Adenauer, Founding Father van Europa

Reflectie

Adenauer en de Eurosceptici

Hoe een project aan kracht verloor

Abdij Maria Laach waar Konrad Adenauer een
jaar lang een toevlucht zocht. Benedictus was
en blijft de vader van de Europese cultuur,
al herhaalt men dat niet meer zo vaak. 

Sam van Clemen schreef een biografie die onze aandacht waard is, omdat hij de figuur van Konrad Adenauer met een goed gevoel voor ritme weet te brengen en ook de mens Adenauer, met ijdelheden, afgunst en overmoed incluis presenteert. Moet er dan nog iets gezegd?

Precies de desolate positie van Duitsland na 1945 en hoe Adenauer er met vele anderen in slaagde Duitsland aan West-Europa te verbinden, moet goed bekeken worden. De Westbindung was na 1945 voor de latere kanselier cruciaal, maar deze man van zeventig begon wel aan een erg groot avontuur. Had hij niet twintig jaar vroeger ook gedacht aan een nieuwe soevereine staat Rijnland? Zoals men ziet kunnen de geesten  rijpen, als men er de tijd toe heeft, zoals Adenauer die van 1933 af ambteloos burger was geweest en geen greep meer had gehad op de gebeurtenissen. Hij had onder meer in Maria Laach in de Eifel verbleven om uit de greep van de SD te blijven. Wat voor gesprekken heeft hij daar gehad met de abt en anderen? De abt, Ildefons Herwegen, zou overigens deel hebben gehad aan verzet tegen het regime.  

Mij viel het al vaker op dat we het denken van een figuur die zo veel uiteenlopende omstandigheden heeft gekend niet echt belangrijk vinden. Sam van Clemen kon daar niet onderuit, maar weinig mensen nog zullen er weet van hebben hoe Adenauer al in 1906 in publieke dienst is getreden. Is het dan zo belangrijk? Nu we met euroscepticisme te maken hebben, nu sommigen (opnieuw) twijfelen aan de verbondenheid van Duitsland met het oude Europa, zal men toch wel even moeten nadenken.

Even Euroscepticisme omschrijven, lijkt wel aangewezen: alle facetten die samen de EU vorm geven, worden zo benaderd dat er alleen negatieve gevolgen uit lijken voort te komen. Een sprekend voorbeeld? Het democratisch deficiet komt voort uit het overwicht van de Europese commissie, maar dat is een wel foute kijk  want de bureaucratie van de EU is licht uitgebouwd, maar bovendien doen de lidstaten zelf het grootste werk. Verder is er het democratisch verkozen parlement en is de Raad van Staatshoofden en Regeringsleiders samengesteld uit personen die het hoogste executieve ambt in hun land uitoefenen en daartoe op een volgens de Raad van Europa volslagen democratische weg zijn uitgekozen. Bovendien heeft elke assemblee van elke lidstaat veel mogelijkheden om de besluitvorming te sturen, maar te betreuren valt dat het ene parlement minder dan het andere van die middelen gebruikt maakt.

Mocht Konrad Adenauer in 2014 het Spitzenkandidatendebat hebben mogen volgen - als hijzelf al geen Spitzenkandidaat was geweest - hij zou wellicht ontgoocheld geweest zijn over het debat en ook over de toon.   Hij zou begrepen hebben dat men de relatie tussen de lidstaten, zoals die bedacht had  in het verdrag van Rome niet exhaustief heeft willen definiëren. De grenzen aan de bevoegdheden van de EU, aan de afzonderlijke instellingen worden niet enkel bepaald door een soort ideaalbeeld, maar ook door de omstandigheden, waarbij de idee altijd wel maatgevend is geweest. Eurosceptici en Eurorealisten willen aannemelijk maken dat de contouren voor eens en altijd vastgelegd kunnen worden. Adenauer die ook in Duitsland met federale verhoudingen had af te rekenen, wist dat niet het conflict het probleem was, maar de onwil het conflict op te lossen, zelfs al zijn er knopen die even blijven hangen. De kwestie van de Grexit heeft duidelijk gemaakt dat een aantal politici het probleem dachten te evacueren, terwijl het probleem zou blijven hangen boven de Eurozone. De vluchtelingenproblematiek heeft twee zaken aangetoond: 1°) Vluchtelingen weten waar het goed is om leven en 2°) Europa is nog niet zozeer een dat iedereen overal in de Unie op dezelfde hulp kan rekenen. Dat komt domweg omdat de leden van de Unie een wel zeer verscheiden geschiedenis hebben gekend. Toen Helmut Kohl in 1989 en 1990 ijverde voor de eenmaking, wist hij beter dan wie ook dat de wonden van het verleden lang zouden blijven hangen. Maar hij begreep ook dat het allemaal wel tijd en inspanningen zou kosten. De buitenwereld keek ongelovig toe want ze begreep dat het onmogelijk zou zijn. Het is mogelijk gebleken.

