Boekpresentatie

Boeken geschiedenis

Wie overleefde of wie verdween via Mechelen

Insa Meinen, De Shoah in België, de Bezige Bij België

Gisteren zat ik dus te luisteren naar prof van Goethem, naar de auteur Insa Meinen en Joseph Pears over een nieuw boek. Een boekpresentatie heeft natuurlijk veel van een theaterstuk, maar de discussie aan het einde van de vragenronde liet weer eens blijken dat wat 75 jaar geleden gebeurde nog steeds heel wat emoties lijkt op te wekken. Was ik achteraf wat beduusd, dan omdat precies de kwestie aan de orde kwam hoe de lokale overheden en de mannen, mensen die ze bemanden vaak in de realiteit de vele vormen van antisemitisme wisten te overwinnen als een vaag gevoel van onbehagen en mensen in nood gingen helpen.

Waarom het gesprek niet in het Engels kon verlopen, of zelfs Nederlands laten we even voorbij gaan, maar zowel Van Goethem als mevrouw Meinen wisten ons wel te boeien, omdat er een nieuwe invalshoek aan het licht kwam, vanuit Duitse archieven. Dat de klassieke beeldvorming met dit boek op de helling komt te staan, onder meer door de rol van de Militarverwältung te benadrukken, daar waar men vaak dacht dat de Wehrmacht niet zo gedreven was de SS te steunen om de joodse medeburgers uit te roeien. Dat kleine eenheden van de overheidsdiensten van Duitse komaf, zoals de deviezenjagers meer Joden vonden en opbrachten naar de Dossinkazerne is ook zo een inzicht dat ons mocht verrassen, want men dacht lang dat de bezetter zijn vuile overwerk overliet aan de vrienden in het bezette gebied. Maar alvast in dit land leek die weinig steun te krijgen, voor het afhandelen van wat de Joodse kwestie aanbelangt.

Het feit dat flink wat joodse medeburgers de Shoah overleefden, door het ontwikkelen van passende strategieën om weerstand te bieden tegen de bezetter, is iets wat we ons niet altijd voor ogen houden. Dat iemand als de Frankfurtse Tony Simon-Wolfskehl het overleefde via Gentse vrienden, wisten we, maar doorgaans zijn er in het collectieve geheugen maar weinig namen doorgedrongen van Belgische Joden die de oorlog en de vervolging overleefden. Meer nog, Insa Meinen legde er de nadruk op hoe hard het leven werd eenmaal men de legaliteit verliet, om te overleven. Voor ons zijn de heroïsche vormen van verzet, gewapend verzet of het overbrengen van gevallen piloten en anderen van belang, het simpele onderduiken was in wezen niet zo simpel.

We beseffen wel dat de oorlog voor ons een vreemd gebied is geworden en dat de betrokkenen de schrijnende wonden moeilijk kunnen verduren, beseffen we wel degelijk. Maar het maakt meteen duidelijk waarom men deze fase in de geschiedenis niet kan of mag politiseren. Terecht stelde de inleider, Herman van Goethem vast dat dit verleden nog steeds in politieke discussies en vooral als politiek wapen gehanteerd wordt. Dat laatste lijkt ons bevreemdend, omdat we nu in andere tijden leven, met andere kwesties. Verre van ons werpen we het verwijt dat we de Shoah niet ernstig zouden nemen, maar wel denken we dat men zo graag het antisemitisme bijvoorbeeld in de Vlaamse volksaard zou willen leggen. Er blijkt nieuw onderzoek nodig om een en ander te begrijpen, voor alles in kaart te brengen. Het boek van mevrouw Meinen zal dus best wat aandacht krijgen, want de visie die Saerens ontwikkelde in 2000, lijkt voor herziening vatbaar, wat niets aan zijn verdienste afdoet. Maar het is wel duidelijk dat Antwerpen, waar voor 1939 tal van vluchtelingen uit Midden-Europa en Duitsland kwamen op weg naar het beloofde land, de VSA, maar niet meer zijn weg geraakt, als eerste aangepakt werd en dat desondanks in 1943 nog tal van mensen op hun officiële adres bleken te wonen. Vluchten kon overigens ook voor waakzaamheid van de Sipo-Gestapo zorgen en grotere risico’s. De politieagenten waren blijkbaar niet en bloc bereid te bevelen van hun eigen oversten de hoofdcommissaris en de burgermeester te volgen. Met andere woorden, als steeds, er is veel gebeurd dat we voor onmogelijk zouden houden, maar dat geldt ook in de andere richting.

Laten we dus eerst het boek lezen en dan zien wat de finale conclusies kunnen zijn. Met dank aan de Buren en het Goethe-Instituut en Museum Bellevue, dat we dit gesprek mochten bijwonen en de uitgever die het boek, dat anders binnen de wetenschappelijke wereld was gebleven toch te laten vertalen. Dat opent een nieuw venster op de geschiedenis. Dat kan maar ook beter ook waarderen.

Bart Haers