Politieke eenheid van Europa
Kleinbeeld
Verscheidenheid?
Het verschil voor lief nemen
Zal men het mij euvel duiden,
als ik de hele discussie over Europa en nationale soevereiniteit te gek voor
woorden vindt, omdat we in Europa, ik schreef er al vaker hierover, meer
eenheid kennen dan sommigen lief is, dat wil zeggen dat de verschillen minder
groot zijn dan wat ons verbindt. Ik durf het niet of nauwelijks de waarden van
de Verlichting noemen, zoals men dezer dagen pleegt voorop te stellen.
Als je onderzoekers het pad
kruist die het hebben over de harde en de zachte verlichting, dan weet je het
wel. Aufklärung, Lumières en Schotse filosofische school, er werd wel een en
ander gedeeld, denk ik, maar hoe het zat, is niet geheel duidelijk. De Franse
filosofen, te beginnen met Voltaire hadden het niet enkel lastig met de koning,
enfin, het bestuurlijk apparaat, want hij kende binnen de hofkringen wel enkele
figuren die hem gunstig gezind waren, maar ze kwamen wellicht tot de ontdekking
dat de opiniemakers niet met hen bezig waren, wel met de tegenstanders van de
koning, die vooral de belangen van de Parlementen dienden. De werken van de
Verlichtingsfilosofen verschenen wel en er was wel een markt voor, via de loges
en academies in Parijs en de provinciesteden, waar wij nauwelijks aandacht aan
besteden. De provincie?
Toch is dat de basis die ons
in discussies over Europa vandaag bezig zouden moeten houden? Hoe kwamen ideeën
van grote geesten als Hegel of Rousseau bij "de mensen"? Via boeken,
Haers, via boekhandels dus. Maar hebben we er wel een idee van hoe die boeken een
publiek vonden? Er was immers toch alleen maar katholiek onderwijs, waar mensen
klaargestoomd werden voor een ambt in de clerus of bij een rechtbank, maar wie
de geschiedenis van Frankrijk tijdens de 18de eeuw bekijkt, merkt hoe de
samenleving sowieso een transformatie kent. Het roept altijd weer de vraag op
waar historici het zo lastig mee kunnen hebben: wat is oorzaak, wat gevolg? De
geschiedenis van de 18de eeuw blijft - zo blijkt altijd weer - onderbelicht of
men belicht enkel de oorlogen, de interne spanningen binnen Europa en de
spelers op het terrein elkaar wel degelijk blijken te kennen, de ministers,
ambassadeurs en andere actoren. Even opvallend is dat de schijnbaar beperkte
kring van betrokkenen tijdens die periode slag om slinger uitbreidt en met wat
meer vertraging hier dan daar zien we overal nieuwe groepen ambities ten toon
spreiden die voorheen alleen voor de (oude) adel weggelegd waren.
Het is wat er in de achttiende
eeuw aan dynamiek vrijkwam, onder meer in Frankrijk, maar ook in de Nederlanden
en Pruisen, in het UK, waar overal om allerlei redenen zowel het wegennet werd
uitgebreid, waardoor geïsoleerde dorpen en regio's ontsloten werden en waar ook
het onderwijs steeds verder uitgebreid werd, zodat de verspreiding van ideeën
sneller kon dan ooit voordien het geval was geweest. Opvallend is dat bijna
overal tegelijk de middenklasse rechten begon op te eisen en dat niet meer zou
laten rusten tot diep in de negentiende eeuw, maar ook dat in Europa op
verschillende plaatsen revoluties uitbraken, zoals de Brabantse omwenteling, de
strijd tussen patriotten en regenten in de Republiek en geleidelijk ook in
Pruisen.
De wereld veranderde in Europa
en het blijft opvallend dat velen maar een enkele revolutie lijken te kennen.
De culturele eenheid die Europa vormt, blijft evenwel, bij gebrek aan onderzoek
naar die culturele en intellectuele eenheid, doorgaans onbesproken. Een van de
redenen is ook, zoals de geschiedenis van Duitsland laat zien dat vorstendommen
geleidelijk minder een zaak van de vorsten zelf zijn geworden. Zelfs Pruisen
kon niet ontkennen dat de officiële inzichten bij het publiek weinig
ondersteuning kregen. Het blijft opvallend hoe we die veranderingen in de
verhouding tussen bestuurders en wetsonderhorigen, burgers dus, nauwelijks
terug vinden in de geschiedschrijving voor een breed publiek.
