Ware Vrijheid
Reflectie
Autonomie, Vrijheid
en 't goede leven
Jean-Jacques De Gucht vs Rik Torfs
 |
| Het levenseinde blijft voor gedoe zorgen. Wat is de eed van Hyppocrates waard dezer dagen? En in de ogen van wie? De arts, de Patiënt, de overheid? |
Het gaat er volgens
Jean-Jacques om dat we autonoom mogen en moeten beslissen over ons eigen leven
en daar kan niemand op het oog tegen zijn. Maar die autonomie ontwikkelt zich
niet op een eiland, maar in een gemeenschap, enfin, samenleving van mensen en
het kan geen kwaad over belangrijke zaken van gedachten te wisselen, wetende
dat we op het einde er toch alleen voor staan. Maar Jean-Jacques vergist zich
als hij meent dat de houding van de Broeders van Liefde alleen door
paternalisme ingegeven is. Kan men iemand dwingen het gebod "Gij zult niet
doden" terzijde te schuiven? De genadedood moet kunnen in voorkomend
geval. Okay, wanneer er nog weinig leven over is, kan men maar beter het
levenseinde goed organiseren. Dat heeft vooral te maken met iets dat vooral
buiten ons blijkt te liggen, namelijk de verbeterde omstandigheden vanaf de
kindertijd en de verbeterde en meer stabiele levensomstandigheden, zodat mensen
veel langer jong van lijf en leden blijven. Dat is iets wat ons te beurt is
gevallen en waar we geen grote verdienste aan hebben.
Gezond leven, daar hebben we
inderdaad wel verdienste aan, in die zin dat we gevarieerd kunnen eten, dat we
proberen ook niet overmatig te eten en drinken en dat we kunnen zorgen voor
voldoende beweging of sport. Maar vandaag gaat het niet meer om kunnen, om
opties, maar om morele plichten. We moeten goed voor onszelf zorgen om de
sociale zekerheid niet te belasten en mevrouw Rutten doet er aardig aan mee,
aan dat moraliseren. Het is plicht omdat de rede zegt dat we zo moeten leven
dat we optimaal in vorm zijn en tot alles in staat. Ook op dit terrein slaat de
meritocratie toe. Het heeft voor gevolg dat de indulgentie afneemt tegenover
mensen die het allemaal niet kunnen opbrengen. Wat rationeel heet te zijn, past
niet altijd in de concrete omstandigheden waar mensen mee te maken hebben.
Lankmoedigheid, waar de heer
Torfs wel eens over pleegt na te denken en er zelfs durft voor te pleiten,
vormt dezer dagen een zeldzame gave en een uiting van ware vrijheid, want men
rekent de andere niet zonder meer af op kleine of grote vergrijpen. Toch vergt
lankmoedigheid enige discipline, want men moet zichzelf noch anderen voor schut
zetten, door nu eens de hand over het hart te strijken en dan weer keihard uit
te halen. Lankmoedigheid opbrengen is finaal een vorm van vrijheid, waarbij men
zichzelf de ruimte laat om een andere mens de ruimte te laten om een foutje te
begaan, om een eigen invulling te geven aan het leven. In de actuele debatten
gaat het nog zelden om lankmoedigheid en zeker als het om de ware vrijheid gaat, die van onszelf, kan
er van lankmoedigheid geen sprake zijn, noch van goed overleg dan wel goed
vertrouwen.
Waar het op aankomt?
