Vlaamse bewustzijnsverenging: Catalonië/geen nuances

Spaanse furie, Vlaamse steun

Is Spanje (nog) geen rechtsstaat?

Filips V, kleinzoon van Louis XIV, na 1713 erfelijk
koning van Spanje, uitgesloten van de Franse kroon.
Op dat moment verloor Spanje helemaal
de dominante rol die de Spaanse elite nog
dacht te kunnen spelen. CataloniL koos voor
een andere vorst en verloor het pleit. Het
blijft opmerkelijk dat men de complexiteit
van die toestand niet zien wil. Zelfbeschikking?
uiteraard, maar dan... moet men wel winnen. 

Ik schreef dit stuk op vraag van Doorbraak, maar kreeg nog geen reactie, Het weze zo. Toch beweegt er ook in Vlaanderen iets, want de slachtofferhouding van Puigdemont begint mensen op de zenuwen te werken. Streven naar onafhankelijkheid, soevereiniteit en autonomie is lovenswaardig, iets anders is het als we ons als buitenstaanders met die strijd bemoeien en hen nog eens aanvoeren vooral door te gaan. Overwegingen over de opportuniteit in onze tijd komen niet aan de orde. Men kan deze alleen goed zijn, c.q. volop steun verlenen aan Catalonië of slecht dus: geen partij kiezen voor dat streven omdat sinds veertig jaar Spanje grondig veranderd is. Genuanceerde standpunten hebben reden van bestaan en dat stoort mij behoorlijk. De Catalaanse activisten mogen die fout maken, de politici al minder, want ze dienen ook de toekomst voor ogen te hebben, niet voor zichzelf, maar voor burgers die liever een Spaanse ID-kaart hebben. Dat is geen kleine minderheid. Hierover gaat het immers: over la volonté Générale. 

Nu een volgende zet in het proces gezet is en de Spaanse regering artikel 155 in werking heeft gesteld, Carles Puidgement naar het Buitenland is gevlucht, naar België dan nog – ooit was dit land een vrijhaven voor wie moest vluchten voor dictators en keizers, zoals Karl Marx, Victor Hugo verbleven hier enige tijd. De liberale grondwet en de bereidheid van de regering deze mensen te gedogen, waren een interessante positie voor vluchtelingen, maar Napoleon III oefende wel flinke druk uit op België om Victor Hugo terug te sturen.  Kan men in Europa vandaag nog menen dat lidstaten de hand lichten met de rechtsstaat? Als men Bart Maddens en politici van N-VA beluistert, staat het als een paal boven water. In Vlaanderen gaat het begaan zijn met Catalonië en de Catalaanse independentisten gepaard met een volkomen verblinding voor wat Spanje als politiek bestel sinds 1978 is geworden. Die verblinding blijft verbazingwekkend, want hoe goed kennen we het Spanje dat nu al 40 jaar het pad van de rechtsstaat en de parlementaire democratie bewandelt en lid werd van de EEG, de EG en nu dus de Europese Unie.

In al die verdragen van toetreding en hervorming, verdieping van de Europese integratie staan voorwaarden gestipuleerd die het inderdaad onmogelijk maken de verdenking te uiten dat een lidstaat niet de (formele) kenmerken van de democratie en de rechtsstaat huldigt en garandeert. Spanje valt moeilijk te vergelijken met lidstaten die veel later, na de val van de Muur de weg naar democratie, rechtsstaat en goed bestuur zochten. Wie ervan uitgaat dat een land in een vingerknip van dictatuur en van de eenheidspartij naar de volwassen democratie kan zetten, vergeet dat dit nu net de kern is van de geschiedenis: niet de conflicten moeten we onthouden maar hoe men interne conflicten kan oplossen door af te zien van geweld zowel vanwege de staat als vanwege de burgers of groepen van burgers. Een natiestaat herkent de rechten van burgers en wil tegelijk de integriteit van het land verzekeren. Vandaag klinkt het dat de natiestaat geen reden van bestaan zou hebben, maar het streven van Catalaanse separatisten en independentisten bestaat er precies in een natiestaat te worden, een en ondeelbaar. Spanje heeft dat principe in 1978 in de grondwet ingeschreven en alle leden van de constituante hebben dat onderschreven.

