Europese dromen

Europa

Aansporing of cultuurpessimisme

Geert Mak en de EU

Gisteren in de Schelp van het Vlaams Parlement een feestelijke bijeenkomst bijgewoond en met enkele vragen terug naar huis gegaan. Waarom begint en eindigt Geert Mak zijn lezing met het verstijfde hondje op de ijsschots? Waarom acht hij het zo nodig ons te waarschuwen dat als er niets verandert de boel naar de verdoemenis gaat?

We weten wel, Europa staat inderdaad voor enkele kruispunten, die niet altijd duidelijk aangegeven worden of die we gewoon niet willen zien. Bij vergelijking van de verschillende machtsblokken in de wereld, staan enkele individuele landen van de Unie wel tamelijk hoog, maar de EU als geheel en als markt blijft vaak achterwege. Europa telt bijna een half miljard mensen en beschikt over een merkwaardige politieke traditie. Aan de ene kant weten we hoezeer de oorlogen van de 20^ste eeuw het Europese zelfbeeld hebben bepaald, daar heeft Mak gelijk, maar tegelijk was er een geloof in waar Europa voor stond. Auteurs als Stefan Zweig, Thomas Mann en Arendt, maar ook veel mindere goden hebben al vroeg de idee ontwikkeld dat dit Europa toch wel een eenheid vormde en tot samenwerking in staat zou moeten zijn. Let wel, sinds 1715 is het aantal jaren oorlog op het Europese continent bepaald beperkt te noemen, maar de oorlogen die we kenden waren wreed of kwamen voort uit excessief nationalisme, liberalisme en utopisch socialisme. Europa deelt ook in hoge mate een koloniaal verleden, met negatieve aspecten en duistere bladzijden, maar ook met het uitdragen van een ander concept van mensheid, van samenleven.

De 13 koloniën die zich vrij maakten van Engelse bemoeienis en geen taks wilden betaalden zonder er inspraak in te hebben, hebben vandaag – nu de VS vijftig staten telt – enkele kostbare aspecten van hun staatsopvattingen laten vallen en ook in Europa weten we niet altijd goed raad met het invullen van onze traditie in een nieuw kader.

Op de trein naar Brugge kon ik de gedachte niet van mij afzetten dat we nog maar zelden spreken over die tradities, die diep ingeworteld zijn in onze opvoeding en vorming. Het concept van de vrijheid was vanouds een complex gegeven, dat we niet altijd goed en naar behoren invullen. Eenvoudig is dat ook niet, net zo min als een eenduidige definitie van tolerantie goed mogelijk is. Maar we weten wel dat er enkele elementen onvervreemdbaar zijn, hoewel de nieuwe technologie voor het beleid verleidingen met zich draagt, die men ter bevordering van de vrijheid en het persoonlijke leven ten goede kunnen aanwenden, maar die waarden ook ten kwade de burgers en het samenleven kunnen bedreigen. Soms kan je er niet onderuit vast te stellen dat er over Europa een stolp lijkt te zijn geplaatst, waar het leven goed is, maar dat er steeds meer barsten in komen. Ook in dat opzicht kunnen we Geert Mak volgen, maar dan hadden we toch gehoopt dat hij daarvan enkele voorbeelden had gegeven.

Want na de zitting in het Vlaams Parlement liep ik nog even naar de publiekstribune van de Kamer, waar een vraag aan de orde was van Bert Maertens, die de besparingen voor defensie wel begreep, maar niet de amechtige weigering na te denken over de vorming van een BENELUX-leger, in afwachting van meer. Zowel de vaste kosten van een legermacht als het vernieuwen van materieel en onderhouden van de kwartieren kosten heel veel en bescheiden landen, met een grote urgentie te besparen, willen de kosten voor defensie koste wat het kost beperken. Welnu, de andere fracties gingen gewoon niet in op de dwingende suggestie van Bert Maertens, maar lieten de minister wat vertellen, zolang hij die optie maar niet overnam.

Ook de minister van Buitenlandse zaken liet zich zeer onlangs nog uit over een intensere samenwerking voor Europees buitenlands beleid, maar de hoge commissaris slaagt daar niet. Sommigen noemen de verwachting dat dit ooit lukken zal naïef, maar tegelijk ergert iedereen zich aan het optreden van Europese leiders in verspreide slagorde.

