Mensenhandelaars wind uit te zeilen halen

Brief

Aan Tinneke Beeckman

over het Lumpenproletariat bij Marx

Brugge, 8 februari 2016

Geachte mevrouw Beeckman,

Walter Benjamin, Duits-Joods
intellectuel, was wel links
maar kon het communisme niet
omhelzen. Bleef wel bevriend me
Bertold Brecht. 

Zoals gewoonlijk kan ik niet ongestraft uw columns lezen, want de lectuur en vooral het overwegen van wat u ons voorlegt, blijft doorgaan. Een straf is het niet, maar het kan wel soms een moeilijke oefening worden. Hopelijk weet u dit als een blijk van waardering te lezen, want er worden genoeg waardeloze columns geproduceerd.

Die laatste uitspraak zal men me wel eens als een boemerang kunnen terugsturen, maar dan is het maar zo. Toch wil ik aangeven dat een opinie pas waardevol moet heten als die een aanname of zelfs overtuiging op losse schroeven zet. Voor een bankwerker is dat een lastig moment want dan moet hij ophouden met schaven, beitelen of zagen. Maar kan men terug naar vaste grond? Dat valt nog te bezien, maar ideeën mogen wel eens zweven, hoeven niet muurvast tegen de wand geschroefd te zitten, toch?

Het hele gedoe rond de uitspraken van Diederik Samsom en John Crombez valt slecht voor wie zijn geweten heeft opgetrokken uit strakke principes, maar vergeet dat principes pas inhoud krijgen en betekenis als men ze in gegeven contexten probeert aan te houden. Echter, wanneer men volkomen onrekkelijk vasthoudt aan de principes de hand wil houden, dan zouden die wel eens in hun tegendeel veranderen, want wie een rechtvaardige samenleving wil, zal zelf ook een rechtvaardig mensen moeten beproeven te zijn en dat betekent oordelen wanneer iets werkelijk rechtvaardig is dan wel net mensen in het gedrang brengt. Een goed geweten, hoorde ik eens van een oude dame, kan men gemakkelijk bewaren, maar na een moeilijke keuze nog met zichzelf in het reine blijven, dat vergt wel inspanningen, de keuze vaak moed, omdat men niet doet wat anderen van je verwachten.

Toen ze mij dat vertelde was ik heel wat jonger en zij is nu ad penates, maar van sommige mensen krijgt men wel eens ongevraagd inzichten mee waar je denkt niets mee aan te vangen. Later blijken die mensen, die de jaren '30 beleefd hebben, echt begrepen dat hebben dat men niet zomaar over ethisch handelen kan spreken en tegelijk menen dat men daar zelf niets mee te maken heeft. Als ik haar nu nog eens mocht ontmoeten, dan denk ik dat ik haar meer zou vragen over wat ze dan beleefd heeft, dat haar omzichtigheid bijbracht als het om het zwaaien met principes gaat. Het is niet dat men niet zou mogen nadenken over wat de leidraad van ons denken en handelen zou moeten zijn, maar ik hoor slechts weinig mensen van links of rechts nadenken over de categorische imperatief, want dat blijkt dezer dagen bijzonder lastig.

U rekent de mensensmokkelaars tot het schuim der aarde, het lompenproletariaat, de sjacheraars, bajesklanten en spelers. wat ik altijd anders had begrepen, namelijk als de luitjes die zelfs niet aan fabrieksarbeid toekomen. Terecht laat u blijken hoe ongerijmd het is dat men ziet hoe dat mensen in Calais en Duinkerken in onmogelijke omstandigheden wachten op die ene kans om de overkant te bereiken, waar ze dan een schuldslavernij zullen moeten dulden, die anders dan in het geval van Jacob niet na zeven jaar kan afgelost worden.

Men zou denken dat al die vrijwilligers hen dat gaan uitleggen, zodat ze hier een betere start kunnen nemen, aan hun leven opnieuw beginnen, maar dat blijkt niet zo te zijn, of beter, ze geloven niet de welwillende helper, denk ik, wel de uitmelker die hen alles behalve goed verzorgd.