Men stelt nu dat artikel 155 van de Spaanse grondwet tegen de mensenrechten en tegen de principes van de rechtsstaat zou ingaan, maar men dient een grondwet te zien als een wederzijdse verbintenis van goede trouw. In het Spanje na Franco heeft men het wijs geoordeeld dat men de staat voor desintegratie en versplintering diende te behoeden. Het blijft raar dat men deze legitieme preoccupatie buiten beeld houdt. Spanje kende al in de achttiende eeuw grote spanningen tussen Madrid, de centrale regering en de perifere gebieden, vooral Baskenland en Catalonië. Spanje kende na 1815 een bijzonder woelige geschiedenis, waarvan de dictatuur van Franco een eindpunt vormt, maar niet verklaard kan worden zonder de lange voorgeschiedenis te belichten. Er zijn in ons taalgebied weinig werken ter beschikking die de geschiedenis van Spanje in een grotere samenhang weten te brengen. Ook over het einde van het Franquisme zijn er weinig samenvattende bronnen te vinden. De blijvende confrontatie tussen links en rechts is er niet vreemd aan. Intellectuelen gingen niet enkel met de pen te werk, maar zoals voorheen, waren er pennenridders die het zwaard niet schuwden.

Het tweede punt van discussie blijft de vraag waarom politici en intellectuelen in Vlaanderen zo een grote aandacht besteden aan dat intra-Spaanse conflict en zo duidelijk partij kiezen voor de Catalaanse nationalisten en tegen de regering in de Madrid. Kan men daarbij over het hoofd zien dat Catalonië zeer verdeeld is over een mogelijke secessie van Catalonië, dat bovendien de burgers in andere delen van Spanje, van Asturië tot Andalusië,  van Valencia tot Galicië zich bedreigd voelen in hun welvaart? Spanje is een land van 47 miljoen burgers en heeft de afgelopen veertig jaar, met Europese steun een zeer deugdelijk wegennet opgebouwd, maar ook de instituties zijn behoorlijk wat robuuster geworden.

Het cruciale probleem in Spanje blijkt erin te bestaan dat veel politici gemakkelijk te porren zijn voor vriendendiensten, steekpenningen en nepotisme, vormen van harde en zachte corruptie, die wel degelijk de staat ontwrichten, maar als leden van de Partido Popular tegen de lamp lopen, worden ze niet langer door de instanties van de partij beschermd en kunnen ze zelf hun proces voeren en er de gevolgen voor dragen. Het gerecht wordt door de regering (PP) niet tegengewerkt om hoge omes  - tantes - van de partij te arresteren als de voorwaarden daartoe vervuld zijn.  Catalonië is evenmin vrij van corruptie, erger nog, op rankings omtrent transparantie en corruptie scoort Catalonië alles behalve schitterend. De voormalige minister-president Arturo Mas heeft zijn ambt moeten neerleggen. De aantijgingen voor corruptie in de Vlaamse media komen altijd aan bod in verband met de door het hooggerechtshof illegaal beoordeelde volksraadpleging in 2014, terwijl even verder speuren meer dan vermoedens oplevert over intense financiële ondersteuning door ondernemingen aan het adres van Arturo Mas en andere politici. Het Spaanse gerecht meent dat Catalonië Spaanse overheidsmiddelen gebruikt om het streven naar onafhankelijkheid te financieren, wat ze als een misbruik bestempelt.

Al sinds tijden verbaas ik me erover hoe verschillend de lezing van de feiten gepresenteerd wordt in Catalonië en Madrid en dus ook in Vlaanderen. Alles wat de Catalaanse regeringen deden en doen pasten in een groots en meeslepend plan, alles wat Madrid, regering, justitie en het Hooggerechtshof deden werd vanzelf smoezelig, laag en snood. Op televisie verklaren Sander Loones en staatssecretaris Theo Francken zonder meer dat de Catalaanse politici die streven naar onafhankelijkheid, de volksraadpleging stemden en ook de resolutie over onafhankelijkheid onderschreven in Spanje geen eerlijk proces kunnen krijgen.

De animositeit aan Catalaanse kant ondersteunen en blind blijven voor wat andere Spanjaarden ervaren, het lijkt me voor politici die buiten het conflict staan een uitzonderlijke positie. N-VA, Vlaams Belang maar ook opiniemakers zien geen splintertje in de Catalaanse ogen en keuren alles af wat Madrid zegt, doet of nalaat te doen. Men vindt met name in Madrid en alle regio’s behalve Catalonië en Baskenland dat de premier en zijn regering te afwachtend blijven en de etterende wonde niet zuiveren wil. Rajoy wil evenwel niet verantwoordelijk geacht worden voor de secessie van Catalonië en hij legde met zijn ambtseed ook de belofte af de integriteit van het grondgebied te bewaren, tegen buitenlandse vijanden – wie zou dat kunnen wezen – en tegen binnenlandse scheurmakers.

