Versplinterde waarheid en democratie

Brief

Aan Maarten Boudry

over waarheid waarmee men beter af zou zijn

Brugge, 3 september 2016

Geachte heer doctor Maarten Boudry,

Trudy Dehue beschrijft in
dit essay als wetenschapsfilosofe
onder meer hoe inzichten over een
patiënt, maar ook over
aandoeningen aan de tafel tot stand
komen, waarbij verschillende meningen
ter zake vanwege bevoegde mensen
met elkaar worden gewogen om
tot een nuttig inzicht te komen. Het
is een vorm van waarheidsvinding
die een vervolg vormt
op eerdere, klinische waarnemingen.
Voor een sluitend begrip van
wat waarheid is, kan dit een ander
licht op de zaak werpen. 

U zegt het met meet klem en overtuiging, dat we met de waarheid altijd beter af zouden zijn en dat die waarheid best te formuleren valt, want dat is wat overblijft als men alle illusies heeft afgestoft en vervolgens vakkundig verwijderd. Dan rijst evenwel de eeuwige vraag die sinds de Verlichting onze samenleving tot bloei heeft gebracht, maar ook tot zoiets als de Terreur tijdens de Franse Revolutie aanleiding heeft gegeven: wie zegt finaal wat de waarheid is, in een democratische, pluralistische samenleving?

De rede brengt ons bij de waarheid, dat wist Maximilien de Robespierre, die het zo gek wist te presenteren dat de voormalige priester Joseph Fouché mee heeft gepromoot, maar nooit echt van de grond kon komen, ook al omdat de antihouding sterker was dan de positieve benadering van een ander mens- en wereldbeeld, waarbij persoonlijke vrijheid centraal had kunnen staan.

Nu goed, u heeft het over waarheid en als ik het goed begrepen heb is die alleen maar kenbaar via de rede, via afgewogen en weloverwegen argumentatie om tot een conclusie te komen omtrent iets of een fenomeen. De waarheid over alles zou even onvatbaar zijn als een theorie van het alles die de Zwaartekracht weet te verbinden met de zwakke en sterke nucleaire kracht en de elektromagnetische kracht.  Men kan evenwel met zo een theorie nog niet  de fundamentele krachten die het bestaan en zeker op het niveau van de deeltjesfysica beschrijven met elkaar verbinden, zodat het geen verwondering zou mogen wekken dat als het over de werking van de psyche gaat, men ook niet zo heel ver komt. Wat is de ziel, de psyche? Toch zeker geen ding, voorwerp, orgaan, 21 gram.

U zegde mij in Brugge, toen u daar uw boek kan voorstellen dat als Georges Le Maître de theorie van het uitdijende heelal niet had geformuleerd iemand anders dat wel had gedaan, waar ik u kan volgen, maar u vond dat men op 's mans priesterschap niet de nadruk mag leggen, terwijl hij in zijn rol directeur van de pauselijke academie van wetenschappen het antimodernisme dat de kerk lang heeft gebonden, heeft ondergraven. Hij weigerde dan wel weer in zaken des geloofs zijn wetenschappelijke kennis in te brengen, maar evengoed liet hij zijn brevier thuis als hij naar zijn laboratorium ging. We zullen, valt te bedenken nooit zeker hoe zijn hoe hij beide werelden met elkaar wist te verzoenen. Ook de inbreng van Pierre Theillard de Chardin, die een lans had gebroken voor het aanvaarden van de evolutietheorie kon en kan men verwijten dat hij nooit voluit is gegaan, maar daar zit niet het punt, wel dat hij volgens wetenschappers met zijn psychisme de rationaliteit weer op afstand zou hebben geplaatst.

Nu, de waarheid heeft niet alleen in de wetenschappen een plaats, ook in het dagelijkse leven en in hoe we onszelf bezien. Ook daar raadt u aan alle illusies te laten varen. Illusies waarover, wat ze betekenen? Het blijft toch wel heikel dat een professor, die enige wijsheid inroept, zou zeggen, dat hij zich van alle illusies gevrijwaard zou weten, want pas dat zou problematisch wezen. Behoort het niet tot het menselijke precies zich een wereld te vormen, die niet altijd en alleen op feitelijke zekerheden gebaseerd is? Kan men het leven aan, zonder illusies? Allicht wel, al lijkt men dan allicht op die mensen die Thomas More beschreven heeft in Utopia, nu 500 jaar geleden. Daar mocht men uiteraard wel een eigen mening hebben, maar die mocht anderen niet verontrusten, of een religie aankleven, maar dan zonder mensen daarmee lastig te maken. In wezen, zo lijkt het wel, had men geen meningen van doen, want alles lag vast in Utopia en men hoefde zelfs zelf niet te denken.

