Leven en lijden van Paus Franciscus

 Dezer Dagen

 

 

Afscheid van een Paus

 

Paus Adrianus VI (gestorven 1523) 
was een bijzondere paus, vanwege zijn 
bescheidenheid en zin voor opoffering  tijdens
een pestepidemie in Rome. 
Schilderij van Jan van Scorel, wellicht
Centraal Museum Utrecht. 
De beelden van Franciscus zijn ons 
wel bekend

De Argentijnse paus, van Italiaanse voorouders, die een bescheiden bestaan opbouwden in Argentinië – naar men zegt – is niet meer, maar gezien zijn hoge ouderdom zij het hem vergeven. Overigens, waarom zou het een mens niet gegeven mogen zijn om te vechten voor het leven, met de hulp van artsen. Een van de vragen van deze tijd, denk ik, bestaat erin hoe we het vermogen lang gezond te mogen blijven verzoenen met de wens te sterven als vele vakjes afgevinkt blijken en/of de eenzaamheid volgend uit het verliezen van naasten, of andere vormen van taedium vitae, levensmoeheid.

 

 

Thomas Mann schreef met de Uitverkorene een bijzondere en verwarrende roman, zowel wat de scenografie  aangaat als wat het opzet van het verhaal betreft. Een Oedipoesverhaal kan men het niet noemen, maar het gaat om een prins en prinses, broer en zus, kinderen van de hertog van Vlaanderen – wijl Vlaanderen nooit een hertogdom was, tot de Bourgondiërs, maar dan bleef Vlaanderen een graafschap – verwekken tot hun verbazing en afschuw een kind. Het kindje wordt kort na de geboorte in het vaatje gelegd dat op het bootje geplaatst wordt en dat wordt aan de woeste golven – maar ’t kan ook vlakke zee zijn – toevertrouwd en  komt op een eiland in het kanaal, De Mouw - terecht, waar de wijze vader abt het kindje opneemt en in een familie plaatst. Zelf houdt hij het marmeren tablet in bewaring, terwijl de jonge Grigors opgroeit als vissersjongen, die geleidelijk in de abdij de nodige vorming krijgt, onder meer de Digesten, een soort voorloper van wat later de Scholastiek zou brengen, waarbij de student met vragen en antwoorden de basisprincipes van het recht meekrijgt. Na een gevecht met zijn stiefbroer, kan niemand erom heen, die jongen is een vreemde, die bovendien veel meer weet dan de rest van de gemeenschap. De abt geeft hem tekst en uitleg en de jongeman besluit op onderzoek te gaan. In een bootje gaat hij de zee op, met de spullen die men had meegegeven in het eerdere bootje.

 

Thomas Mann heeft het over de uitverkorene, omdat Grigors, die later nog eens op een eiland zijn toevlucht zou zoeken en zou verschrompelen tot een mormeldier – ik neem hier de vertaling over – maar net dan uitverkoren wordt om naar Rome te gaan. Hij wordt gezocht door twee senatoren van Rome, geen kardinalen, die hem uiteindelijk zowat aan het einde van ’s heren wegen aantreffen in de verschrompelde toestand, op een rots in een meer. Nadat hij wat menselijk voedsel tot zich heeft genomen, wordt hij weer in zijn menselijke gedaante hersteld, waarna hij bij de hut van de visser waar hij de laatste nacht voor zijn vertrek naar de kale rots had verbleven, het marmeren tablet vindt, met het verhaal van zijn verwekking en afkomst. In Rome verwerft hij, eens geïntroniseerd als Paus grote faam omwille van zijn ruimhartigheid voor gewone mensen die weliswaar zonden bedreven hadden, maar daarbij geen kwaadaardigheid aan de dag gelegd hadden. Machtige lieden die zich vergrepen hadden aan zwakke mensen, hun macht hadden misbruikt, konden het wel schudden. Toen op het kasteel bij Torhout berichten van de pauselijke ruimhartigheid bij het vergeven van doodzonden en nadat het kamermeisje van de hertogin, nog altijd degene met wie Grigors 2 dochters had verwekt, onwetend over haar band met hem, die het land manu militari had bevrijd van een andere pretendent, Roger van de Provence – gekker  kan het niet – en zo haar hand verkreeg en met haar het huwelijksbed kon duiken. Deze man nu was de beroemde paus die verbond wat moest ontbonden worden en verbond wat verbonden moest worden.   Hij paste het kerkelijk recht met erbarmen toe en stelde vele mensen gerust die groot berouw toonden. Toen de hertogin in Rome in alle discretie haar introductie had gekregen, voor haar kamermeisje, kon ze er zelf ook haar biecht uitspreken en herkende zij de paus, nadat hij haar al goed en wel had weten te plaatsen. De klokken zouden niet meer zo overmatig luiden in Rome, maar Thomas Mann gaf ons een reflectie mee terwijl om hem heen de samenleving niet meer wist wat goed en kwaad was, enfin, heel goed wist dat man kwaad bedreef, maar er een goede uitleg voor had;.