Het zelfbeschikkingsrecht der volkeren en het recht op opstand kan ik best onderschrijven, maar er wegen in de houding van Catalaanse politici en burgers die de onafhankelijkheid nastreven nauwelijks of geen argumenten door die de opportuniteit van een blijvend samengaan met Spanje zouden kunnen verantwoorden. Alle argumenten worden gelezen in het licht van de noodzaak onafhankelijk te worden. Hoe, gegeven de Europese samenwerking tussen lidstaten de Catalaanse staat lid kan worden van de EU is wellicht niet onoverkomenlijk, maar dat lidstaten als Frankrijk en Italië de gang van zaken niet zonder bezorgdheid volgen mag ook duidelijk zijn. Zal die nieuwe Catalaanse onafhankelijkheid levensvatbaar blijken? Op die vraag moet men niet enkel met financiële data antwoorden, want een staat is meer dan de begroting alleen; toch is het maar de vraag of Catalonië nog wel zover voorloopt in economisch opzicht als het altijd wordt voorgesteld. Ook kan men best eens bekijken hoe of het Spaanse achterland voor Catalonië niet ook een bron van welvaart is, door de voortdurende stroom van goederen en diensten vanuit en naar Catalonië.

Nog afgezien van buitenlandse druk of afwezigheid van steun, behalve dan vanuit Vlaanderen, blijft de vraag hoe of Catalanen die het zelfbeschikkingsrecht opeisen hun eigen geschiedenis bekijken, blijft ook vaak onbesproken in Vlaanderen. Het jaartal 1714 weegt zwaar door in Catalonië, dat wil zeggen, toen de Vrede van Utrecht uitvoering kreeg en Philippe de Valois zou de Franse politiek van (taalkundige) pacificatie doorvoeren, wat Catalonië op het afschaffen van de Generalitad kwam te staan en het verbod van de Catalaanse taal. Philips zelf was een koning die de uitvoering overliet aan zijn echtgenotes. Men kan begrijpen dat in het huidige Catalonië de status ante 1714 als een voorbeeld fungeert om de eigen rechten vandaag te doen gelden. Maar geschiedenis kan men niet wijzigen, geschiedschrijving kan handig ingezet worden om eigen doelen te verantwoorden. Daarom lijkt het me wel zo nuttig te proberen na te gaan hoe of gedurende die drie eeuwen de burgers van Catalonië hun welvaart hebben kunnen opbouwen en wat hun staatkundige hebben kunnen bestieren, wat in de huidige situatie van geen tel lijkt. Madrid, de regering heeft de industrialisering van Catalonië noch van Baskenland tegengegaan, terwijl Catalaanse en Baskische intellectuelen deel hadden aan het Europese leven. Maar, zo hoorde ik wel eens, het zijn, waren geen Spanjaarden, wel Catalanen en Basken.

Men heeft de neiging de Spaanse Burgeroorlog en de dictatuur van Franco voor te stellen als de bron van alle onheil voor Catalonië, omdat opnieuw de taal verboden werd. De eerste Catalaanse Republiek werd uitgeroepen door een president van de Generalitat, die zich niet neerlegde bij de belastingsverplichtingen die de Spaanse koning oplegde aan de kerk. Ook het leveren van soldaten vormde een probleem. Met steun van Frankrijk werd in 1641 de republiek uitgeroepen. Geeft zo een geschiedenis rechten voor hen die later komen? Staten, politieke structuren legt men niet enkel vast in grondwetten en instituties maar ook in verhalen, mythen of als het kan, door stukken gestaafde geschiedschrijving. Men kan dus de Catalaanse opiniemakers niet euvel duiden dat ze naar de roerige relaties ten opzichte van het Spaanse koninkrijk en de centrale macht verwijzen om hun recht op zelfbeschikking te funderen, elke natie doet, wat wel eens tot bizarre constructies leidt. Vlaanderen heeft ook een hele geschiedschrijving ontwikkeld en daarbij heeft onder meer Pirenne een grote rol gespeeld alsook de Belgische regeringen die het land een eigen identiteit gaven met standbeelden in de publieke ruimte, zoals het standbeeld van Breydel en De Coninck op de Grote Markt in Brugge, van Anneessens in Brussel, Jacob van Artevelde te Gent.

