De naakte waarheid?

Dezer Dagen

Niets dan de waarheid,

geen illusies

Rik Wouters, het zot geweld. Hoe komt dit hier?
Wel Wouters en vooral zijn vrouw hebben
rond het verhaal een beeld gebracht,
dat wellicht niet geheel strookt met de
werkelijkheid. Over Isabelle Dunkham,
de bekende danseres die 100 jaar geleden furore
maakte. Maar het gaat tevens over de illusie die het
beeld uitdrukt, van vrijheid en
vrolijke onbezonnenheid, extase ook, alle
dingen die de waarheid - welke - geweld
aandoen. 

Ik zou aan een reactie geen aandacht moeten besteden die me verwijt hypocriet te zijn, die weet te melden dat ik toch maar tot de tafel des heren ben gegaan en de communie heb ontvangen - in zonde uiteraard want ik was niet eerst te biecht gegaan - en vervolgens dat er maar 2 mogelijkheden zijn: men gelooft of men gelooft niet.

Aangezien ik denk dat deelname aan eucharistie een uitnodiging inhoudt om met de anderen vervolgens ook de communie te delen en in die paar minuten nadien toch even, een kleine oefening in spiritualiteit te doen - wat er dan gebeurt behoort tot mijn striktste persoonlijke levenssfeer - maar dat het een moment is waarin ik vaak denk dat we niet mogen vergeten onze zegeningen te tellen, zal wellicht al helemaal vreemd zijn. In tijden waar men een arts fotografeert die even een rustpauze neemt, waar men leraren durft te fotograferen die struikelen over een trede, waarbij men graag mensen in genante omstandigheden te kijk zet, kan het geen kwaad te zien hoeveel goeds er toch mogelijk is en ook gerealiseerd wordt. Warempel, nu vergeet ik even dat er aan de grenzen van Europa oorlogen gevoerd worden, om macht, prestige en nog iets anders, een god welgevallig te wezen.

Een gedachte is dan natuurlijk dat ik mij illusies maak over het feit dat er goede dingen gebeuren in deze samenleving, want we weten nu eenmaal met grote stelligheid dat mensen niet tot altruïsme in staat zijn en dat ze, als ze al iets nobels zouden doen, dat ook weer doen terwille van zichzelf. Susan Neiman heeft die these, die claim, dat mensen alleen iets zouden doen als zij er zelf in fine voordeel bij zouden hebben en in die optiek is elke poging iets als altruïsme voor te stellen een (kwalijke?) illusie. Neiman vond dat men van de argumentatie tegen elke vorm van altruïsme met Ockhams scheermes behandelend weinig overhoudt. Toch besluit zij niet dat ze een illusie ontmaskerd heeft, maar een volstrekt eenzijdige benadering over menselijk handelen onderuit heeft gehaald.

Het zou ook een illusie wezen dat we vrijgevochten zijn op bepaalde terreinen, want het blijkt steeds meer dat we elkaar volgen, met fotootjes in het nauw brengen, al zou dat best wel eens kunnen meevallen, want wat er allemaal via instragram etc. verstuurd wordt, gaat zelden over onweerlegbare waarheden, onveranderlijke waarheden, terwijl in het dagelijkse leven dingen veranderen, mensen veranderen. Neem nu het feit men er aanstoot aan neemt dat een bekende persoon ergens iets teveel van zijn tors of zij net ook wat schaamhaar mee in beeld brengt, dan zou de wereld te klein zijn, vooral als er dan nog eens blijkt, dat er een kind in de buurt is.

Het is een illusie te geloven dat dit schadelijk zou zijn voor kinderen, maar dat kinderen op een onschuldige manier met naaktheid in een vertrouwde omgeving omgaan, ligt voor de hand, als zij zich inderdaad geborgen weten. Maar waar het vroeger de kerk was die de onschuld al vlug uit de wereld hielp door via catechese en biecht te leren op te letten voor fouten die men zou kunnen maken, zonden die men wel eens zou kunnen begaan, zijn het nu vaak zogenaamde vrijgevochten mensen die alles weer culpabiliseren. Juist, het gevolg is geen hel en verdoemenis vanwege god of de heilige geest, maar men maakt mensen evengoed sociaal dood. Meestal krijgt zo iemand zelfs geen faire kans zich te verdedigen, want mededogen, daar  doen we niet meer aan.

