Puzzels van deze tijd

Dezer Dagen

Het wordt puzzelen

Verrassing en ontgoocheling

Tomas Sedlacek blijft in Vlaanderen
vaak ongenoemd, terwijl men graag
naar Thomas Piketty verwijst. De een
probeert een complexe puzzel
overzichtelijk te maken, de ander
speelt met een stukje en zo zou
alles duidelijk worden. 

Tijgermoeders? Ik las het weer, bij Veerle Beel en herinner me mijn eigen jeugd, waar moeders ongemerkt, listig en subtiel het onderste uit de kan probeerden te halen, met wat morele chantage als het moest. Althans, dat leken wij ervan te denken. Overigens, als de vader nu alleen nog de vuilniszakken mag buitenzetten, dan ligt het eraan dat diens autoriteit net in die periode de grond werd ingeboord door weldenkende filosofen, sociologen en pedagogen. Dat het leven zelf mensen vormt, dat kinderen met hun vriendjes en vriendinnetjes het mochten uitzoeken en dat plichtwerk niet bestond. Mijn stukken schrijf ik zelden of nooit uit verontwaardiging om het grote onrecht  maar omdat er wel eens dingen gezegd worden met veel aplomb, die niet gestaafd kunnen worden. Toen bleven mama's nog vaak thuis en kon een inkomen volstaan, maar nu, tja, nu moet men met z'n tweeën werken en moet men aan fatsoensnormen denken die toen wellicht minder stringent golden. Maar wie progressief oogde en voor de wereld er vrije principes op na hield was doorgaans ook wel zeer begaan met de prestaties en ontwikkeling van de kinderen.

Ik denk hieraan omdat ook nu weer mensen menen dat we verontwaardigd moeten zijn, bijvoorbeeld omdat er zoveel ongelijkheid is. Maar de tycoons van Sylicon Valey, werden en worden rijk omdat niet in één landje van de diensten van Google en co gebruikt worden. De zoekmachine, sociale pagina's worden overal gebruikt en ja, zelfs in gebieden waarvan wij denken dat er grote en kleine beesten leven, of waar een plant zomaar groeit, alles dus tussen savanne en oerwoud, blijken mensen over telefonie te beschikken en ondanks stroompannes met pc's overweg te kunnen. Als het puzzelen wordt, dan aan ons mens- en wereldbeeld. Alleen, vraag ik me af: wil men echt wel gaan puzzelen?

De Arabische lente, zou men kunnen beweren vormt de oorzaak van de ellende met die oorlogsvluchtelingen - sommigen twijfelen of het werkelijk om oorlogsvluchtelingen zou gaan - want door de val van Khaddafi en co raakte het Nabije - en Midden-Oosten, net als Noord-Afrika in rep en roer en verdwenen oude machtsstructuren en ging men de macht zelf anders formuleren. De Arabische Lente werd ook zelf wel door allerlei evoluties een fenomeen waar we met z'n allen gefascineerd naar keken. Nog voor we goed en wel wisten waarover het gaan kon, kregen we al duiding, over wie en wat en hoe, maar toen de revolutie uitdoofde, toen farao verhardde, waren de duiders er ook weer, maar echt wijs werden we er niet uit.

Zo werden demografische evoluties wel in overweging genomen om de revolutie te begrijpen, maar dan alleen om te wijzen op de macht van het getal. Terwijl Rudy Vranckx en andere journalisten gevaarlijk werk verrichtten op Tahir en andere plaatsen, merkten we dat de oproerlingen nergens in beeld kwamen als individuen, met eigen verwachtingen en inzichten. Hetzelfde kan men zeggen over de Syriëvaarders en de strijders van ISIS, IS, Daesch, want ook daar gaan we denken in categorieën en zo verhelderen we niets. De filmpjes van onthoofdingen hielpen te begrijpen wat die mensen durfden uit te richten en er nog fier op wezen ook. Intussen zochten hier te lande politie, justitie en politici in steden en op hogere echelons naar oorzaken en naar een goed plan van aanpak en dat werd, wat had u gedacht puzzelen.

