Verloren vertrouwen

Dezer Dagen

Wie verliest

Verkiezingen zeggen niet alles

Fred Teeven raakt in de knoei met een schikking
met een crimineel. De man die als magistraat snel
snel de criminaliteit wilde uitroeien, gaf blijk
van onzorgvuldigheid, maar raakte politiek
in een storm die hij niet kon overleven. 

Al tijden horen we dat mensen zouden zeggen dat het in Brussel of Washington niet deugen kan, want het zijn zachte eitjes daar die niet weten waar het om gaat in het dagelijkse bestaan. Kijken we naar het handelen van politici, analisten, commentatoren, dan zien we dat zij vaak ver van de werkelijkheid van die andere mensen staan. Het is maar een probleem, denk ik, als die mensen voor dezelfde problemen dezelfde antwoorden hebben en als een korps denken. Tegelijk weten we dat we daartoe ook opgeleid zijn, in hoge mate toch, om een in een bepaalde traditie te denken, een bepaalde school en dat afwijken best niet gewaagd wordt, tenzij men er goede redenen voor heeft.

Wie niet tot die gesettelde kring behoort kan ervan denken wat hij of zij wil, veel invloed lijkt het niet te hebben. Daarom stemden velen in Vlaanderen in 1991 voor het Vlaams Blok/Vlaams Belang en kregen ze er weinig voor terug. Maar wat indien  het VB aan de macht had kunnen deelnemen? Wat als Pim Fortuyn niet was vermoord? Zal de Teevenaffaire de grap teveel worden voor Mark Rutte? En wat als Marion en Marine de verkiezingen morgen winnen?

We zouden het dan over Trump mogen hebben en zelfs over Vladimir Poetin, maar laten we eerst even ons zelfgenoegzame Europa tegen het licht houden. De fout die de zittende elite maakte en maakt is dat zij het overbodig acht mensen te overtuigen, door politieke daden, van de inzichten die ze uitdragen. Men probeert wel te vertellen dat we allemaal voor gelijkheid zijn moeten, maar zij weten dat die gelijkheid niet houdbaar is en dat er altijd wel een hiërarchie moet ontstaan. Democratie kan daarom nooit volkomen zijn. Hannah Arendt had gelijk toen ze de democratie daarom van kanttekeningen voorzag. Maar zij die tweemaal met een communist gehuwd was, met Günther Anders en vervolgens vele jaren met Heinrich Blücher met wie ze in 1940 huwde, weigerde zich in dat ideologische moeras te begeven. Vanuit haar cultuurkritiek is het denk ik, wel mogelijk een zinvol antwoord te formuleren voor de vraag waarom in deze tijd mensen menen dat de elite niet deugd en waarom de elite denkt dat de gewone mensen niet deugen.

Europa kan geen eiland zijn en dus moet men van politici verwachten dat zij de geopolitieke verhoudingen goed in het oog houdt om onze veiligheid te verzekeren. Dat men probeert in Failed States iets van herstel op gang probeert te brengen, moet men ook ondersteunen, al blijkt het vooralsnog niet zo te lukken met die opbouw van vernielde staten, waar de wet van de sterkste geldt en waar burgers nauwelijks met elkaar iets kunnen ondernemen. Men zou aan het IMF en de Wereldbank inderdaad onder de aandacht kunnen brengen dat men zo een falende staat niet alleen op financiële basis te beoordelen. Men moet werken aan de rechtsstaat, aan de besluitvormingsprocessen en corruptie tegengaan, onder meer door de welvaart te bevorderen.

Maar zijn dat ook geen problemen die een land als België treffen? Toch niet in die mate durven we te hopen, maar wat hier mis lijkt te gaan, lijkt te zijn gegaan, betreft precies de relatie tussen een zogenaamde elite en het zogenaamde gewone volk. Maar kan men het wantrouwen van mensen die niet veel met zaken van bestuur te maken hebben begrijpen, dan moet er toch ook iets over zeggen.