Wat we wel zien is dat de
aandacht voor het conflict tussen conservatieven, reactionairen en liberalen,
progressief en links liberalen evengoed als rechtse liberalen in de
gebeurtenissen terug vinden als een strijd tussen publieke groepen, die in
wezen beperkter is dan de aanhang in de samenleving; vaak zien we alleen de
topfiguren opduiken, zoals een Thorbecke in Nederland, Bismark, de conservatieve
politicus die Pruisen en Duitsland aaneen smeedde, met in België een minister
Rogier, iets later dan weer een opmerkelijke verzoeningsfiguur, August
Beernaert en ook in Frankrijk ziet men hoe na de val van Napoleon III de
leiders wel hun rol opnemen, maar tegelijk merkt men dat het moeilijker is de
verhoudingen in de samenleving te peilen.
Zelden ziet men het zo helder
hoe in al die Europese naties de politieke kwesties quasi gelijktijdig de kop
opsteken en ondanks soms scherpe conflicten ziet men ook wel dat aan het einde
van het liedje compromissen gevonden worden maarmee men de eenheid kon
herstellen. Problemen die overal opdoken
waren: het algemeen stemrecht, de plaats van de (katholieke) kerk in de
samenleving en de organisatie van het onderwijs. Ondanks de soms verschillende
chronologie - op het oog heel uiteenlopend - kwam men in Europa tot
vergelijkbare oplossingen: algemeen stemrecht, waarbij vrouwen in België wel
heel lang hadden te wachten. De schoolstrijd, de Kulturkampf, de strijd tussen
de staat en de kerk zorgde overal voor de nodige strijd en toch, wie de kerk
echt wilde uitsluiten, riep vaak scherpere reacties op dan men had verwacht. In
Nederland bracht een nieuwe grondwet de katholieken ruimte om zich te
ontvoogden en in enkele generaties een sterke machtspositie te verwerven om die
vervolgens weer te zien wegspoelen na Vaticanum II.
In Frankrijk liep het conflict
uit op de wetten over de publieke scholen en over de scheiding van kerk en
staat, waarbij Aristide Briand voor een oplossing had moeten zorgen door de
scherpe hoeken eraf te slijpen. De onderwijswetten hebben niet belet dat er nog
een beperkt katholiek onderwijsnet bestaat, maar het officiële onderwijs trekt
veruit de meeste leerlingen aan. En neen, ook daar maakt men zich zorgen of
iedereen wel een faire kans heeft op goed onderwijs.
Uiteraard verandert alles en
als we kijken naar de gezondheidszorg of de zorg in het algemeen, de sociale
zekerheid, dan ziet men in Europa dat er wel altijd ergens verschillen bestaan
in de wetgeving, maar de uitkomstvoor de burgers lijkt, veranderingen doorheen
de tijd in acht genomen, vaak gunstig uit te pakken, al zal het ene land wel
eens meer moeten bijsturen dan het andere. Tegelijk ziet men ook hoe men de
wederzijdse beïnvloeding van factoren in de onderscheiden economieën niet
altijd onmiddellijk, maar wel onweerlegbaar ziet opduiken. De oorlogen tussen
Europese naties, van de kabinetsoorlogen in de 18de eeuw tot de Koude Oorlog in
de 20ste eeuw, maar ook de Balkanoorlogen, evolueerden van oorlogen door
besluitvormers aangevat tot door burgers gesteunde oorlogen, waarbij iedereen
betrokken partij werd. Hoewel men bij de Balkanoorlogen ook wel van warlords
sprak, was de ondersteuning door burgers wel vrij groot, waarbij ook oude
twisten opnieuw werden opgerakeld.
Het is precies omwille van het
bewustzijn dat een oorlog zo vernietigend en zelfs autodestructief uitpakte,
dat men ego na te denken over een nieuwe benadering. Reeds voor WO II was er
een streven naar een Europese unie, om de oorlogen onmogelijk te maken. De
vredesbeweging voor WO I mag men daarbij niet onbesproken laten, al was dat in
eerste instantie een kwestie van een elite, die de oorlogsdreiging niet meer
acceptabel vond.
Europa is het product van vele
evoluties, die elkaar over de landsgrenzen heen versterkten. De verschillen
zijn er en kan men maar beter niet proberen weg te gommen, maar tegelijk moet
men begrijpen dat zeker sinds 1648, maar feitelijk al veel vroeger, de eenheid
van Europa moeilijk te ontkennen valt. Of het UK de democratie heeft
uitgevonden? Ach, het hangt ervan af of en hoe men de periode voor 1689, de Glorious Revoution de
democratische kwaliteit wellicht niet zo hoog ingeschat kan worden. En dan is
er de lang en breed vergeten hervormingsact van 1832 die de kiesomschrijvingen
hertekende, om de rotten Burroughs uit de wereld te helpen. Wie claimt de
democratie te hebben uitgevonden, moet zich wel rekenschap geven van de dieptepunten.
Maar zich beroepen op successen mag ook altijd, als men het maar uit het hoofd
laat over oorlogen te denken.
Bart Haers
.
Reacties
Een reactie posten