Geert Mak was en is zich daar van bewust, maar voelt zich niet geroepen de concrete uitwerking van deze kwesties ook te benaderen. Europa moet ontwaken, maar tegelijk mogen we ons pacifistische patrimonium niet laten schieten. Soft power alleen, zo herhaalde hij, kan Europa zich niet meer veroorloven. Dus toch een gewapende vuist? Soft Power is de vorm die Europa gekozen zegt te hebben om met de nabuurstaten overweg te kunnen, maar noch Oekraïne noch Turkije, vooral Turkije lijken daarmee nog genoegen te nemen. Men wil lid worden van de EU, maar tegelijk, zo blijkt in de afgelopen jaren van de crisis, voelt men aan hoe moeilijk het is die eenheid ook vorm te geven. De schuldpositie van landen als Griekenland of Ierland was niet echt bemoedigend, maar ook Japan en de VSA hebben met zware financiële problemen af te rekenen.

Geert Mak hakte ook in op de president van de EU, die niet de sterke figuur zou zijn, die men verwacht had. Maar met diens welnemen vroeg en vraag ik me dan toch af, hoe die sterke figuur met Angela Merkel of Sarko door één deur zou kunnen. Met whealen en dealen, of strijken en schikken, om Oldenbarnevelt vrij te citeren kan er wel al veel gebeuren. Voldoende? De vraag is wat we voldoende zouden moeten achten.

De terechte vragen over democratie in Europa hebben hier alles mee te maken. Het klopt dat nogal wat landen de EU wel eens misbruikten om onpopulair beleid te verantwoorden en successen op de eigen hoed te steken. Niettemin, Schengen, de Euro en een groeiend gemeenschappelijk juridisch bestel zijn geen zaken om zomaar terzijde te schuiven, al valt het niet altijd mee er de baten van in te zien. De wijze waarop men via referenda aan de EU-burger inspraak wil verlenen, laat overigens zien dat er hier nog heel wat denkwerk nodig is. Spreken mensen in besloten kring wel eens over Europa? Meer dan onderzoeken menen te mogen aantonen, omdat de Europese constructie nu eenmaal zo ver gevorderd is, maar ook omdat men wel beseft dat Europa heel wat realisaties en vooral vrede, langdurige vrede heeft gebracht en een ongekende welvaart. Maar bijvoorbeeld de vergelijkingen omtrent onderwijs laten zien hoe men de concrete invulling die de onderscheiden eraan geven, met aan de ene kant soms dure inschrijvingsgelden of aan de andere kant soms opvallend weinig veeleisend, laten zien dat we in zo een gesprekken elementen van het debat niet voldoende aangereikt krijgen. Discussies over het democratisch deficit of de complexe besluitvorming zijn niet altijd zinvol.

Afgelopen dagen was er nogal wat te doen over de proefvelden voor een nieuwe aardappelsoort. Actiegroepen maken zich op die proefvelden te vernietigen, terwijl de onderzoekers aangespoord worden dit soort onderzoek met bekwame spoed verder te zetten. Die nieuwe aardappelsoorten, om maar iets te noemen zijn niet enkel gericht op menselijke consumptie, maar ook op industriële toepassingen, om minder afhankelijk te zijn van petrochemie voor de productie van nieuwe polymeren. Europeanen zitten niet stil en op veel domeinen van wetenschap en techniek is men druk doende, maar het beeld dat we ervan hebben blijft vaak ondermaats.

Gaf Geert Mak dan de verkeerde state of the Union? Anders dan de president van de VSA die hierin zijn beleid en dat van zijn administratie verantwoordt en toekomstperspectieven aandraagt, kan een intellectueel, hoe betrokken ook, niet veel anders dan als stuurman aan de wal een aantal elementen te verbetering aandragen. In die zin kan men niet snel genoeg deze tekst en andere aan een ruimer publiek ter hand stellen. Maar toch, het blijft wringen, want hoezeer hij er zich ook toe inspande, Mak kwam er niet toe de vraag van Luuk van Middelaar naar behoren verder uit te werken. Opnieuw kwamen de lage opkomstcijfers voor de verkiezingen voor het Europees parlement aan de orde, opnieuw de nefast uitgelopen referenda over de grondwet en de nauwelijks leesbare grondwet zelf natuurlijk. Maar we moeten nu beleid uitwerken gegeven dat veelheid van Europese tafels en proberen het publiek hiervoor gevoelig te maken. Sommige media doen hier graag een stevige inspanning, maar al te vaak blijft men hameren op de zwakheden van de EU en het gehele weefsel.