Zoals men weet heeft Adenauer met anderen, de gedachte dat Duitsland opnieuw opgebouwd moest worden en gelinkt aan het Westen met veel inzet van krachten waar gemaakt. Hoe de drie Westelijke geallieerden geleidelijk van Duitsland verwachtten dat het deel zou nemen aan de verdediging tegen de Sovjets, moet men dus onder ogen zien, maar de vele hindernissen die men in Bonn te nemen had, komen in de biografie goed aan bod. Toen ik met de familie tijdens de paasvakantie in den Haan was, hoorde ik eens op de dijk twee heren spreken en af en toe klonk er iets over Adenauer en over Wirtschaftswunder. Ik kon de woorden maar herkennen, omdat ik ze al kende, omdat er al over was gesproken. Hoe het zij, toen mijn vader de volgende ochtend vroeg wat mij bezig hield, dan begon ik over dat gesprek in het Duits. Hij legde uit dat er lang geleden een oorlog was geweest, dat hij onderdoken had gezeten, maar dat na de oorlog er heel wat werk was verzet om Duitsland opnieuw op te bouwen. De figuur die dat verzinnebeelde was dus Adenauer. Hij vertelde dat hij in 1953 met vrienden naar Duitsland was gegaan, naar Aken, de Domkerk met de troon van Karel de Grote en ook naar de Eiffel, maar Keulen vergaten ze niet. Hoeveel oorlogspuin er toen nog lag? Hij zegde dat het indrukwekkend was. Dat er nu veel Duitsers in den Haan een vakantiehuisje of appartement hadden, lag eraan dat men aan de slag was gegaan. Nog altijd hoor ik de bewondering.

Adenauer liet zich graag fêteren en spraak evengoed onbehouwen zijn ongenoegen uit over collegae, zoals Ludwig Erhard, die mee de economische infrastructuur voor de economische groei uitgetekend heeft en zo dus het Wirdschaftswunder op gang heeft gebracht. Maar zou men proberen volgens de onverbiddelijke lijnen van oorzaak en gevolg dat Wirtschaftswunder te verklaren dan zou dat omslachtiger worden dan men graag aanneemt. Anders gezegd, het succes had vele vaders, de Duitsers zelf, naast de politici dus, maar ook de Westbindung, de politieke en de geopolitieke stabiliteit.

Daar was Adenauer in zijn laatste jaar zeer mee bezig, wist zowel in Washington als in Londen en Parijs goede contacten te hebben. Toen John Foster Dulles wegviel in de omgeving van de Amerikaanse president werd het voor Adenauer soms moeilijk het schaakbord te overzien. Voor Eisenhouwer stond op zeker moment de idee van een herenigd, neutraal Duitsland voor, maar toen bleek hoezeer Moskou daar op gevlast leek, daagde het dat Duitsland verloren zou zijn voor de NAVO. Men kan dat achteraf een mineur probleem vinden, maar het uitgangspunt van de Westbindung van Duitsland was voor Adenauer en vele Duitsers een conditio sine qua non. Vandaar zijn aandacht voor de Europese Defensie-unie die er niet gekomen is omdat Mendes-France er niet aan wilde. Telkens weer leek de oude man te struikelen over dingetjes die anderen op zijn weg gooiden. Ook was men vaak vriendelijk bij bezoeken, zoals de Gaulle, die dan twee weken later toch iets anders beweerde.

De democratische structuur van Duitsland, met het behoud van de goede aspecten van de Pruisische administratieve traditie hebben het de regering toegelaten de industrie weder op te bouwen. Want ook dat was een probleem, dat Frankrijk en minder het UK en de VS het slopen van fabrieken als een vorm van herstelbetaling zagen. Eenmaal die situatie opgelost, eenmaal een akkoord tussen drie van de vier geallieerden en Duitsland, Bonn, kon Duitsland opnieuw aan de slag en dat moet razendsnel gegaan zijn.