Jean-Jacques De Gucht geeft er blijk van dat de vrijheid voor hem alleen een
persoonlijke zaak is, waar niemand anders iets mee te maken heeft of zich mag
in mengen. Het valt op dat de lezing die Arendt ervan geeft, van het begrip
vrijheid, zelden een plaats krijgt. Vrijheid is ook maar meer dan de
keuzemogelijkheid, tussen goed en slecht. Vrijheid, schrijven Peeters en De
Schutter is sinds de Verlichting te zeer geïnterioriseerd geraakt en beschreven
in de context van het intieme leven en derhalve los van de algemene en
particuliere omstandigheden. Spinoza blijkt een formule te hebben gevonden om
de bepaaldheid, de noodzakelijkheid van de dingen zoals die zijn te hebben
verzoend met de idee van vrijheid en verantwoordelijkheid. Het hele probleem
van de vrijheid of van de relatie tussen het menselijke handelen en de
deterministische gang van zaken in de natuur - waar de mens deel van uitmaakt -
kan ook ik niet zomaar uitwerken, maar dat het problematisch blijft over
vrijheid en over autonomie te spreken als niet duidelijk is dat men tegelijk reserves
accepteert wat het determinisme betreft.
Autonomie van de persoon is
belangrijk, maar autonomie verwerft men niet zomaar en als het niet mag leiden
tot willekeur, maar consistent zou moeten zijn, want gebonden aan de Rede, dan
kan men wel fluiten naar de illusie vrij te kunnen denken, laat staan handelen.
Wordt men autonoom geboren? Nagenoeg alle baby's blijven nog enige tijd in een
symbiotische relatie met de moeder verbonden, die geleidelijk de banden zal
slaken, als ze zelf die symbiose niet in stand zal houden, wat ook kan. Want
zijn er meer complexe wezens dan mensen, wat hun verlangens en verwachtingen
betreft?
Ook waardigheid moet elkeen verwerven,
al heeft men als persoon van geboorte af aan wel een integriteit die anderen in
stand moeten houden, (leren) respecteren. Met Arendt moeten we nog maar eens
bedenken dat onze waardigheid iets is dat ontstaat tussen een ik en anderen, in
de mate dat iemand tussen mensen wil leven. Vrijheid wordt dan niet beperkt
door anderen, maar in het samenleven met anderen ontstaat vrijheid. Moet het
nog gezegd dat dit een complex proces is, waar we niet altijd in zullen slagen.
De ander is in deze lezing niet de hel, noch een aanslag op autonomie.
De kwestie blijft van
belang omdat we, denkend over het eigen
levenseinde misschien wel hopen dat we zelf kunnen beslissen wat er gebeuren
moet als het lijden uitzichtloos wordt, terwijl we stil wensen toch ook niet
alleen te zullen staan. Bert Keizer beschreef in een mooi boek hoe druk het kan
zijn aan het sterfbed, maar aan de ene kant betekent dat blijkbaar dat men er
nog toe doet, voor enkelen, voor de omgeving. Aan de andere kant zal lijden ook
met meerdere factoren, oorzaken te maken hebben en moet men niet beweren te
weten wanneer het ophoudt.
Het is goed dat de wet op
euthanasie er is, zeer zeker, maar het blijft ook wenselijk dat we niet zomaar
ex cathedra verkondigd horen worden dat men dat besluit alleen moet nemen en
dat eens de knoop doorgehakt er geen terug meer is. Waarom zou men over deze
aangelegenheid niet met de naasten mogen spreken? Kan men zich de eenzaamheid
daarvan indenken. Ik denk bovendien dat de wet op dit vlak geredigeerd is
vanuit de gedachte dat iemand de zwaar lijdende persoon zou kunnen beinvloeden,
manipuleren. In die zin is de bescherming van de vrije wil van groot belang.
Maar mag men er J.J. Rousseau,
ik bedoel De Gucht erop wijzen dat euthanasie in onze (medische) cultuur
wellicht de laatste kwestie is, maar dat voordien over wenselijkheid van
behandeling kan gesproken worden, moet gesproken worden en dat levenskansen
zeer moeilijk in algemene termen te gieten zijn. Bovendien hangt veel af van de
aandoening waaraan men lijdt. Wat met mensen die aan dementie lijden? Het is
maar omdat mensen zo oud mogen worden, zich soms goed verzorgd hebben dat ze in
een situatie komen, waarin dementie een kans krijgt en met de beste wil van de
wereld kan men er zich niet tegen verzetten. Moet men hier niet besluiten dat
de ultieme wil van een patiënt en de handelingsbekwaamheid met elkaar kunnen
botsen?