 

Wie het over paus  Franciscus heeft, had, kon al eens bedenken dat de man niet helemaal in de traditie hoorde, maar nadenkend over de beginjaren van zijn pontificaat, toen het enthousiasme groot was over zijn woorden en daden, leek naderhand de interesse te laten verflauwen, hoewel hij ondanks de hoge leeftijd, nog steeds blijk gaf van strijdvaardigheid. Zoals zo vaak bij Pausen na Johannes XIII en zeker bij deze paus, was zijn wendbaarheid op het ethische  schaakbord baardde wel eens opzien. Het gaat om een schaakbord omdat het vaak niet de waarden an sich zijn, die aan de orde zijn, wel machtsvertoon en helaas ook machtsmisbruik. Dat het westen meent van de kerk te mogen eisen even ruimhartig te handelen tegenover vrouwen, homo- en biseksuelen, betekent niet dat men daar elders op aarde even vrijmoedig over denkt. Wat abortus aangaat was de paus afgelopen najaar in Brussel en op de terugvlucht naar Rome wel heel stellig met een veroordeling. Na enig tegenpruttelen lieten we de zaak voor zijn rekening, want wie kan nu nog in ernst tegen abortus wezen? Nu, de Polen zullen het u uitleggen dat vrouwen weinig veilige uitwegen kennen voor een onverwachte zwangerschap. Toch had de paus in een interview na een reis naar Sri Lanka en de Filippijnen – waar kinderen hem lastige vragen stelden over onder meer kinderprostitutie – gesteld dat katholieken best ook aan gezinsplanning doen al blijft, luidt de kritiek dan, abortus uitgesloten. Meer nog, (jonge) vrouwen willen niet altijd de pil meer nemen, omdat het een weerslag heeft op hun humeur en lustbeleving. Het was ongetwijfeld een succes, de ontwikkeling van de anticonceptieve pil zoals Ferdinand Peeters die had weten samen te stellen en die voldoende betrouwbaar was en minder nadelen had dan de voorgangers, maar het belangrijkste probleem bleek net die hoge dosis hormonen, die in de loop van de decennia verlaagd kon worden door een betere werking te voorzien. Opvallend was vooral dat de paus, Franciscus, zonder meer de hele kerkelijke “huwelijksleer” terzijde schoof, want hij zegde dat er voldoende middelen zijn om een ongewenste zwangerschap te voorkomen, maar wanneer abortus, de pil en het condoom verboden zijn, zoals in Humanae Vitae afgekondigd werd, dan is het geen geldige observatie. Het cruciale punt is dat Paulus VI in de traditionele paternalistische houding van de kerk voldoende reden zag om op dit cruciale domein van het menselijke bestaan, de beleving van de seksualiteit, alle wegen voor zelfbeschikking, zeker aan het adres van de vrouwen af te sluiten. Men deed er alles aan te doen vergeten dat de concilievaders het wel anders hadden gezien en een menselijker en ruimhartiger benadering hadden vooropgesteld. Maar goed, of  niet goed, de maatschappelijke orde moet bewaard en daarbij hoort dat vrouwen hun plaats kennen.  

 

In Laudate si, een belangwekkende pauselijke brief, gepubliceerd 24 mei 2015, roept de paus iedereen op om zich in te zetten voor dat complexe weefsel dat we de natuur plegen te noemen. De oproep in de brief klinkt zo:

 

 

 

 