Zo ook Geert Mak die vond dat het verdrag van Lissabon niet veel aanleiding geeft tot verdere verdieping van de samenwerking. Op het oog heeft hij gelijk, maar de urgentie van de EU-crisis laat afdoende zien dat men hier wel degelijk aan sleutelen kan, als het moet. Maar het publiek is hiervan niet afdoende op de hoogte. Men hoort over besparingen en meent dat dit een europese mantra zou zijn.

Zou het kunnen dat ik me als een “believer” laat kennen? Heel wel en eindelijk laat ik het graag aan anderen over hiervan de aspecten af te wegen. Sinds 1979 en de eerste directe verkiezingen voor een Europees parlement, dat toen veel onmachtiger was het de Commissie moeilijk te maken, werden we inderdaad overtuigd dat ondanks detailkritiek of kritiek op de bureaucratie dat Europa toch wel de moeite was hierover meer van gedachten te wisselen. Europa is een zaak van de burgers en het was goed dat de voorzitter van het Vlaams Parlement hier ook aangaf dat hij in het parlement meer aandacht op zou vestigen. Debatten hoeven niet altijd een machtsstrijd als inzet te hebben, meer nog, men zou van die neiging wat meer afstand moeten kunnen nemen, wat meer soft power. Onderzoek naar aangenomen waarheden en vastgeroeste ideetjes, het zelfbeeld, dat Geert Mak met verve schetste, zouden dat publiek wellicht meer kunnen aanspreken, dan onderzoekers en experts denken.

Nog een concreet voorbeeld: We weten dat de Noordelijke Atlantische oceaan zowat leeg is gevist en nu begint met de kusten van Afrika te teisteren met veel te zwaar materiaal. Efficiënt is het wel, maar ook vernietigend voor ecosystemen. Kan men aan de schepen per natie geen maximum vermogen opleggen, dan zou men dat wel kunnen op een hoger niveau, dat van de EU. Een van de argumenten kan dan zijn dat we de lokale leefgemeenschappen wetens en willens onder druk zetten. Een pleidooi voor duurzame visserij, maar ook dito oliewinning of landbouwproductie kan men evengoed zien als een soft power. Immers, put men de visserijgronden uit, dan zijn die lokale vissers wel genoodzaakt elders heil te zoeken en te migreren.

Conclusie mag dan ook zijn dat Geert Mak ons wel aan het denken zette en dat onze kanttekeningen er alleen konden komen, in deze vorm omdat we toehoorder waren bij zijn rede, de State of the Union. Bijdragen aan Europa is ook voor burgers weggelegd, maar ook de experten dienen zich hiervan meer bewust te zijn, zich niet van de burger af te keren, laat staan te geloven dat die het niet begrijpen kan. Europa is het product van hoge scholing en degelijke reflectie, werd al voor de verdragen van Parijs en Rome gedragen door heel wat burgers die best begrijpen dat het soms heel wat whealen en dealen vergt om tot consensus te komen.

Daarom waren we blij, thuis gekomen te merken dat een minister van Buitenlandse zaken zich durft boos te maken op bepaalde niet ingeloste verwachtingen, bijvoorbeeld over meer gezamenlijk optreden. Maar wonder boven wonder, in de krant viel net gisteren te lezen dat Europa in de VN een eigen stem zal krijgen omdat Europa niet zomaar een losse federatie van landen is, maar zozeer geïntegreerd dat de lidstaten gezamenlijk beleid willen, kunnen maken. De hond waarover de spreker het had, zat daarom misschien niet alleen verstijfd van schrik op de ijsschots, maar vond het ook geestig zo snel vooruit te gaan. Wij zijn wellicht niet zo verstijfd van schrik over de veranderingen, want de baten van de digitale revolutie overstijgen nog steeds de nadelen ervan. Niet enkel in financieel opzicht, maar net als het erom gaat nieuwe netwerken binnen de Unie tot stand te brengen.

Met dank dus aan politici, onderzoekers, academici en burgers die er gisteren, samen met humaniorastudenten om van Geert Mak te vernemen hoe hij over de EU anno domini 2011 denkt, waarna we met plezier onze eigen weg gaan met zijn aangereikte visie.

Bart Haers

6 mei 2011