150 jaar Leopold II

Dezer Dagen

Leopold II en wij

150 jaar na zijn troonsbestijging

en eedaflegging

Justin Malfeyt was onder Leopold II
actief als vicegouverneur-generaal
in de Vrijstaat en toch heeft men
in Oostende deze stèle bewaard. Al
kennen maar weinig mensen het
monumentje. 

De figuur van Leopold II (9 april 1835 - 17 december 1909) besteeg, zo konden we lezen in een artikel in DS 150 jaar geleden, op 17 december 1865 de troon. Waar het artikel over ging? Over de Afrikaanse zaken van de koning. Wel ben ik het eens met de auteurs dat men het beleid en de gevolgen ervan dat Leopold II gevoerd heeft, best goed onderzocht wordt. Men moet de context beter onderzoeken, zonder dat dit desgevallend als een verschoninggrond kan gelden. Dat men over de politiek in de Congovrijstaat veel vragen mag en moet stellen, spreekt voor zich. Alleen, men moet het dan wel goed doen, want de geschiedenis van de strijd om de hegemonie op de rubbermarkt komt daarbij nooit aan bod. Mag men mensen uitbuiten? Neen, maar gebeurt het niet ten allen kante?

Een monument voor de slachtoffers van de exploitatie van Congo? Het komt mij een goed idee voor, beter dan het afzagen van handjes van het beeld in Oostende. Want het kan wel een goed idee zijn de verschillende facetten van de geschiedenis onder de aandacht te brengen, maar men kan niet zomaar ethische maatstaven hanteren. Men vergelijkt ook wel eens Leopold II met figuren als Hitler, maar dat lijkt historisch een grove misvatting, want dat zou betekenen dat de koning niet enkel in Afrika als despoot optrad, maar ook hier te lande terwijl er maar weinig feiten bekend zijn die er aanleiding toe geven dat aan te nemen. Wel heeft de koning de wet wel eens tot het uiterste opgerekt om bepaalde stedenbouwkundige plannen gerealiseerd te zien. Maar heeft de vorst ooit zonder meer tegen de grondwet gehandeld en dus tegen zijn eed? Er waren grote conflicten met Karel Buls en August Beernaert, maar dat betekent nog niet dat de vorst zomaar de grondwet zou overtreden. Maar hij was geen mediocre persoonlijkheid.

Met Karel Buls ging hij in een felle discussie op het vlak van de stedenbouw in Brussel. Buls wilde de oude stad in ere laten - in aanmerking genomen dat het probleem van de Zenne, de risico's op allerlei epidemieën wel degelijk erkend werd, al was er veel protest vanwege de noodzakelijke onteigeningen en het slopen van een hele volkswijk - maar Buls en Leopold II botsten over de aanleg van de Kunstberg en over hoe men de hoge stad zou verbinden met de oude benedenstad. Achteraf bekeken waren de inzichten van Leopold II toch niet zo negatief, maar het punt was dat hij een nieuwe, open uitkijk wou vanaf het Koningsplein, terwijl Buls de aangroei van huisjes en huizen wilde bewaren.

Met Beernaert ging Leopold II ook in de clinch, al lijkt het er eerder op dat de liberalen en katholieken liever geen verkiezingen met evenredige vertegenwoordiging zagen. Beernaert werd in de minderheid gesteld en trad af. Het is goed te overdenken dat de regeringen in die jaren met kwesties te kampen hadden, zoals het verstrekken van onderwijs voor iedereen, een strijd die tot 1914 aansleepte, zoals de sanering van volkswijken, zoals het wegennet, het kiesrecht en organisaties van de gezondheidszorg. Ook de taalkwestie speelde toen altijd weer op en Beernaert was een van die mensen die zonder zelf goed Nederlands te spreken wel beleid hebben gevoerd ter vernederlandsing van de samenleving.