Ik nodig dringend uit tot een nieuwe dialoog over de wijze waarop wij de toekomst van de planeet gestalte geven. Wij hebben behoefte aan een gesprek dat ons allen verenigt, omdat de uitdaging van het milieu die wij meemaken, en de menselijke wortels ervan ons aangaan en ons allen raken. De wereldwijde ecologische beweging heeft al een lange en rijke weg afgelegd en talrijke groepen burgers doen ontstaan die een bewustwording hebben bevorderd. Helaas zijn veel inspanningen om concrete oplossingen te zoeken voor de milieucrisis vaak gefrustreerd, niet alleen door de weigering van de machtigen, maar ook door gebrek aan belangstelling van de anderen. Gedrag dat ook onder gelovigen de weg voor een oplossing in de weg staat, gaat van ontkenning van het probleem tot onverschilligheid, gemakzuchtige berusting of blind vertrouwen in technische oplossingen. Wij hebben een nieuwe universele solidariteit nodig.(...) Wij kunnen allen meewerken als instrument van God voor de zorg voor de schepping, ieder met zijn eigen cultuur en ervaring, eigen initiatieven en vermogen.^[2].

(bron Wikipedia Laudate Si)

 

Het verbaasde me niet dat er over deze encycliek een golf van enthousiasme opstak, maar het bleek moeilijk mensen tot concrete actie te bewegen, omdat de eisen aan mensen gesteld, door wereldse instanties, zoals het Klimaatakkoord van Parijs – ook van december 2015 – mensen aan het twijfelen brachten want wat vermag nu eenmaal een individu tegen ongekende hoeveelheid regenval, aan de zondvloed gelijk of langdurige hitte. Ik denk dat de Paus, toch ook bekend met de rampen die de Amazonegebieden treffen door excessieve exploitatie van de gronden waar tot voor kort nog regenwoud te vinden was, precies deze kwestie heeft aangeroerd tot woede van de ontginners de aandeelhouders van die bedrijven. Het gaat zeker ook om de uitstoot van CO2, maar we hebben nochtans al twee eeuwen met dank aan de bijdragen van Alexander von Humboldt die onder meer in de Andes de klimaatgordels beschreef, maar ook de samenhang tussen organismen, ecosystemen dus vaststelde, waar ook de mens deel van is en aan heeft en met het ontrafelen ook zelf mee ten onder zal gaan.

 

Paus Franciscus stond bij leven vaak meer open voor de wereld om ons heen, waar hij zo te horen vaak verwonderd naar keek. Maar wie hem het verwijt zou maken dat hij geen antwoorden had of toch vooral tegenstrijdigheden in de aanbieding had, zou kunnen weten dat er niemand de vele evoluties, die elkaar versterken of zelfs initiëren, Cartesiaans kan ontrafelen en een oplossing verzinnen. De afgelopen eeuw is het aantal levende mensen op aarde zowat verdubbeld, van 3 miljard 1970 tot 8 miljard in 2022, maar niet enkel de geboorten spelen daarbij belangrijke rol, ook de vergrijzing van de bevolking moet men in rekening brengen. Leven mensen en lijden 40, 45 jaar, nog aan het begin van de eeuw in Europa, dan neemt het aantal honderdjarigen na 1970 snel toe, zodat men zich kan afvragen of al te strak toegepaste preventieve geneeskunde wel zo een goede zaak is. De paus zelf werd 88 jaar en genoot daar, behalve het laatste jaar, zo te zien wel van, ondanks zijn belangrijke functie.

 

Men zal de klimaatcrisis noch het uitsterven van de soorten en de verzwakking van organismen zoals schimmels en krill niet zomaar zien doorzetten, want uiteindelijk is de hele voedselpiramide erop gebaseerd. Maar het probleem van de vervuiling werkt er ook op in, zodat niemand zomaar met een oplossing kan komen, tenzij een zeer pijnlijke. Beweren dat er nog wel eens een pandemie kan komen of zal komen over ons is niet zo moeilijk, maar de langjarige oorlogen in Soedan (en Zuid-Soedan), in Oost-Congo en waar al niet meer, hebben niet per se gunstige gevolgen, omdat – zoals al zeker twee keer het geval was – ebola zich een weg kan banen. Maar de oorlog gaat niet om de mensen, wel om de grondstoffen in het gebied. Zullen we een veralgemeende oorlog, die finaal met nucleaire wapens zal uitgevochten worden, de zekerheid van totale zelfvernietiging op de koop toe nemend dan wel de horizon waar we mee te maken hebben. Weigeren te bewapenen als blijk van grote liefde voor de mens en de natuur heeft niet veel zin zolang we weten dat de tegenstander minder scrupules heeft.