Intussen zien we ook in onze contreien veel gebeuren, pogingen om de boel bij het oude te laten niet in het minst. Laat men niet komen zeggen dat het Rechts zou zijn, conservatief burgerlijk rechts dat de boel bij het oude zal vastlijmen, want het zijn merkwaardig genoeg andere krachten die vooral een bepaalde verworvenheid/verworvenheden willen bewaren, zonder er zich van te vergewissen of het wel klopt, dan wel haalbaar is.

De ontwikkeling van biotechnologie, informatica, verspreiding van hard- en software heeft ook voor ons nieuwe mogelijkheden gezorgd, waar we vooral de evidentie van begrijpen, de evidentie dat het kan. Dat er diepgravende veranderingen op til waren, in zakenmodellen, in handeldrijven en organiseren van het eigen leven en dat van anderen, liet men niet altijd horen. Technologie heeft veel opgelost, maar ook nieuwsoortige problemen opgeleverd, bijvoorbeeld in het shopgedrag en dus zullen ook onze voormalige winkelstraten van uitzicht veranderen; daar lijkt men nog niet aan toe. Toch wordt het voor de bestuurders puzzelen in verband met het wonen in die centra en de toegankelijkheid.

Wat bedoelen we dan, als we beweren dat het erom zal spannen en dat het puzzelen om voor goede en duurzame oplossingen te zorgen, of net de boel toch een beetje de boel te laten? Het gaat erom dat ik wat sceptisch sta tegen de gedachte dat men simpele oplossingen wil presenteren wanneer het probleem dat men zegt te willen aanpakken complex is. Het valt ook wel vaker op dat men voor een bepaald soort maatschappelijke problemen steeds uit hetzelfde vaatje tapt, terwijl de problemen in werkelijkheid van een andere aard zijn. Toen de Arabische Lente in Egypte en Syrië begonnen met betogingen en straatrumoer, dan werd er nergens verwezen naar de oorsprong van de machtsuitoefening en van de machthebbers in die landen - dat vergt heel wat studie over het einde van het Ottomaanse rijk, mandaatgebieden en geopolitieke verhoudingen. Ook kregen we geen beeld van de rol van islamisten in die regio's en de rol van de invasie en de foute politieke besluiten door de administratie van president Georges W. Busch kregen ook al te karig onze aandacht.

De evolutie in de Syrische samenleving sinds het aantreden van Vader Assad bleef buiten beeld, de economische, demografische ontwikkelingen, de toegang tot media en de mogelijkheden tot reizen van burgers, die mee de vorm - bij de aanvang van de betogingen - bepaalden, bleven en blijven in het debat bijzaken. Toch denk ik dat het falen van de revolutie in Syrië niet enkel aan het aantreden van IS te wijten valt, of aan het gebrek aan steun vanwege het westen, maar omdat we de culturele context niet zagen, dachten we dat de revolutie een getrouwe kopie zou worden van al die andere revoluties, waarbij velen dachten dat de president en zijn kornuiten algauw zouden opkrassen en ergens asiel zoeken. Het zijn die Syriërs die asiel gingen zoeken in Europa.