Graag zou ik het zien gebeuren
dat men minder in algemene, performatieve modus uit zou laten en meer de
omstandigheden van een betrokken persoon in rekening zal brengen. Want algemene
uitspraken kunnen individuen schaden of krenken, ook al wil men dat niet. Hier
wordt de vrijheid echter ook wel intiem, geen publieke zaak, maar nog altijd
iets tussen mensen. Voor zover ik heb begrepen heeft Arendt de gedachte
gehuldigd dat alles wat met het naakte overleven te maken heeft, particulier
van aard is, maar dat een publiek debat over het levenseinde ook wel een
publiek karakter kan hebben. Wat aan het sterfbed gebeurt is dan ook
particulier, maar artsen hebben hun eed en de vigerende wet in het oog te
houden en ook wel zoiets als het eigen geweten.
Jean-Jacques De Gucht meent
dat zorgcentra van katholieke snit mensen van hun keuzevrijheid beroven omdat in
een geval zo een instelling euthanasie in een bepaald geval geweigerd heeft -
dat wil zeggen men wilde dat niet laten uitvoeren in het zorgcentrum. Hierover
werd een rechtszaak aangespannen, want men heeft duidelijk niet alleen recht op
de vraag om euthanasie, maar die moet ook naar eigen inzicht uitgevoerd worden
en dus hebben anderen, die voor de uitvoering moeten instaan, dan geen
keuzevrijheid meer. Het leven, monsieur,
speelt zich niet af op een eiland dan wel in zeer ideale omstandigheden af,
maar gelukkig herinneren sommige denkers dezer dagen zich nog het inzicht van
Aristoteles, dat mensen "Zoa politica' zijn. Ook moeten we onderkennen dat
de mens niet bestaat, zeker als men het over vrijheid wil hebben, moet men niet
beginnen met een ideaaltype "de Mens", maar van elke mens de
uniciteit onderkennen. Waar zou anders de waardigheid van een mens gezocht
moeten worden.
Over vrijheid kan veel gezegd
worden, maar liefst niet zo dat er aan het eind geen individualiteit meer
overblijft en dat mensen wel eens aparte wensen kunnen hebben. Voor zover ik de
medische cultuur en ook de zorgcultuur kan overzien in de praktijk, dus de zorg
die mensen mochten en mogen ontvangen, van artsen en verpleegkundigen, denk ik dat
het doorgaans een betrachting is onnodig lijden te voorkomen. Artsen, katholiek
of niet, staan dezer dagen meer dan nooit voor moeilijke vragen hoe ze het best
hun ambtseed, de eed van Hyppocrates invullen. De behandelingsmogelijkheden
lijken eindeloos en soms is een ingreep op hoge leeftijd nog nuttig, ook in
termen van toegevoegde kwaliteitsvolle jaren, maar in andere gevallen niet.
Daar kan men met algemene uitspraken noch wetten bij. Daar geldt het
oordeelsvermogen van de patiënt, de arts en de naasten, ook mensen van de
verzorgingsinstelling. Men kan de arts, de naasten en verpleging wantrouwen,
uiteraard, maar in de praktijk zijn goede gesprekken mogelijk, maar men moet er
de tijd voor nemen. Net dan denk ik ook getuigt het van respect de patiënt m/v bij
het gesprek te blijven betrekken, hoe moeilijk dat ook kan zijn. Jawel, dan
moeten we niet vluchten voor onze emoties, noch ons erdoor laten overmannen. Vrijheid,
denk ik dan in stilte, speelt zich inderdaad af in een ruimte, niet in een intellectueel
hygiëne van het algemeen geldende. De wet moet ruimte scheppen om het
levenseinde van (terminale) patiënten zo goed mogelijk te laten verlopen en de
pijn, het lijden te beperken. Oh ja, de zelfbeschikking? Die vindt toch ook in
goed vertrouwen haar weg, al is het verre van eenvoudig.
Bart Haers
Reacties
Een reactie posten