 

Om al die redenen kan men begrijpen dat het voor een Paus of andere wereldleider bepaald een herculestaak moet zijn om zowel tot grondige analyses te komen als wetenschappers en burgers, c.q. gelovigen tot het nodige denkwerk te komen om tot oplossingen te komen of te erkennen dat er geen globale oplossing is. De paus zette zich in tegen de uitzichtloze omstandigheden van armen, eerst in Argentinië, Buenos Aires, maar later ook op grotere schaal. Wat de analyse betreft, kan men de oorzaken van armoede al niet helemaal bepalen, omdat het onmogelijk is al die genealogieën en biografieën in kaart te brengen, naast economische en wetgevende omgeving, wat meteen ook duidelijk maakt dat het onderzoek diepgravend moet zijn. Wel is het zo dat de herverdelende sociale welvaartstaat, een gemengd economisch systeem veel mensen de kansen gegeven heeft een beter leven te leiden, die men in de jaren zestig, zeventig steeds vaker aantrof in de nieuwbouwwijken. Hoe die mensen en hun nazaten kijken naar armoede is veel minder duidelijk, zoals net paus Franciscus bleek te begrijpen, dat wil zeggen dat hij zich niet verstopte achter structurele problemen, om het over armoede te hebben, maar hij begreep dat net die mensen belang hebben bij verantwoord ouderschap. Minder kinderen, dat leerde de middenklasse volgens – jawel – de Belgische historicus Henri Pirenne, want wie hogerop wilde, kon beter niet te veel eieren in de mand leggen. De steden groeiden niet vanzelf en zeker niet door interne demografische groei, waardoor altijd weer nieuwe inwijkelingen hun weg zochten en vonden. Zoals de VS als Argentinië groeiden in een eerste fase – ten koste van de oorspronkelijke bewoners door inwijking, zoals New York ten tijde van lieden als Peter Stuyvesant niet per se werden verdreven, zelfs in een zekere verstandhouding leefden met de nieuwkomers. De Britse overname van Nieuw-Amsterdam was het gevolg van de idee dat Manhattan geen Nederlandse kolonie was, maar een negorij van de WIC. Maar de grootste aangroei kwam er toen stoomschepen een veiliger transpoort met veel meer “lading” konden overbrengen. Toen de Titanic in de vaart werd genomen, sloot Ellis Island geleidelijk de poorten. Ook Argentinië zag niet altijd de juiste immigranten aankomen maar  werd een tijdlang een van de rijkste naties ter wereld, tot het populisme er een zootje van maakte, met hoge inflatie en verbrokkelende rechtsstaat. De vraag evenwel is waar de oorzaak lag van dat verlies aan welvaart?

 

Wat mij opviel bij deze paus was dat hij zich het lot van arme mensen overal ter wereld aantrok, maar daarom niet de schuld legde bij de anderen. Recent evenwel liet hij blijken niet veel met het beleid van Trump en co op te hebben, omwille van de deportaties, die men niet anders dan inhumaan kan noemen, niet alleen onmenselijk in de ervaring van de gedeporteerden, maar als onmenselijk ten aanzien van wereld. Nu was de Paus realistisch genoeg, ook toen hij in Lampedusa de behandeling van op of in zee gestorven asielzoekers aan de kaak stelde om te weten dat afkeer uiten weinig soelaas zou bieden. Het is immers een moeilijk op te lossen probleem van overbevolking, werkeloosheid en te weinig kansen op een goede opleiding en een autonome toekomst. Kijken we naar de migratiestromen, dan hebben de VSA een beter te begrenzen gemeenschap en Europa, waar mensen uit Afrika en Azië naar toe komt. Europa moet dan meerdere kwesties tegelijk behandelen, want zonder migratie lukt het noch Duitsland noch Europa om voldoende levenskrachtig te blijven. De kwestie van de opvang van vele duizenden asielzoekers – waarvan velen volgens de criteria van Dublin niet in aanmerking vergt veel van lokale besturen, meer nog om de eigen ingezetenen niet te verliezen, dan het centrale bestuur kan verzekeren. Dertig jaar geleden zegde men dat Afrika weldra zou leeglopen, maar dat is niet gebeurd, gewoon omdat de demografie en de graad van de behoeftigheid dat niet toelaten, te snelle bevolkingsaanwas en te lage inkomens, maar natuurlijk zijn er nog genoeg die onze kant opkwamen. Maar er trokken ook mensen naar China of voor zwaar werk naar de Arabische groeilanden, al komen daar meer Aziaten naartoe.