Puzzelen betekent dat we stukjes die we krijgen van het beeld moeten bekijken, maar we moeten ook kijken waar we het ergens kunnen leggen in een totaalbeeld. Nu is onze blik, die we graag objectief noemen, niet altijd getraind in het overzien van de verbanden met andere stukken, omdat we vaak een (objectief) beeld, c.q. een aanname hanteren van hoe een bepaalde samenleving eruit ziet. Bovendien  blijken we, zoals Andreas Klukhuhn dat beschreef goed in het hokjesdenken, maar als het om analogisch denken gaat, geven we niet thuis. Zo heb ik me er sinds de val van de Sjah in Perzië, Iran in 1979 altijd weer over verbaasd dat men het schema hanteerde van een verdrukker die zijn volk geen rechten gaf, in weerwil van het feit dat hij, de sjah zeker wat economie, technologie en cultuur aanging toch vrij westers georiënteerd was, terwijl de nieuwe bazen in het land de vrijheid helemaal aan banden legden en dat betekent dat een klein groepje mag bepalen wat goed is en wat verboden is. Ik heb dat in de loop van jaren altijd als een grief bewaard tegen linkse ideologen, dat ze de vrijheid van al die Iraniërs hebben helpen offeren voor de macht van de Revolutie die intellectueel en ethisch, juridisch en institutioneel naar de pre-industriële era terugdreef. Met het handboekje van de revolutie in de hand verklaarden ze urbi - Parijs - et orbi dat de eerste opvolgers van de Shaj, een poging tot burgerlijk regime diende op te rotten, pas als de Jacobijnen aan de macht kwamen, Khomeini en co, zou de revolutie slagen en het volk in veiligheid verkeren. Nou moe, dat is wel echt hocus pocus en vooral, het ultieme bewijs dat men geen rekening wenst te houden met het concrete, met de historische ontwikkeling die niet in boekjes voorspeld kan worden. Vooral vergat men dat Khomeini geen Nasser was, geen marxiserende Arabische nationalist. Ook wist men dat Khomeini, ondanks zijn verblijf in het Westen, in Parijs, weinig warme gevoelens opgevat had voor kunstwerken als "Le sacre du Printemps" of "L'Origine du monde" noch voor Joe Dassin. Hij en zijn getrouwen maakten misbruik van de Franse gastvrijheid om de messen te scherpen en inderdaad goed te kijken naar de culturele en intellectuele strapatsen van le beau monde. De groep zag de decadentie en dacht daarmee alles te weten; ze zagen de intellectuele discussies en begrepen dat het laïcisme in Frankrijk en het gauchisme niet enkel de Franse elite dreef, maar de Fransen zelf wel eens kansen zou kunnen ontnemen. Wie met een goed geslepen lens naar dat Frankrijk keek en dacht te weten wat er bekeken moest worden, kon vanuit een onverwoestbaar eigen gelijk wel een en ander zien. De terugkeer van Khomeini was, zegt men wel eens een strategische zet van Parijs, ik denk dat dit voor de toenmalige president Valéry Giscard d'Estaing wel eens een nachtmerrie moet zijn. Maar goed, machthebbers houden niet van puzzelen, tenzij, valt te vrezen als ze hun onmiddellijke omgeving in de greep moeten houden.

Berust onze wereld en de zogenaamde ellende dezer dagen dan alleen op vergissingen in het verleden. Wel, als er een uitspraak is die mijn verontwaardiging kan wekken, dan is het wel dat men alle problemen aan de domheid, bekrompenheid van het verleden wijten zal. Zonder zich in te laten met het streven van Eisenhower, Konrad Adenauer, de Franse IVde Republiek, de Benelux ook, kan men niet veel zinnigs beweren over wat Europa nu is. Wie lichtvaardig artikelen over het Europa na WO II gaat lezen of kijken hoe het nu zat met het historische akkoord over de integratie van Kolen- en Staalindustrie tussen Duitsland en Frankrijk, later in de EGKS uitgebreid met de Benelux en Italië om Frankrijk niet alleen te moeten opboksen tegen de 'Germaanse' landen - onder meer, want ook de vrees voor het communisme in Italië speelde mee, zal gemakkelijk munitie vinden om het Europese project vandaag af te schieten. Maar die geschiedenis is er een van puzzelstukken en men ze niet zomaar in de bibliotheek of op het internet.