Kundera meende ook al dat het lastig is dat mensen op alles een antwoord menen te hebben, maar als men dan nog eens de illusie heeft de waarheid in pacht te hebben, wordt het helemaal lastig. Er is in de wereld waar de waarheid heerst geen plaats meer voor vragen, voor onderzoek en als men de waarheid omtrent zichzelf zou kennen, dan zou men geen verhaal meer hebben. Ik weet niet of mensen daarmee kunnen leven, maar ik weet dat men zich geen illusies moet maken te menen alles omtrent zichzelf te weten. Wetenschappelijk werd veel kennis verworven over het brein en toch leest en hoort men vaak dat we nog lang niet bij het einde van een begin van kennis omtrent het brein zijn gekomen. Men kan depressies sturen door "Deep Brain Stimulation" en als het werkt bij die patiënten, zal hun levenskwaliteit er alleen maar sterk op verbeteren, wat een argument is om het te doen. Toch zeggen artsen dat het niet altijd goed mogelijk is omdat er nog andere facetten kunnen meespelen, zodat de waarheid is dat men goed moet afwegen hoe men ervan in voorkomend geval gebruik van zal maken.

In het algemeen kan men ook vaststellen dat onderzoekers als Dick Swaab en Victor Lamme breinonderzoek hebben gereduceerd tot actie en reactie, waarbij de verwerking van visuele, auditieve, sensoriële prikkels - van de zintuigen dus - zelden aan bod komt. Zoals andere levende wezens is de mens toegerust met zintuigen en toch, we zijn in staat de wereld te zien, te horen, voelen, te ruiken en te proeven, wat een enorme rijkdom blijkt, zeker omdat we aan dat alles niet acties voor het directe overleven hoeven te koppelen, maar we kunnen van een vergezicht genieten of van een paar lieve ogen en we genieten van muziek die er is - als gevolg van een paar millennia cultuur - vooral van de afgelopen zeshonderd jaar, toen muziek een kunst werd die ook in het dagelijkse leven het kon opfleuren. Hierbij dient aangemerkt dat zingen wellicht samen met andere vermogens als het ontdekken van het vuur en het organiseren van leefgemeenschappen rond gezamenlijke veiligheid en geborgenheid moet ontstaan zijn.

Dat we anno 2016 anders met muziek en kunsten kunnen omgaan heeft ook te maken met de enorme ontwikkeling van audiovisuele apparaten die het horen en zien op afstand heeft mogelijk gemaakt. Ook wetenschappelijke kennis raakt zo veel meer verspreid dan iemand als Albert Einstein ooit moet hebben bedacht. Goethe, die zich intens met kleuren en de studie ervan inliet, maar op een wijze die we bezwaarlijk wetenschappelijk kunnen noemen. Maar diens "Farbenlehre" houdt wel verband met de idee dat de dingen op ons een indruk maken en dat voor Goethe de directe visuele aanraking cruciaal moet heten, vrezende dat afstand, door gebruik te maken van instrumenten onze kijk op de dingen zou vertroebelen. Vandaag zien we zoveel middels audiovisuele media, via allerlei platformen dat we ons wel eens moeten afvragen of het wel echt is wat we zien.

Meer nog, de wetenschapsfilosofe Trudy Dehue toont in haar essay "Betere mensen" hoe men bij medische beeldvorming van hersenactiviteit vaak bepaalde verkleuringen of digitale bewerkingen van het beeld moet maken om te laten zien, zichtbaar te maken wat men met die apparaten kan zien. Het is zoals het inkleuren van met radiotelescopen gevonden sterrenstelsels of supernova's. Wat we zien is wat onderzoekers menen dat we er visueel van zouden kunnen maken. Prachtig is het wel, maar het blijft altijd nog een voorstelling. Moet men het niet afwijzen, dan kan men er zich maar beter van bewust zijn noodzakelijkerwijze met illusies te maken te hebben.

