heliocentrisme overneemt en van de mogelijkheid van de eindeloosheid van het universum. Maar Bruno had nog veel stoutmoediger inzichten, die hij via Marcilio Ficino haalde bij een geschrift dat in 1610 door Casaubon als een "forgery", een vervalsing werd ontmaskerd, terwijl Bruno geloofde dat het Corpus Hermeticum een aantal inzicht waren die dateerden uit de tijd vóór Mozes als profeet en leider van het Joodse volk optrad en het monotheïsme bevestigde en tegelijk de vergissing beging te geloven dat er geen tweespalt meer uit voort zou komen. Het corpus hermeticum dateert uit de tijd van de gnosis, toen men tussen neoplatonisme, Zoroaster en Stoa om van de rest nog te zwijgen, syncretische inzichten brouwde. Bruno stierf op de brandstapel beticht van ketterse inzichten, maar die waren behoorlijk ongewoon. Bruno had intussen Europa rondgereisd, had in Oxford hommeles gehad met de professoren die hij uitschold voor schoolmeesters, schatplichtig aan "Desiderius Erasmus". Waar dit over gaat blijft me enigszins een raadsel, maar afgaande op wat Francis A. Yates schreef, gaat het om de idee dat hij de serenistische benadering van de godsdienstconflicten blijkbaar niet goed kon keuren, want men diende een meer drastisch medicijn aan te wenden om de godsdiensttwisten van tafel te krijgen en dus de door religieuze discussies veroorzaakte oorlogen stil kon worden gelegd.

Het gaat erom dat we vanuit onze tijd enorme verschillen in begrijpen en vertolken moeten overbruggen, willen we de bronnen uit dat al dan niet verre verleden kunnen overbruggen. Er staat wat er staat, hoort men dan wel eens, maar dat is zelfs voor oorkonden niet altijd zomaar van het blad te lezen, wat er staat. Woorden hebben inderdaad hun context en dat vormt het hele eiereneten van de historische kritiek. Maar als we ons concentreren op een figuur, neem nu Louis XV - uiteraard die -, dan moeten we nog opletten dat we de context niet uit het oog verliezen, anders valt de omslag moeilijk te begrijpen in de appreciatie, waarbij wel moeten opletten dat het vooral partijgangers van de parlementen en de Jansenisten waren die van hunnen bonjour maakten en door historieschrijvers veel weerklank gegeven werd. De beleving van de tijdgenoot werd nog eens bevestigd in de schoolboeken en boeken voor het bredere publiek, onder de goed ingelezen leiding van Ernest Lavisse - natuurlijk die.

Ik zou dus geen goed gesprek kunnen voeren met zijne majesteit de koning van Frankrijk, als ik mezelf niet zou inlezen in zijn verhaal als mens en koning, maar ook zou het lastig zijn als ik niets wist over zij befaamde en vooral geslaagde zet de alliantie met Habsburg, de aloude vijand, te verkiezen boven de bondgenootschappen met onder meer Pruisen. Behalve dat hij Corsica verwierf, zou ik moeten weten wat hij met zijn ministers realiseerde aan wetgeving en investeringen, vooral dat.

Een gesprek met Karel V zou ik wellicht aanvatten met herinneringen aan zijn lange tocht door Frankrijk, zonder TGV ter beschikking, om Gent te gaan tuchtigen. Maar het gesprek zou me heel wat kunnen leren over wat wellicht een hoogst origineel en vindingrijk vorst moet zijn geweest. Met Tijl zou het moeilijker vallen een gesprekken aan te vatten. Hij kent immers niet al de verhalen die over hem de ronde doen, hoe infantiel ze ook soms verteld worden.

 Een goed gesprek met een min of meer bekende figuur kan al lastig zijn, vooral als we verwachten dat die ook echt zijn of haar visie geven zou. Met totaal onbekende figuren, zou uw publiek, zou het publiek zich ook weer moeten inlezen, want dan valt er geen focus te bespeuren en gaat het om het leven zoals het is en daar weten we ons geen weg mee.

Ik denk daarom aan wat historici en filosofen wel doen, met Isaiah Berlin of Belle van Zuylen aan de praat gaan, zeker omdat die laatste niet geschikt blijkt voor meeloperij, laat staan ondergeschiktheid. Spreken met iemand als Lucianus van Samosata laat mevrouw Beeckman enige ruimte om haar verbeelding het te laten overnemen van ... tja wat zou haar verbeelding in de weg staan?

Bart Haers