Men heeft Arendt verweten dat naar haar inzichten  gevaarlijk is het sociale en het politieke te zeer met elkaar te verweven of het politieke aan het sociale te onderwerpen. De vraag is dan, zeggen Remi Peeters en Dirk De Schutter, of men van gelijkheid de enige waarde kan noemen als mensen daarbij hun uniciteit onder het tapijt geveegd zien. Voor Arendt is dat wezenlijk. Of er dan geen sociaal beleid gevoerd moet worden? Voor zover ik Hannah Arendt begrepen hebt, staat niets sociaal beleid in de weg, maar verwachten dat men zo gelijkheid of zelfs maar gelijke kansen kan bereiken, valt zeer te betwijfelen volgens deze filosofe. Sociaal beleid kan wel mensen versterken en hen mogelijkheden geven van hun eigen leven iets te maken. Maar het politieke gaat niet over particuliere zaken, zegt zij en dan bedoelt ze vooral dat het politieke noch openlijk noch omfloerst over particuliere belangen mag gaan. Dat lijkt dezer dagen moeilijk voorstelbaar.

Maar zij meent dat de Franse Revolutie mislukt is net omdat die gelijkheid en de volonté générale - waarbij de meerderheid de minderheid eronder mag houden - voorop stonden en niet de vrijheid van eenieder en de broederschap. Dat laatste vertalen we dezer dagen graag als solidariteit, maar het mag niet om medelijden en slachtofferschap gaan.

Bekijken we de grote debatten van afgelopen jaren, dan blijkt men het juist gehad te hebben over gelijke kansen, over solidariteit en over het vermijden van vroegtijdige en andere trauma's, waarbij men vergat dat mensen in de dagelijkse praktijk vaak niet veel merken van die zogenaamde wantoestanden in het onderwijs, de gezondheidszorg of het openbaar vervoer. Men merkt wat op de eigen levensweg ligt en soms gaat het naar behoren, soms ondergaat men de disfuncties van het systeem. Erg is natuurlijk dat mensen gebruik gaan maken van de disfuncties, erger is nog dat de overheid het eigen functioneren niet beter onder handen neemt. Zowel de kosten als ook de idee fixe dat de ambtenarij de procedures mogen uittekenen, zonder oog te hebben voor de vlotte afhandeling in hoofde van burgers die er bij betrokken zijn.

Redenen om voor extreme partijen te stemmen worden gezocht in allerlei omstandigheden, maar mag men niet elke kiezer dezelfde reden toeschrijven. Maar gaat het over ongenoegen met de gang van zaken, waarbij de zetelende politici voor snullen gehouden worden, dan nog kan men er zich niet vanaf maken te zeggen dat "de mensen" niet weten waar het over gaat, want velen onder ons hebben wel een expertise, gebonden aan hun beroep en hobby's. Dat de volksvertegenwoordigers voortdurend over de hekel gehaald worden, kan tot gevolg hebben dat we een noodzakelijk respect voor het ambt uit het oog verliezen.

Aan de andere kant, de greep van partijen op de verdeling van de zetels en het aanwenden van zetels om eigen agenda's uit te voeren, mag men niet zomaar als onvermijdelijk voorstellen. Parlementsleden zeggen soms dat de minister, de bekleder van een uitvoerend ambt, moet luisteren, maar men kan niet verwachten dat die minister dan zomaar zou gehoorzamen aan een oppositielid. Luisteren is een ding, afwegen een ander en wel de verantwoordelijkheid van de minister.

Filosofen als Arendt, maar ook Camus volgde dat pad, willen niet geloven dat men de gang van zaken in een samenleving kan beoordelen door uit te gaan van de homogeniteit van een volk, van een groep. Als men evenwel regelmatig naar het nieuws luistert en de bladen leest, dan merkt men dat experten zonder meer menen te kunnen stellen hoe "het volk" denkt. Terwijl men ageert tegen zoiets als nationale identiteit, drukt men mensen wel een globale identiteit op, waar ze niet van kunnen afwijken. Hier laat het sociologisch onderzoek wel degelijk steken vallen en versterkt ze mee de aversie van mensen tegen de politieke en andere elites.

Want wat opvalt dezer dagen blijkt steeds weer het gevoel te zijn dat we het niet meer begrijpen, het maatschappelijke verkeer en dat waarden door deze en gene op de helling gezet worden. Dat moslims hier best gelukkig konden zijn met de vrijheden die ze hier genoten, belette niet dat sommigen hier het huis van de Islam zouden willen vestigen en daar alles voor over hebben. Dat politici vinden dat we ons leven moeten veranderen, zonder dat er altijd veel goede argumenten komen, zorgt dan weer voor ander ongenoegen en zo krijgt men de indruk dat iedereen kookt van ongenoegen.