Waar Beernaert wel botste met Leopold was na zijn ambtsperiode als regeringsleiders - de titel van premier ministre werd nog niet zo stevig ondersteund en doorgaans bestierde de premier naast algemene zaken ook een vakdepartement, maar ook dat was nog niet allemaal uitgeklaard. Immers, de democratie was in volle ontwikkeling en dat het kiesrecht werd uitgebreid tot een persoonlijk recht moet men onder meer Beernaert ten goede rekenen, maar ook de koning die daar wel vrede mee had. De breuk tussen Beernaert en Leopold voltrok zich na het premierschap, toen Beernaert de Congopolitiek kritisch ging bejegenen. De man die in 1909 de Nobelprijs voor de vrede kreeg, zou dus niet zomaar voetstoots de koloniale exploitatie van Kongo hebben aanvaard. Had dit te maken met zijn activiteiten in de Vredesinstellingen die rond 1900 werden opgericht en waar wij vandaag nauwelijks iets over horen? Had hij het als Eerste Minister gedoogd of was hij zich niet afdoende bewust van de situatie in de Vrijstaat? Voor ons lijkt het allemaal glashelder: Leopold begon met de exploitatie om alleen maar winsten te halen, maar in 1896 dreigde wel het persoonlijk failliet van de koning, omdat de verwachte inkomsten uit de kolonie niet gerealiseerd werden. Het was inderdaad de rubber die hem redde, maar ook pas dan kwam de kritiek tegen de Vrijstaat goed opzetten.

Vandaag moeten we ons niet uitlaten over de vraag of de exploitatiemethodes in de kolonies van de Westerse imperia geoorloofd waren of niet, want daar kan geen discussie over bestaan: de bewoners van de kolonie werden niet als burgers beschouwd en mochten zonder scrupules bejegend worden. Jef Geeraerts heeft als jonge koloniale ambtenaar deze gedachte evenzeer zonder scrupules verder gezet, wat sommige van zijn aanbidders en aanbidsters nog altijd niet doorhebben.

Het verschil is dat Leopold II nooit een stap in zijn persoonlijke rijk heeft gezet - wat geen verschoning is voor de methodes van exploitatie - maar wat wel laat zien dat we hem moeten vergelijken met andere koloniale machten, waarvan de leiders ook lang niet altijd voet aan wal hadden gezet in de kolonies.

Men kan hierbij niet voorbij aan de idee dat de Britten graag koesteren, dat ze geen oorlogsvoerende natie waren en een voorbeeldige kolonisator, behalve dan in India, in de Sudan, waar ze in 1898 bij Omurdan met hun wapens de autochtone strijders gewoon afslachten. Mitrailleurvuur bleek dodelijk volgens Winston Churchill tegen de speren of enkele geweren waar de tegenstand over beschikte.  Dat is evenwel geen voorwerp van veel discussie. Zou het kunnen dat sommigen de aperte misstanden in het Kroondomein hebben aangegrepen om de eigen misdaden weg te moffelen. Men weet immers dat de andere koloniale machten ook niet bepaald respectvol stonden tegen de lokale bevolking in hun kolonies.

Dat neemt dus niet weg dat Leopold II heeft geduld of opgedragen heeft aan zijn agenten in de kolonie om eruit te slepen wat eruit weg te slepen viel. De mensen golden als stok, als "veestapel" en moesten produceren, zoals dat ook in onze eigen industrie het geval was, toch? Het probleem van de economische praktijken in die jaren in Europa en in de kolonies is evenwel niet van dezelfde aard, in die zin dat er van emancipatie van of voor die koloniale bevolking geen sprake was. Dat de confrontatie tussen blanken en lokale mensen niet zomaar vreedzaam verliep, laat weinig aan de verbeelding over. Dat men kan verwachten dat een koloniale exploitatie zonder toezichthouder - tenzij om de revenuen te incasseren - zich weinig om mensenrechten bekreunt, laat staan dat men zich aan billijke arbeidsverhoudingen veel gelegen laat liggen, mag toch niet verbazen. Tenzij men zou vrezen voor een gebrek aan arbeidskrachten en verder is er de vraag hoeveel tijd men moest investeren om arbeiders op te leiden.