Over de vraag "wie ben je?" wil, zal men vandaag ook een kort antwoord vragen, terwijl de denker Hannah Arendt antwoordde: laat mij een verhaal vertellen. De waarheid over haar geboorte in Königsbergen in Pruisen en haar gevangenschap in een Duitse cel, van de Nazi's, vervolgens in Frankrijk in 1939 in een kamp in Gurs kennen we, maar dat bedoelt ze niet helemaal, want zij wil het hebben over wat die gebeurtenissen met haar hebben gedaan en hoe ze streed om te ontkomen aan de politie eenmaal ze uit Gurs was kunnen vluchten, over hoe ze bij Walter Benjamin de buurt was toen die uit wanhoop zelfmoord pleegde in Portbou en hoe zijzelf uiteindelijk in de VS kon geraken.

Zou ze dan ook iets verteld hebben over haar affaire met Martin Heidegger, die zoals is gebleken uit zijn nagelaten geschriften hoezeer hij het antisemitisme van de nazi's onderschreef. Zij heeft bij haar bezoeken aan Duitsland, vanaf 1948 ook nog wel contacten gehad met de filosoof van Sein und Zeit, maar de afstandelijkheid konden ze niet helemaal meer overbruggen, terwijl ze met Karl Jaspers wel kon blijven van gedachten wisselen. Van belang, ook voor onze tijd, blijft hun debat over het "radicale kwaad" dat men graag als een illusie voorstelt, zowel het kwaad als het radicale kwaad - geen illusie, maar als transcendente begrippen hebben ze geen betekenis - terwijl zij vaststelden dat de Endlösung vooral daarom het radicale kwaad kon heten, omdat het over het overtollig maken van mensen als mensen gaat. Zoals gezegd, meent men dat zo een concept vandaag nergens op slaat, maar ik vraag me dan wel af, waarom men dan zoveel moeite doet om deze verschrikkelijke onderneming als een onbetwijfelbaar historisch gebeuren die men niet mag ontkennen. Natuurlijk kan niemand de Endlösung ontkennen, maar de reden is toch dat die in alle facetten het onmenselijke en ontmenselijken zelf bedreef. Doch, het kwade is uiteindelijk maar een illusie: mensen doen maar wat ze doen en verder valt er geen moreel oordeel over te vellen.

 Hoeveel wist zij van diens - Heideggers - afkeer en erger ten aanzien van joodse mensen? Zelf is ze gedoctoreerd bij Karl Jaspers, maar met Heidegger deelde ze, zo te zien, de idee dat men niet moet kijken naar hoe de wereld zou moeten zijn, wel hoe de wereld is en wat ervan kunnen weten, hopen en verwachten. Doch, het antwoord op de vraag: "wat is de mens?" zal in een andere richting te zoeken zijn geweest dan we doorgaans van filosofen vernemen. Men moet daarom haar verzoek begrijpen een verhaal te mogen vertellen om De Mens  geen welomschreven antwoord kan krijgen dat alles aspecten van het menselijke aan bod laat komen. De uniciteit van elk individu en het belang van omstandigheden draagt ertoe bij dat we wel een idee hebben van wat een mens is, hoe mensen leven is van een andere orde.

Arendt had het niet voor het contempleren over wat mensen zouden moeten zijn, maar over hoe mensen doorheen werken, arbeiden en handelen zijn wie ze geworden zijn. Men kan hierin een poging zien af te geraken van de dominante neigingen in bijna alle culturen mensen vast te zetten op sociale en andere parameters om zo hun betekenis vast te leggen. Ook  heeft zij oog voor omstandigheden, zeer zeker, maar anders bij wat men als sociale determinatie kan voorstellen, zijn het de omstandigheden waarin mensen leven en hoe ze er - alleen maar ook samen met anderen - mee omgaan, bepalend voor hun zijn en op die manier kunnen ze, kunnen we ons welbevinden vorm geven. Heb ik het goed begrepen, dan meende Arendt dus ook te mogen veronderstellen dat mensen zich metterdaad aan sociale druk kunnen ontworstelen en dat grote categorieën als rechtvaardigheid, gelijkheid, vrijheid vorm krijgen in wat zich net tussen die handelende personen afspeelt, het politieke - niet de politiek - dat dan weer een zaak is "inter homines esse".