Maar die oudere dame vertelde me dat ze gehoord had, al voor mei '40 dat er uit Antwerpen en Brussel heel wat mensen op de loop waren en dat ze via de Ardennen naar Frankrijk werden gesmokkeld, maar als ze de politie op hun weg aantroffen, mochten ze naar Gurs en andere plaatsen om er te wachten op de Nazi's. Gurs was het kamp waar ook Hannah Arendt enige tijd opgesloten heeft gezeten, tot bij de chaos van de Franse Nederlaag een aantal mensen erin slaagden te ontsnappen. Hannah Arendt ging toen op zoek naar haar man en samen konden ze via Spanje en Portugal naar de VS - andere feitenrelazen relateren haar aan de vlucht via Marseille - maar ze heeft dus ook beroep moeten doen op herders en anderen die van geen nut zijn voor de samenleving, voor de rechtvaardiger samenleving, om weg te geraken uit Europa en aan de jodenvervolging van Fransen en Duitsers te ontsnappen. Oh ja, die Fransen sloten die mensen niet op omdat ze Joden waren, maar omdat ze Duitsers waren en zogenaamd een vijfde colonne zouden gevormd hebben. Hoe gek kan men het maken.

Walter Benjamin, die ook mee in de groep vluchtende mensen zat, zou in de Pyreneeën de moed verloren hebben en voor de zelfdoding gekozen hebben, want de groep die naar Portugal en de VS wilde werd in Portbou vast gehouden om naar Frankrijk overgebracht te worden en dus een zekere dood wachtte hem en de anderen. Ook toen was vluchten niet zonder gevaar. Walter Benjamin heeft net als Arendt altijd moeilijkheden ondervonden, weerstanden ervaren om het communisme te omhelzen. De drijfveren onderzoeken waarom ze er buiten wensten te blijven, zou best wel eens tot interessante inzichten kunnen komen.

Want zoals u het aangeeft, mevrouw Beeckman, beziet Karl Marx de samenleving als een machtsspel tussen drie klassen die alleen economisch gedetermineerd zijn en waarbij de arbeidersklasse zich als enige belast weet met de taak een betere wereld te maken, terwijl de patroons hen uitbuiten. Dan spreekt u van het Lompenproletariaat, de onderklasse van sjacheraars, sjoemelaars, pooiers en hoeren en ander tuig van de richel dat nooit kan bijdragen aan een rechtvaardiger wereld. Behalve dat ik begrijp dat u de hele maatschappijleer van Marx wel zeer moest indikken tot een zeer beknopte voorstelling van zaken, blijft het wel zo, denk ik, dat ook de School van de Annales, de Franse historische, marxistische geschiedbeoefening zelf deze opdeling in drie klassen niet kon volhouden.

Het meest opvallende is dat de intellectueel, de denker geen plaats heeft in het model, tenzij hij of zij bij de cabaretiers en foorkramers hoort die veel lawaai maken maar economisch niet zo een grote rol spelen. Voor de rechtvaardiger ordening van de samenleving zouden de arbeiders wel beroep doen op de arbeiders van de geest. Ook kan men zich afvragen waar men artsen, juristen, ambtenaren in het bestel van Marx kan plaatsen, want ze zonder meer bij de elite plaatsen, bij 1 % kan ook niet. Bovendien zou men er ook aandacht mogen voor opbrengen dat van het zo geroemde klassenbewustzijn in de westerse wereld niet zo heel veel meer overblijft.

John Crombez vergistte zich niet wat zijn doel - geen verdrinkende vluchtelingen meer en geen overspoelen van de Noordwest-Europese kustvlakte maar een meer beheerste instroom - maar kon het voldoende uitleggen dat dit ook humaan mocht heten en zelfs streven naar rechtvaardigheid. Nu zijn het mensensmokkelaars die mensen naar Engeland beloven te brengen, om er een slavenbestaan te leiden en te lijden. Men moet dus proberen die intermediaire agenten proberen uit te schakelen, maar dat kan alleen als men de omstandigheden, de levensomstandigheden van die vluchtelingen kan verbeteren en de toelating op Europese bodem kan organiseren.

Enkele jaren boeit het me de verhalen te lezen van de opeenvolgende migratiestromen uit Oost-Europa en Tsaristisch Rusland naar Europa en verder naar de VSA. In de roman Job beschrijft Joseph Roth hoe mensen uit de opgelegde verblijfsgebieden in Oekraïne naar het Habsburgse rijk en zo naar de VS probeerden te vluchten en hoe daarbij inderdaad mensenhandelaars, vaker als passeurs omschreven hun rol te spelen hebben.

Deze sjacheraars speelden dus een grote rol in het realiseren van een bevrijding van een paar miljoen mensen die uit dat woongebied vertrokken. Marx is dan ook te zeer gefixeerd op wat in zijn tijd een enorme invloed moet hebben gemaakt, het verschijnen van grote industriële bedrijven, waarbij de bestuurders ver van de hoogovens hun beslissingen namen en al eens over kop gingen. Maar het zou duidelijk moeten zijn dat het leven meer is dan arbeid en arbeidsverhoudingen alleen.