Is dat ook zo? Leeft er zoveel ongenoegen, of komt het ervan als politici bij campagnes voortdurend mooie praatjes moeten verkopen die zelden of nooit helemaal vorm kunnen krijgen? Ik denk dat de media hier de politici zou kunnen intomen. Toen de discussie woedde over het vreemdelingenkiesrecht, ging het algauw over de strijd tussen voorzitter van de VLD tegenover de PM, die van dezelfde obediëntie was en is en wie gezichtsverlies zou lijden. Ook het feit dat de voorzitter vond dat wij, de burgers, het allemaal niet zouden pikken, maakt duidelijk dat we ons geen illusies moesten maken, want het ging niet meer over de welvaart en het welzijn van het land.

Ook Europa vormt voor veel mensen een bron van ongenoegen, maar zou Frankrijk hebben kunnen worden wat het is, zonder het strakke verband met Duitsland, de Benelux en Italië, juist, de lidstaten van het verdrag van Rome? En ook België had er baat bij, ondermeer dat Duitsland opnieuw de motor van de EG werd. Het probleem is dan ook dat bij de eenwording van Europa de beeldvorming steeds weer gestructureerd werd op de soms zeer technische debatten. Want dat de landbouw zo een grote greep uit de Europese en nationale schatkisten mocht doen, had te maken met een streven naar autarkie - al is dat zeer relatief gebleven en daar hebben de boeren genoegen aan beleefd, maar toen het beleid onhoudbaar werd, gingen de ogen open en leek het plots alsof het beleid gefaald had. Het was niet voldoende opgevolgd en het succes werd de zwakte ervan en boeren konden dan ook niet anders dan betogen in Brussel, sinds 1971. Nu blijkt dat na 2003 de landbouwpolitiek minder gericht is op stimuleren van productie en technologische verbeteringen, omdat steeds meer bleek dat het beleid niet de beoogde beleidsopties wist te realiseren, vaak ook kregen de verkeerde partijen een deel van de subsidies.

Er zijn redenen genoeg, zegt men om het oneens te zijn met het beleid, maar als we beter opletten, dan merken we dat hier niet alleen goed leven is, maar dat we ook veel kunnen realiseren. Het voortdurende negativisme - ook in de media - maar ook de miskenning van competenties en kennis in de samenleving hebben ervoor gezorgd dat de verstandhouding niet optimaal mag heten. Wat zal men dan moeten doen?

Dat we erkennen dat deze samenleving, op Europese schaal, maar ook binnen de oude natiestaten behoorlijk complex is en dat de verwachtingen van deze niet zomaar aansluiten bij die van anderen, kan een begin zijn. Ecologisten kunnen goede redenen hebben om mensen te verwijten dat ze teveel van de auto gebruik maken, tegelijk is duidelijk dat het kusttoerisme niet alleen op het openbaar vervoer kan leven.

Links huivert voor de verkiezingszeges van Marine en Marion Le Pen, maar kunnen niet beweren dat ze er zelf geen hand in hadden. Ook rechts moet de hand in eigen boezem steken. Linksom en rechtsom heeft men met groot genoegen de onvrede en het ongenoegen gevoed. Het probleem is dat politici, verkozenen dag na dag na dag moeten bewijzen dat ze hun boterham terecht verdienen en dus is activisme een mooi opstapje, maar welke thema's moet men behandelen? Diegene die de mensen raken. Maar als we kijken naar het onderwijsbeleid, dan wordt daar een benadering gepropageerd alsof een deel van de samenleving vanzelf geen kansen zou hebben. Al jaren wil men het onderwijs optimaliseren, maar kinderen onderrichten gebeurt niet aan de tafel van ambtenaren, maar in de klas. Soms kan het misgaan, dat is ontegenzeggelijk zo, maar hoeveel leraren v/m doen niet hun uiterste best, terwijl ze dag na dag op hun kop krijgen.

Rechts noch Links hebben tijdig gezien dat hun manier van politiek bedrijven contraproductief moet heten. Rechts noch links hebben begrepen dat men rekening moet houden met de beperkingen van het beleid en vooral dit geldt: links noch rechts hebben blijk gegeven van groot vertrouwen in hun medeburgers. Nu veel van het goed vertrouwen weggesmolten is, zal men met lede toezien dat de verkeerde partijen winnen; had men dus maar tijdig begrepen dat het wel anders kon. Conflicten tussen politici zijn inderdaad onvermijdelijk, machtsconflicten mogen de inhoudelijke lading van dossiers niet overschaduwen. Macht is van belang, maar men dient er zorgvuldig mee om te gaan.

Bart Haers