Haar voorstelling van zaken en vooral dus van het menselijke wil de illusie van controle en van zekerheid over de dagelijkse dingen onder de aandacht te brengen, waarbij dat (politiek) handelen meer is dan alleen strijd. In zowel "Het leven van de geest: denken"als in "Het leven van de geest: willen" heeft zij - wat mij betreft - de weidse perspectieven van het immanente en contingente aan de orde gesteld: ons denken verloopt doorgaans in stilte, op een moment dat we even niet van de wereld zijn, maar ons denken kan alleen het immanente tot voorwerp hebben, omstandigheden, mogelijkheden om iets te doen aan een dingetje of een groter ding terwijl ook ons willen niet hoeft te gaan over het verplaatsen van de baan van de aarde of het hertekenen van het menselijk genoom zodat alle kwalijk geachte karaktertrekken van de mens verdwijnen. Want dan zouden we wereld en een mensheid voortbrengen die niets meer met deze wereld te maken heeft. Zij verzette zich, merkte ik al vroeg en anders dan de filosofen van Mei'68 tegen grote structuurveranderingen.

In die zin is haar omgang met de Joodse organisaties in Parijs tekenend, waar zij meewerkte aan de hervestiging van joodse jongeren in Palestina, voor WO II dus. Na WO II en toen zij over de stichting van de staat Israël nadacht, vond ze de idee van de staat niet echt de beste oplossing en hoe David Ben Goerion en anderen het hebben aangepakt, maakte haar zeer bezorgd. Haar bezwaren tegen de keuzes van Ben Goerion c.s. schreef zij in illo tempore, tussen 1945 en 1950 waarin zij betoogde dat Israël door zich af te zonderen van de reeds daar wonende burgers, een erfzonde op zich zou laden, die van een in zichzelf gekeerde aristocratie. Door bovendien te kiezen voor een homogene Joodse staat met Palestijnse medeburgers als tweederangsburgers, heeft Israël, zoals gebleken is en nog blijkt, een permanente oorlogstoestand geschapen. Anderen, als Amos Oz en David Grossmann hebben zekere inzichten van haar wel meegenomen, zonder haar expliciet te noemen, omdat men binnen het zionisme deze dame nog steeds als een steen des aanstoots beschouwt.

Arendt zelf heeft zich ook behoorlijk veel met kwesties als waarheid en illusies ingelaten, heeft een portret van de Berlijnse Saloniière Rahel Varnharen die haar Joods zijn altijd nauwkeurig heeft verborgen gehouden en openlijk neerkeek op arme Joden in Berlijn en in het Oosten - het boek gaat over een figuur aan het einde van de 18de eeuw en het begin van de 19de. Arendt schept wat mij betreft een kader waarin we de betekenis van waarheid en de harde noodzaak die trachten bloot te leggen, als een handelend optreden kunnen zien, zoals in het geval van Little Rock, wat haar dan weer bij Amerikaanse politici en opiniemakers op veel tegenstand komt te staan, in die zin dat ze net deed wat Michel Foucault later zou presenteren: Parresia, waarheid spreken, kan mensen die het wagen ook veel kosten, blijft altijd een risico.