Moeten we ons ook geen vragen stellen over de toegenomen aandacht in Catalonië voor het Statuut, dat hen in 1978 grote autonomie gaf, die in 2006 uitgebreid werd; een nieuw statuut dat voor veel stennis heeft gezorgd omdat Barcelona het recht werd gegeven op gelijke voet met Madrid gesprekken aan te gaan over beleid en onderlinge verhoudingen. Ook kon Catalonië via dat statuut een quasi vrijstelling krijgen, zoals Baskenland die heeft. Dat wil zeggen dat Catalonië nog maar een 7 % van de geïnde belastingen – of een deel daarvan – over zou moeten dragen aan Madrid. Voor de Partido Popular kon dit niet, maar die hele discussie is in Vlaanderen pas onlangs opgehaald, om aan te geven dat Mariano Rajoy nooit gedeugd heeft.

Moeten we werkelijk als Vlamingen meegaan met het verhaal van Catalonië, zonder begrip te hebben voor de aspiraties van andere regio’s in Spanje en voor de aanspraken over het geheel van het land? Kan men zonder blozen beweren dat Spanje nog altijd een dictatuur zou zijn, verstoken van de grondslagen en instituties van een rechtsstaat en democratie? Velen in Vlaanderen, bij de Vlaamsgezinde partijen staan nog altijd achter dat streven van de Catalanen die onafhankelijk willen worden, maar ik weet niet zeker of dit voor de Catalanen een goede zaak zou zijn. Goed, op termijn zal Europa de toetreding wel gedogen, zonder veel lawaai te maken, maar de economische grondslagen voor een welvarende economie, zullen die de orkaan doorstaan?  Bedrijven verlaten Catalonië, grote bedrijven zoals Gaz Natural en banken (wegens dreigend verlies van Europese banklicentie?).

De nood aan autonomie en soevereiniteit van een belangrijk deel van de Catalaanse politieke kaste en de bevolking, neemt niet weg dat ongeveer een even groot deel van de bevolking of onverschillig staat, doch doorgaans gewoon niet durft te zeggen dat ze eraan houden en Catalaan en Spanjaard te zijn. Hun aspiraties hebben dezelfde waarde als die van de aanhangers van een soeverein Catalonië. Hier speelt een probleem dat de democratie doorgaans weet op te lossen, namelijk dat een meerderheid de minderheid niet negeren kan. Jean-Jacques Rousseau bevond dat als de meerderheid een bepaalde optie voorstond, die ook uitvoering moest krijgen. De “Volonté Génerale” wordt immers nooit volkomen gedeeld, maar al te vaak werd die ingeroepen met bloedvergieten tot gevolg. Nu zegt men hier te lande wel dat de onafhankelijkheidspartij vreedzaam te werk gaat en dat men dialoog wil, maar Puidgemont ging niet naar de Senaat om er te spreken, ook over artikel 155. Hij ging niet, riep de onafhankelijkheid uit en was verbaasd dat Madrid deed wat het nuttig achtte.

Ik kan alleen maar zien wat er gaande is, onvolledig, maar ben verbaasd dat verstandige lieden zich laten meeslepen omdat ze de andere klok niet willen horen. België is Spanje niet, de aspiraties van de Vlamingen die een confederatie willen of zelfs onafhankelijk Vlaanderen in Europa ken ik en onderschrijf ik. Moeite heb ik wel met het feit dat men in Vlaanderen zomaar de eisen van een partij accepteert zonder er zich rekenschap van te geven dat de andere partij ook legitieme aanspraken kan inroepen en dat het conflict voor grote verscheurdheid zorgt. Trots zijn op een identiteit wordt dezer dagen door links afgewezen, want het kan tot excessen leiden, maar men kan best wel patriottisme betrachten, begaan zijn met het land, de burgerschap waartoe men behoort.

Toch kan ik, wat Catalonië aangaat niet zomaar meegaan met hun voorstelling van zaken, omdat zij die deze voorstelling aandragen ook wel eens onzinnige dingen aandragen, zoals het feit dat Picasso of Christoffel Columbus Catalanen zouden zijn van oorsprong. Zelfs al is Maeterlinck Franstalig, hij is een Vlaming, maar zijn taal was het Frans. Hij gaf af op de Vlaamse Beweging, maar had wel vrienden in Vlaanderen, onder meer Cyriel Buysse. Een natie werd van een allesbepalende context een omgeving waar mensen hun eigen leven kunnen leiden, zonder voortdurend naar de ogen van de leider te hoeven krijgen of erger nog, zich in het procrustesbed van de eenheid van een volk te hoeven laten wringen.  Ook Catalanen zijn behoorlijk divers, niet homogeen.

Bart Haers