Een rechtvaardiger wereld nastreven kan door zich te richten op de vraag van de al dan niet ingevulde behoeften, aan het vermogen in behoeften te voorzien, maar ik herinner me nog levendig hoe mijn marxistisch bevlogen medestudenten daarover spraken. Wereldvreemd was het zeker, maar zij konden bepaalde behoeften, naar een meer esthetische omgeving niet als wezenlijk beschouwen. Kijken we naar wat er in Venezuela is gebeurde, waar een op het marxisme gebaseerd beleid werd uitgerold en waar gedurende jaren de inkomsten van de petroleum niet bij machte leken te volstaan de mensen de goederen te bezorgen die nodig zijn, van inlegkruisjes tot benzine. Voor zover ik weet kan men in de brede media weinig vinden over corruptie in dat land. En Podemos? Ook daar zou er geen corruptie zijn, beweert De Standaard, alleen vieze geruchten.  

Maar u meent mevrouw, net als Marc Reynebeau in "het klauwen van de leeuw" dat de middenklasse eindelijk nergens toe dient en zeker niet tot het bevorderen van een meer rechtvaardige samenleving zodat hij ook kon besluiten dat de Vlaamse Beweging zonder zin of betekenis is. Sinds 1991 werd evenwel duidelijk dat het lang niet de arbeiders in de chemie waren die in Antwerpen het Vlaams Belang hebben tegengehouden. Het succes van Links na WO II kan men begrijpen en in een aantal opzichten was de opbouw van de welvaartstaat een goede zaak. Niemand, ook de meest conservatieve vertegenwoordiger van de middenklasse kan beweren dat de opbouw van het systeem van gezondheidszorg en pensioenen de samenleving ook geen baten heeft gebracht. De sjacheraars hebben er uiteraard ook goed aan verdiend. Want Marx zag in het lompenproletariaat overduidelijk de kleine neringdoeners, de waarden van cafés, uitbaters van hotels als een verwaarloosbare klasse.

Kan men die vluchtelingen op een rechtvaardige manier kansen geven op een beter leven? Dat is de vraag die men nu stellen moet en wat betekent dat dan? Volledig in hun behoeften voorzien of hen toelaten er zoveel mogelijk zelf voor te laten instaan, lijkt aangewezen, maar sommige mensen vinden al die nachtwinkels ook maar niets, terwijl er vraag is en die mensen er best een goed bestaan aan verdienen.

U schreef ook over het probleem van de aanpak van mensen als slachtoffers, in uw boek over macht en onmacht en ik vond dat een zeer verhelderende benadering. Ik denk dat Links - hoezeer ook een containerbegrip, want een denker als Arendt, de historicus Tony Judt of uzelf blinken niet uit in conformisme - het begrip rechtvaardigheid niet weet te verbinden aan het handelen in de samenleving waar we onszelf al dan niet bewust schuldig kunnen maken onrechtvaardige woorden of beslissingen, soms juist met het oog op een meer rechtvaardige samenleving. Het marxisme in de verschillende varianten moet men niet negeren, want het heeft op onze geschiedenis mede bepaald, maar waarom kan men niet inzien dat er ook problemen aan kleven? Dat het mens- en maatschappijbeeld hoezeer ook op het oog alles verklarend, in wezen veel onbesproken laat dat voor personen van belang is.

Het streven naar een rechtvaardige samenleving kan ik wel onderschrijven,   het laten van ruimte voor het streven naar persoonlijk welbevinden, wil ik toch ook niet laten schieten. Behoren tot een klasse, in deze tijd? Iedereen krijgt verplicht onderwijs, iedereen kan via media massa's informatie opzoeken en kan zich op eigen tempo blijven vormen. Men kan natuurlijk boos zijn dat de ene zich een Bentley kan veroorloven en de ander met een klein peugeootje door het leven moet, maar men kan ook vrede hebben met wat men heeft en er zich niet om bekreunen dat anderen dit arm maar proper noemen. Is het onrechtvaardig dat een Fernand Huts of een Roland Duchâtelet goed in de slappe was zitten en doen ze alleen dingen voor het eigen plezier, de kunstcollectie van Huts en de voetbalbezigheid van de ander hebben hun maatschappelijke betekenis. Onrecht aanklagen? Natuurlijk, maar misschien is het grootste bezwaar, mevrouw Beeckman tegen het denken over "klassen" dat men die niet echt (meer) kan erkennen.  Of zou het streven naar rechtvaardigheid echt het monopolie zijn van links? Zonder goed te omschrijven wat het inhoudt en zich verhoudt tot andere waarden, kan ik er ook niet zoveel mee aanvangen.

Vale et salve

Bart Haers