Het betekent niet dat als iedereen zegt dat de discussie over de klimaatopwarming ons zuur zal opbreken zodat we wel iets moeten doen, we per fas et nefas moeten beweren dat het allemaal niet waar is. Tien, vijftien jaar geleden, toen het verhaal begon en men het voorstelde alsof tussen het jaar duizend en 1750 de temperatuur nauwelijks zou gevarieerd hebben, maar ook aan neerslag en heersende winden niets was gewijzigd, dus toen men met de bekende hockeystick stond te zwaaien was ik zelf zeer kritisch omdat het domweg een foute voorstelling van zaken was. Nu denk ik nog altijd dat men aan de klimaatverandering weinig zal kunnen doen, zelfs indien men demografische evoluties beter kan sturen, het verstoken van fossiele brandstoffen kan beperken en toch, zal men beide moeten doen, ook wellicht zal men de veeteelt anders moeten organiseren. Wat men niet mag beweren, blijft de belofte dat men zo de klimaatverandering onder controle zal krijgen, want per definitie kan dat alleen als men hogedrukgebieden en cyclonale wiggen, passaatwinden en zeestromingen onder controle hebben zal. Barst er  een dezer op IJsland of elders een vulkaan met enorme kracht uit, zodat we een jaar zonder zomer krijgen, dan zal dat aan de klimaathuishouding niet zo heel veel veranderen. Wie goede doelen nastreeft, kan maar beter proberen niets te claimen dat men niet kan waarmaken. De waarheid is dat het klimaat op zich een hele machinerie is de aarde als levende planeet leefbaar houdt. Even nadenken: het begint in wezen met het feit dat er rond de kern, ijzeren kern van de aarde een dikke mantel is die beweegt en zo ook de korst voedt en in beweging houdt, een magnetisch veld in stand houdt en dit magnetisch veld mee de dampkring mogelijk maakt. Dankzij die dampkring werkt het systeem zo dat een deel van de zonnewarmte als in een serre gevangen raakt en zo behoudt de aarde de ideale temperatuur voor leven op deze planeet, maar in 3, 4 miljard dat de aarde bestaat heeft het wel even geduurd voor het voldoende leefbaar werd dat er organisch materiaal, leven tot stand kwam. Moet men niets doen? Wel, dat wat we kunnen doen; kijken hoe we de demografische boom onder controle kunnen krijgen, dan ligt dat heus niet alleen aan het krijgen van kindjes, maar merkwaardig genoeg ook aan de vergrijzing, aan het feit dat ook in zogenaamde ontwikkelingslanden de levensverwachting toeneemt, waar elk kind meteen een toename betekent. Hoe zal men die ontwikkeling onder controle krijgen of zal men hier moeten "kurieren am Symptom"?

Ergo, wie deze complexe inzichten als simpele waarheden voorstelt en meent dat het allemaal helder is, vrij van illusies, vergeet dat u en ik ons van het binnenste van de aarde net zo min een voorstelling maken kunnen, tenzij met de hulp van wetenschappers die het zelf onderzocht hebben en voortgingen op wat anderen voor hen uit de bevindingen hebben kunnen afleiden om tot een zo volledig mogelijk beeld te komen.

Geldt dit voor inzichten over geologische aard, dan geldt dat in nog hogere mate voor menselijke aangelegenheden. We vernemen dat er onderzoek is gedaan naar een mogelijkheid om het plak dat zich in de hersenen vormt en zo de ziekte van Alzheimer zich zou ontwikkelen, te verwijderen en dat daardoor de aandoening ernstig vertraagt zou kunnen worden. Heb ik het artikel juist gelezen, dan gaat Alzheimer ook gepaard met het afsterven, vrij massaal van hersencellen en daar kan dus nog niet zo heel veel gedaan worden, omdat we over het brein al heel wat weten maar het brein zelf nog altijd maar partieel begrijpen. Een van de redenen zou zijn dat men heel veel te onderzoeken heeft dat we nog niet in beeld hebben kunnen brengen. Toch zou het gek zijn niet de mogelijkheden te baat te nemen die er wel zijn en waarvan voorlopig aangetoond is dat ze mensen kunnen helpen, zoals Deep brain stimulation.

Nu, als er een domein is, waarheid van uitzonderlijk belang blijkt, dan is het vrijwaren van rechten van individuen en van de samenleving. Ook hier speelt massaliteit en het bijzondere van het individuele een grote rol. Waarom mensen een passionele daad verrichten en anderen in vergelijkbare omstandigheden dat niet doen blijkt voor advocaten en rechters, vooral voor psychiaters een hele kluif. Maar men voert onderzoeken op basis van feiten en probeert naar best vermogen en met de beperkingen die de rechtsstaat ter bescherming hanteert een oordeel te vellen, waarbij aan het eind de rechter - een volksjury of een college van beroepsrechters - tot inzicht in de waarheid te komen, om dan pas de schuld vast te stellen en vervolgens de bestraffing uit te spreken.

Volgens Jan Verplaetse bestaat er niet zoals schuld, verantwoordelijkheid, want vrijheid zouden een illusie wezen, of beter, aangezien ze verbonden zijn aan het  concept van vrije wil, want, zo heet het, vrije wil is een illusie die in kerkelijke middens ontwikkeld werd[i]. Verantwoordelijkheid? Niemand kan verantwoordelijk zijn voor wat hij of zij doet. Let wel, zegt Verplaetse, we kunnen wel mensen straffen omdat ze morele leefregels overschrijden, niet omdat ze -volgens zijn inzicht -  zich schuldig maken aan iets. Jan Verplaetse poneert een mens- en wereldbeeld dat naar eigen zeggen geheel op wetenschappelijke bevindingen is gebaseerd. Maar wij brave leken kunnen dat nu eenmaal niet snappen.