In de aversie tegen de constitutionele vorst Leopold II moet men dus iets onderkennen dat aan zelfbegoocheling grenst. Maar erger nog is dat men wel Leopold II met Hitler wil vergelijken, maar andere verantwoordelijken van de wreedaardige koloniale praktijken gewoon onbesproken laat. Er bestaan cijfers over het aantal doden dat bij de exploitatie zou zijn omgekomen, maar zelfs de historie van de afgehakte handen blijkt een typische vorm van mythevorming. Wie had er belang bij? Waren de critici zo weinig door materiële belangen gedreven als men het voorstelt. De uitbaters van de rubberconcessies, hadden die er echt belang bij dat hun werkvolk uitgedund werd, geliquideerd werd of verminkt. En de Force Publique, die de orde diende te bewaren, had  die belang bij moorddadig gedrag en verkrachtingen? Er is ongetwijfeld heel wat gedaan en aangericht dat niet hoort, dat behoort helaas tot de praktijken en daarom moet men het koloniale tijdvak niet onverdeeld als een succes voor te stellen. Maar wat me wel stoort is dat men uit die vele koloniale verhalen net dat ene haalt, dat blijft nazinderen. Als men ziet wat er nu gaande is sinds 1995 in Oost-Congo, dan is het duidelijk dat men de ellende van de arme "zw*rtjes" vandaag niet zomaar aan de koloniale erfenis mag toeschrijven - behalve de import van wapens en de strijd om het diamant en de andere aardmetalen.

De zaak is dat ik niets pro Leopold II hoef te zeggen, maar dat men in de extreme voorstelling van zaken misschien wel sommige gevoelige zielen kan raken of tot razende verontwaardiging kan bewegen, redelijk is het niet. Als Afrikanen zich willen afzetten tegen het verhaal, dan zal ik dat niet alleen begrijpen, maar zelfs ondersteunen, als ze onderkennen dat het proces van kolonisatie door België, Leopold II een kwestie was van een geopolitieke schaakpartij waarbij Pruisen, Bismark de zaak naar eigen hand wist te zetten en zo Londen afsneed van dit enorme gebied.

Men durft nauwelijks te spreken over de mate waarin na 1885 in dit gebied een begin van beschaving is gebracht. Terecht heeft men na de uitspraken van Patrice Lumumba kritische opmerkingen gebracht over de vraag waar de Belgische kolonisator tekort is geschoten. Maar van de discussies waarbij onder meer Jef van Bilzen  zich liet gelden met een plan voor een ontvoogding van Congo door de elites tijdig voor te bereiden en dat was nu precies wat de independentisten niet konden pikken in een tijdspanne van 30 jaar te beginnen in 1955. Opgemerkt mag worden dat in 1985 Zaïre, zoals Mobutu sese seko het noemde, al goed en wel aan ongecontroleerde plundering onderhevig was ten koste van de lokale bevolking en dat er van vele oude instellingen als stutten voor goed bestuur geen spoor meer was. De waarheid is dat de Belgische kolonisator lang vastgehouden had aan de idee dat er in Congo geen universitair geschoolden moesten zijn, maar hadden het feit genegeerd dat ze toch een elite hadden gevormd, de zogenaamde "évolués" aan wie een (klein-)burgerlijk ideaal werd voorgespiegeld.

Dezer dagen bekijken we de geschiedenis vaak om een eigen verhaal te doen gelden, maar zonder afdoende respect voor wat we (kunnen) weten. Dat Leopold II een man was die zich graag liet gelden, weten we. Dat hij lang niet altijd een boze genius was, veel minder. Men zegt te weten dat er in 10, 15 jaar tijd tot 10 miljoen mensen zouden vermoord zijn of omgekomen door ontbering en ziektes. Wie dat kan bewijzen moet een heel groot geleerde zijn, want we weten toch niet hoeveel mensen er in dat gebied leefden rond 1880. Oh ja, de kloosters, dispensaria hebben alleen maar bijgedragen aan de ellende. Omgekeerd leest of hoort men nooit de vraag over hoe het met de bevolkingsgroei in het gebied gesteld was. Welke rol was toenemende voedselveiligheid toegemeten, gezondheidszorg en werkzekerheid? Hoe snel nam de levensverwachting toe  - en zakte weer ineen na de Indépendence - het  zijn toch wel relevante vragen.