 

De man beleefde zoals u en ik een snel veranderende samenleving, met nieuwe technologie en nieuwe “powers that be”. De oligarchie die de macht greep in de VS was niets nieuws, denken we maar aan de Gilded Age, 1865 tot 1902, een tot historische periode van enorme groei, waarbij de werknemers in de industrie op 30 jaar tot 59 % aan loon zagen toenemen, iets waar we nu heel zelden over spreken. Nu zien we de snelle groei van fortuinen toenemen, maar de middenklasse wordt blijkbaar verpletterd. Maar kende hij zijn schapen, dan wist hij ook wie zich niet helemaal terecht als zoon of dochter van de kerk beschouwden, zoals de Amerikaanse Vice President. Toen ik vernam dat Vance recent Katholiek had laten dopen (in 1919), waar een mens weinig tegenin brengen, viel me op dat hij de tien geboden niet goed onder knie had, alvast het verbod te liegen, m-terwijl ook de 7 werken van barmhartigheid hem niet afdoende bekend zijn. Als politicus moet men al eens iets vertellen, maar wat hij in  München vertelde over Europa, was wel heel ver benevens de waarheid. Dat wil zeggen dat de fundamentele vrijheden, waar in de VS de bekende amendementen garant voor staan in Europa niet op die schandalige wijze onder druk staan als in de VS en al zeker de vrijheid van opinie nog verdedigd wort, wel beseffende dat die onder druk staat. Over Woke is gesteggeld, maar er is geen overwinning van woke uit voortgekomen. In discussies worden standpunten al eens scherper aangezet, maar er komt dan wel achteraf opheldering en dialoog, zonder dat mensen om hun mening afgevoerd worden.

 

Paus Franciscus was een bijzondere man, die in deze merkwaardige tijden interessante maar ook controversiële uitspraken heeft gedaan. Abortus is nodig als men verantwoord ouderschap wil, want de man heeft zelden last van een overhaaste wip. Het is in die zin dat de kerk grondig moet nadenken over het begrip van de  zonde, want hoewel het discours minder aandacht krijgt, blijft de kerk getekend door de idee van Augustinus, dat de mens niet anders kan dan zondigen, misschien niet altijd een doodzonde, maar toch. Erasmus gaf in zijn vertaling van het nieuwe testament – Novum Instrumentum, wel op de index gezet rond 1563, mee dat die lezing berust op fouten van kopiisten en misschien we kwaadwillige amenderingen, maar wie ligt er nu wakker van Erasmus en andere bijzondere theologen, zoals een Karl Barth, die vanuit een liberale traditie kwam, zelf vond dat die theologie zinledig was geworden. Het was voor mij een indicatie dat we onze inzichten niet te zeer op één as kunnen richten. Heeft het zin zich met theologie in te laten, want het heeft toch geen  wetenschappelijke betekenis, maar als bron voor de ideeëngeschiedenis biedt theologie heel wat toegangen, maar toch als discipline, als denkmodel heeft de theologie wel degelijk mee het denken in het Westen vooruitgeholpen, al blijft het ook altijd een conservatief bastion.

 

Hij werd dus begraven in de basiliek Sancta Maria Maggiore, een pauselijke basiliek buiten het Vaticaan. Wat de betekenis ervan is, zal nog wel stof opleveren voor studies, want normaal krijgen Pausen hun laatste rustplaats in de crypte van de Sint-Pietersbasiliek. Is het een teken aan de wand? Een daad van bescheidenheid? We zullen het wel vernemen, maar of zijn handelen, faits et gestes, veel heeft in beweging heeft gezet? Geen idee. Het maakt het ook moeilijk de daadwerkelijke inbreng van zo een paus te waarderen. Voor onze tijd valt des te moeilijker, omdat de autoriteit van de Paus in Europa nog weinig voorstelt, terwijl dat elders in de wereld wel degelijk anders ligt en wordt homohaat normaal geacht, waarbij de bisschoppen daar geen bezwaar tegen hebben. Sinds Vaticanum II is de paus in het Westen veel meer tot verantwoording gedwongen, al proberen ze daar onderuit te komen. Daarom kan men het overlijden van Franciscus niet onvermeld laten in de kronieken, maar duidelijk is niet wat zijn inbreng zal blijken te zijn, behalve dan dat hij opnieuw naar de menselijke maat terug probeerde te gaan, waarbij kardinalen werden uitgescholden voor hun carrièrisme.

 

Bart Haers