De mens, of diens brein, zou in feite niet anders werken dan als een computer of een wekker. Ergo, elke interne of externe stimulus zou dan altijd dezelfde reactie moeten meebrengen. Ik zie een fraaie meid en ik ga haar begeren en alles doen om in mijn bed te krijgen. Terwijl ik die meid ook gewoon kan bewonderen en als we in gesprek komen merken dat zij diep ongelukkig is over iets en dat ze op dat ogenblik niet belaagd wil worden. We reageren niet altijd automatisch, want er zijn omstandigheden die onze reacties mee kleur geven en bepalen wat we zullen doen[ii].  Jan Verplaetse betoogt bij dat alles dat hij volkomen afziet van enige filosofische of religieuze interpretatie en dat zijn visie wetenschappelijk is, zonder meer. De heer Kolk, die betoogde dat onder meer Dick Swaab en Victor Lamme, bekende breinwetenschappers op een aantal terreinen inconsistent zijn, krijgt ook de wind van voren, terwijl die Kolk als Neuropsycholoog er misschien ook iets van afweet. Ten gronde kan ik alleen vaststellen dat dr. Jan Verplaetse in de traditie staat van Julien Offray de la Mettrie, die met "L'homme machine" de illusie koesterde dat mensen gewoon te repareren vallen in de onderdelen omdat het niet meer dan machines zijn. Zou dat een onbetwistbare waarheid zijn, dat we dus machines zijn, dan zou niet de moraal in het gedrang komen, mensen zouden gewoon altijd dezelfde dingen doen en willen, ook als het om genot gaat. Is dat zo? Deze zomer vertelde een jonge kerel mij dat hij drie keer naar Werchter was gegaan en twee en een halve keer was het een deceptie geweest. Hij was daarna wezen wandelen aan de oevers van de Waddenzee, had gezien hoe enkele boeren,  zeewier gingen oogsten als bijvoer voor de dieren in de winter en dat zeilen heerlijk kan zijn was hem ook wel opgevallen. Wat is aan dit alles voorspelbaar? Want computers zijn notoir voorspelbaar, al begrijpen we dat niet altijd.

Iedereen maakt graag aanspraak op de waarheid, ontdaan van illusies, al kijken we dan weer graag naar films, van romantische komedies tot donkere thrillers die ons meevoeren naar de veronderstelde diepe krochten van de menselijke geest. Theater, zoals "Much ado about nothing" is uiteraard opgetrokken uit illusies, maar zouden we er afstand van willen doen? Illusies zijn bovendien eigen aan onze menselijke geest, wat ons in staat stelt dingen die er (nog) niet zijn te voorzien of mogelijke consequenties van een keuze in het vooruitzicht te stellen. Ongetwijfeld is het mogelijk dat we zo bekropen zijn door illusies, dat we de werkelijkheid niet meer zien. Maar leven in de naakte waarheid, lijkt me vanuit neurologisch standpunt zelfs niet mogelijk. En soms komen er nare ziekten uit voort, zoals anorexia nervosa, omdat men meent dat men te dik is, terwijl men een goed figuur heeft; anderen kunnen in een diepe depressie terecht komen, waarbij zij zich in schuldgevoel gaan wentelen, maar dat zijn pathologische vormen van illusioire zelfbeelden en beeldvorming. Meestal kan men door een goedgunstige illusie ook aangedreven worden, bijvoorbeeld tot grote sportieve daden, zelfs tot wetenschappelijke bevindingen. Dan vergeten we nog de kracht van de intuïtie, die ons op nieuwe paden kunnen zetten; neen, wie de illusie afwijst, verliest veel van het menselijke dat onze mogelijkheden optuigt.  

Bart Haers

---

[i] Ik verlaat me voor deze passage op wat ik las in het artikel van Jan Verplaetse: "kan het liberalisme zonder vrije wil, verantwoordelijkheid en schuld? https://biblio.ugent.be/publication/3151854/file/6787049

[ii] Ik hoorde toevallig een stukje van Cherubini uit de opera van Mozart, La Nozze di Figaro.