Zolang we niet kunnen kijken naar die periode en daaruit dan ofwel de stedenbouwkundige activiteiten of de koloniale misstappen te distilleren, draagt men niet bij tot een beter inzicht. De ene leider groots noemen en de andere onder het tapijt vegen wegens de door hem of haar begane misdrijven, heeft niet veel zin. Aan de andere kant, Leopold II is veruit de meest in het geheugen gegrifte figuur in de Belgische geschiedenis sinds 1830. En het palmares is gemengd, zo te zien. Misschien is het dat wat me het meeste aanspreekt in deze stedenbouwer, de man ook die de Vlaamse burgers geen kwaad hart toedroeg, die toezag op de hervorming van het onderwijs en van het leger. De man ook die er zich voor inspande dat de havens en voor Antwerpen konden groeien en bloeien. Hij steunde mee of joeg baron de Maere aan om in Heist een nieuwe haven te bouwen, die plechtig geopend werd in 1907.

De verantwoordelijkheid van een constitutioneel vorst is per definitie beperkt want perfect omschreven en dus kan men Leopold II op dat vlak weinig verwijten. Zijn inzet bestond erin België - zonder de neutraliteit in gevaar te brengen - een plaats op de Europese kaart te bezorgen en daar slaagde niet alleen hij in, maar ook de Belgen zelf, de industriëlen, wetenschappers, juristen en het volk. Men kan zich beroepen op de commentaar van Victor Hugo, van Arthur Rimbaux en andere passanten, zoals dat vandaag ook het geval is. Maar tegelijk komen er wel mensen graag naar België, als onze steden zich maar niet te veel conformeren aan wat elders te beleven valt. Wie nu was de grote aanjager van de toeristische sector? Leopold II. Leopold II probeerde in vele aangelegenheden zijn land op de kaart te zetten, maar lang niet alles wat hier verwezenlijkt werd, droeg noch draagt zijn stempel. Wel kan men niet om de vaststelling heen dat dit land tussen 1870 en 1914 een ongemeen snelle en duizelingwekkende groei en ontwikkeling kende, inclusief ontvoogding, al wil men net dat niet geweten hebben. De strijd tussen patroons en werknemers werden wel endemisch, evenzeer groeide het inzicht dat men best de loon- en arbeidsvoorwaarden, evenals sociale rechten kon verbeteren. Het verhaal van de machtsstrijd tussen Arthur Verhaeghe, de rode baron, Charles Woeste en de Christelijke arbeidersbeweging die voorwerp van strijd leek tussen Arthur Verhaegen en Charles Woeste, maar de arbeidersbeweging kon zonder een van beiden verder, is vrijwel alleen nog voer voor enkele ghost writers die het verhaal van beweging willen opsmukken. .

Edoch, hoezeer het ook terecht is dat we de arbeidersbeweging, de economische ontwikkelingen en politieke tribulaties weten te bestuderen zonder veel aandacht te hoeven besteken aan zijne majesteit, tegelijk blijft het zo dat er niet zo heel veel aan syntheses geschreven worden over die periode uit onze geschiedenis. En ja, dan moet men ook sine ira et studio de rol van de vorst bekijken, zonder vooroordelen. Maar precies opinieartikelen in de krant die pleiten voor een standbeeld voor de slachtoffers van de Vrijstaat en het Kroondomein, helpen het inzicht niet vooruit. Was er racisme in het spel? Wellicht, maar dan in hoofde van de lokale ordetroepen en administrateurs, van concessiehouders en wie al niet meer. Maar zij verrichtten hun handelingen dan wel in naam van hun opperste baas, hoe ze het deden, daar had men in België doorgaans weinig zicht op. Maar had men zicht op wat in Franse en Britse, Hollandse kolonies gaande was? Neen, vergoelijken moet men niets, maar blijven steken in clichés en vastgeroeste beelden helpt ook het inzicht niet vooruit. Justin Malfeyt? Hij was onder Leopold II vicegouverneur-generaal in Congo. Hij vervulde de hem toevertrouwde opdracht, maar veel kunnen we er niet over zeggen, want wat weten dan echt van het bestuur van de Vrijstaat?

Bart Haers