Het kapitalisme, zegt men mij, doet sommige mensen huilen want het is zo een ellendig en onrechtvaardig bestel. Geen enkel dirigistisch bestel, totalitair bestel slaagt erin een economisch bestel te laten functioneren zonder in de greep van corruptie te vervallen en van zelfbedrog en zoveel welvaart te bezorgen, net omdat het systeem, het kapitalisme juist niet op exhaustieve controle berust. Het kapitalisme, zegt men, is en blijft een zaak van onrecht en uitbuiting, maar mogen mensen die beweren die het best goed hebben en vanuit een verwarmd huis en met een stevige bankrekening, dus zonder zelf gevaar te lopen iets te verliezen, dit zeggen? Dat mogen zij, maar hoe geloofwaardig is het. Het kapitalisme vertoont namelijk minder eenheid, eenvormigheid en sturing dan enig ander bestel, omdat het op vrijheid van personen berust, niet enkel van de grote bazen, maar van elkeen. Niet iedereen lijkt dit te beseffen en wil een goed geordende wereld.  

Blind blijven voor weeffouten in het kapitalisme blijft ook wel dom, want dan laat men het recht van de sterkste spelen. Tomas Piketty prijst men de hemel in, omdat hij aantoont hoe ongelijkheid toeneemt. Hij laat zien dat een kleine groep mensen inderdaad puissant rijk worden en dat sommigen daar goed gebruik van maken om een sociale rol op te nemen. Edoch, de kwestie is hoe andere mensen leven: niet die aan de onderkant, in Flynt of in andere wijken, steden waar de meerderheid van de bevolking Afro-Amerikaans is - waarbij aangetekend moet worden dat de overheden hier hun rol niet opnemen en daardoor het systeem onder druk zetten -, maar de tussenlaag, de middenklasse dus, die nogal divers is. Groepen als Podemos apen de mensen van Mei '68 met plezier na en menen dat die middengroepen er niet toe doen. Nu is het wel zo dat die aan de ene kant onder druk staan omdat de marktverhoudingen gewijzigd zijn en enkele grote spelers, zoals Ikea, lokaal en particulier initiatief het bijzonder moeilijk maken, zeker als de overheid het vertikt de marktvoorwaarden niet naar de wensen van  de grote jongens te richten, het vertikt te arbitreren en de steden ook toegankelijk te maken voor kleine spelers. Guy Verhofstadt, welbekend in Europa omwille van zijn grote beheersing van het Engels en vooral omwille van zijn bevlogenheid heeft met de Ikea-wet vooral de onafhankelijke fruit- en groentewinkel de nek omgedraaid, maar ook de vishandels en de beenhouwers, door in de steden de weg vrij te maken voor de franchise van kleine supermarkten. Hij had de oude regelingen mogen aanpassen, maar vooral met de stedelijke overheden de belasting en belemmering voor de kleinhandel ook moeten onder ogen zien.

Het valt me op, u heeft het ongetwijfeld gemerkt dat ik de indruk wek dat het beleid altijd verkeerd zit, maar juist door te wijzen naar concrete besluitvorming en probeer aan te geven wat dat betekenen kan, niet enkel in economisch opzicht, maar ook sociaal, cultureel, maatschappelijk, denk ik te vermijden alles over de hekel te halen, want ik kan het niet helpen, er zijn ook zegeningen in samenlevingen, die we al niet bij elkaar zoeken, laat staan tellen. Toch komt het erop dat wie de puzzel die onze samenleving vormt, niet wil leggen maar volstaat met een paar elementen, mensen van alles op de mouw speldt, terwijl het lang niet klopt. Zo vond ik het boek van Thomas Sedlacek, economie van goed en kwaad, veel belangwekkender dan het onderzoek naar toenemende ongelijkheid. De bedrijven die veertig jaar geleden iconisch waren, zoals Kodac, IBM, zelfs Boeiing, General Electric zijn ofwel verdwenen, zoals Kodac, ofwel vonden ze een nieuw bestaan, zoals IBM en Boeiing bestaat nog wel, maar er zijn concurrenten en de fascinatie die van de Jumbo Jet uitging is al lang getemperd wegens banalisering van het reizen. Ook van de grote spelers vandaag zal wellicht niet iedereen zich staande weten te houden, zoals de faillissementen in Nederland van grootwarenhuizen, V&D onder meer laten zien. Echter, wat het alles betekent ziet men niet in één oogopslag, vergt puzzelen.

Bart Haers