Voor ons is Duitsland minder bekend dan bij vroegere generaties en ook de taal is minder ingeburgerd. De betekenis van Duitsland in Europa is niet minder dan die van Frankrijk of Engeland, maar tegelijk heeft het na WO II veel tijd gekost opdat de aperte weerzin overwonnen kon worden. Dat begreep Konrad Adenauer maar al te goed, denk ik en tegelijk wilde hij precies elke gelegenheid aangrijpen om met de grootmachten op betere voet te komen. Tegen de tijd dat men hem dwong af te treden, was hem te behoorlijk gelukt, maar binnenlands had hij wel voor enige stennis gezorgd, door zijn opvolging in de hand te willen houden. Velen kregen een negatieve quotering en dat was wellicht niet zijn beste zet.

Maar zijn streven naar Westbindung heeft het ook mogelijk gemaakt dat de 6 die de EGKS zouden worden en vervolgens de EEG in 1958 (Verdrag van Rome ondertekend in 1957 en tijdig geratificeerd in de verdragsluitende staten) wat toen voor een zeker enthousiasme zorgde, terwijl men voorbehoud bleef koesteren ten aanzien van Duitsland en de Duitsers. Zelf heeft Adenauer de erfenis van de nazitijd niet echt ter harte genomen, want hij was zelf vervolgd geweest maar hij had ook enkele mensen in zijn omgeving die wel in de Wehrmacht of andere overheidsinstellingen actief geweest waren. Pas rond 1960 zou dat een heikel thema worden.

Adenauer is er ook in geslaagd met Israël en vooral met David Ben Gurion op behoorlijke te voet te komen en hij heeft ook - volgens zijn tegenstanders - een gul gebaar als Widergutmachung. Het zijn politici die soms de dingen veranderen, want in de eerste tijd was het niet goed mogelijk om met Israël tot gesprekken gekomen als Kanselier van Duitsland.

Adenauer heeft dus nieuwe mijlpalen ingeheid en Duitsland een plaats in Europa gegeven, na Stunde Null, het moment waar alles verloren leek. Vandaag kunnen we laatdunkend doen over Europa, over de Europese constructie, maar wie de periode 1948 tot 1989 bekijkt en de wijze waarop aperte vijandschap omgeturnd werd omdat Duitsland vaak een bescheiden rol accepteerde, moet beseffen dat nu Duitsland economisch en demografisch een overweldigende rol zou kunnen opnemen, juist nu ook redelijk terughoudend blijft, daarbij op een stevige erfenis kan steunen. En vergissen we ons niet, Adenauer kon zijn gesprekpartners ook op stang jagen, maar iemand als de Gaulle liet dat ook niet na. We zouden dus van onze politici op Europees vlak, van Mark Rutte en Cameron, van Rajoy en Charles Michel, maar zeker ook van François Hollande mogen verwachten dat ze hun belangen onder elkaar stevig uitpraten, maar niet telkens opnieuw de EU tussen haakjes zetten. Ook Denemarken houdt van Opting outs en dat is een macabere keuze, want de geschiedenis van het Saarland laat zien hoe negatief dat uitdraaien kan.  Saarland was na WO I uit Duitsland gelicht en onder voogdij van de Volkerenbond geplaatst. In 1935 werd het via een referendum deel van het Reich. In 1945 werd Saarland opnieuw bedeeld met een bijzonder statuut, dat men via een referendum wilde bevestigd zien, maar dat lukte niet en toen begreep Charles de Gaulle dat hij er geen twistappel mocht van maken. Politieke verantwoordelijken moeten beslissingen nemen en kunnen daar verantwoording voor afleggen in het parlement of via de media. Maar het referendum beschouwen als het toppunt van democratie, roept vragen op over de beschikbare informatie en wellicht ook over de partijen die kunnen spreken in het debat.

Tot slot: hechten we belang aan deze figuur, dan omdat duidelijk is dat de periode na WOII, die van de Europese eenmaking, voor iedereen in Europa van groot belang geweest is. Moeten we dan alleen de held Adenauer presenteren? Sam van Clemen laat zien hoe sterk hij moet geweest zijn, hoe hard hij werken kon en tegelijk wel eens door ziekte uitgeschakeld werd. Maar wie 91 jaar mag worden en zo lang aan het roer kan blijven, heeft vrienden en tegenstanders, ook in de eigen partij. Dat hij al tijdens de  Weimar-tijd over samenwerking dacht met Frankrijk en het Rijnland wilde afscheuren van Pruisen, om uit die atmosfeer te geraken, moet ons ook interesseren.  De geschiedenis van Duitsland blijft nogal eens onderbelicht en dat is dezer dagen moeilijk te verantwoorden.

Bart Haers