Waar uw aanspraak op een kenbare waarheid om draait, moet men vooral zien in het licht van het pluralisme, dat mee voorwaarde is voor een democratie. Onderzoekers stellen doorgaans vast dat een bepaalde standaardbenadering zo dominant is dat wie die deelt, er zich niet van bewust van is dat andere inzichten ook mogelijk zijn. Men kan ook vaststellen dat wie bij zichzelf geen enkele vorm van haat, afkeer of een superioriteitscomplex ontwaren kan, wellicht beter zou moeten kijken en zich illusies maakt. Aan de andere kant, een fobietje hier of daar hoeft niet te betekenen dat men dan daar onverkort zou naar handelen. Verondersteld wordt ook dat cultuur een illusie zou zijn, dat mensen onder dat vernis van wellevendheid kolkende vulkanen wezen zouden, die dan toch maar tegelijk vooral calculerend door het leven zouden gaan. Aan de ene kant wil men overigens van die homo economicus of homo rationalis niet weten, aan de andere kant blijkt dat veel van die berekeningen in de keer niet te werken, omdat andere mensen er namelijk ook een eigen kijk op hebben en hun eigen preoccupaties laten voorgaan. Voor de ontwikkeling van de rechtsstaat is het van belang gebleken dat men begrip kon opbrengen van die conflicterende benaderingen van een en dezelfde realiteit of van conflicterende begeertes. Voor de democratie is het wezenlijk dat men accepteert dat men er verschillende inzichten op na houdt die tot een doel kunnen leiden, een doel waar nog wel consensus over kan bestaan, het maximaliseren van het welbevinden van allen of zoveel mogelijk mensen, waarbij men ook aangeeft wat legitiem is en wat niet, zoals geweld.

In het verkeer onder de mensen lijkt het al helemaal onmogelijk om tot een gedeelde waarheid te komen, laat staan tot een universele waarheid, omdat mensen er niet altijd dezelfde inzichten op na houden. Nu zal u wel aangeven dat minstens een van de partijen niet goed naar die werkelijkheid kan kijken, maar zijn of haar blik door illusies vertroebeld zijn, wat vreemd is, nogmaals, want het behoort tot de menselijke natuur dat onze kijk op de dingen gekleurd kan zijn door ... illusies? Met andere woorden, kijken we naar onszelf, naar anderen, dan is er in de eerste plaats de ervaring van het zien, maar volgt er vaak een sensatie, van schoonheid of juist, helaas, van lelijkheid en dan vervolgens komen onze emoties in het geweer, die soms warm en welwillend zijn, evengoed kunnen ze afwijzing en afkeer, met zich brengen die tot liefde of onverschilligheid dan wel haat aanleiding geven, maar zelfs als het haat zou wezen, hoeft dat nog niet te betekenen dat een mens daar onmiddellijk actie aan verbinden zal. Evenzo kan men zich in bepaalde contacten verheven voelen, opgetild tot een niveau van gelukzaligheid en erkenning, dat men zo een contact wel koesteren zal, maar wat als vernedering het aanvoelen is?

Neen, met dat waarheidsbegrip kan men maar moeilijk leven, omdat u net de imponderbilia van het dagelijkse en incomensurabiliteit van de gevolgen van wetenschappelijke inzichten niet kaart brengt, zal dat begrip waarheid, a fortiori in deze tijd dynamisch zijn en ook, onmiskenbaar versplinterd. Dat laatste is eveneens een gevolg van de wetenschappelijke vernieuwingen, omdat verschillende object of sets van fenomenen vanuit onderscheiden invalshoeken en volgens verschillende methodes onderzocht worden en dus tot inzichten in verschillende terreinen van het kennen moeten aanleiding geven, zonder dat die onmiddellijk met elkaar te rijmen vallen.

Ergo, zelfs als we het er al over eens zouden zijn dat we onze inzichten, onze kijk op mens en wereld best zo waarheidsgetrouw vormen, dan nog behoort tot de emotionele ervaringen dat we daar verwachtingen, dus illusies in meedragen en dat dit doorgaans al te heftige uitbarstingen van euforie of van melancholie temperen kan. Maar, denk ik dan weer, aangezien onze kennis van de menselijke ziel in alle complexiteit nog niet geheel doorgrond werd, zal dat allemaal nog enigszins een illusie zijn, waar ik mee kan leven. Ziel? Ja, al kan men het ook over psyche hebben, het blijft iets dat men niet zomaar als een ding kan benaderen.

Ik vrees dat deze brief over waarheid in onze bejegening van de wereld en de mensen en dingen die daarin zijn, u kregelig zal stemmen, maar iemand moet toch eens met dat gedoe over de universele waarheid komaf maken. In de kerk deed men ook zozeer op onze ontvankelijkheid voor de zekerheid de enige waarheid te verkondigen, dat dit wellicht een breekpunt is geweest.

vale,

Bart Haers