standbeelden koesteren

Dezer Dagen

Requiem voor  standbeelden

Over grote mannen en hun naleven

Standbeeld van Alva, door
hemzelf laten oprichten
in de Citadel van A'pen, tijdens
zijn beruchte stadhouderschap.
Later werd zijn standbeeld er wel
weggenomen. 

Overal in de wereld, enfin, de Westerse wereld, leeft animositeit over de onwelkome herinneringen aan het verleden, aan een generaal uit de Secessie-oorlog (1861 - 1865) waar de geconfedereerden zich verzetten tegen het verbod op slavernij en de Unie, de Noordelijke Staten een lesje wilden leren. Abraham Lincoln, die het XIIIde amendement liet stemmen in het Congres, had er een oorlog voor over, volgens sommigen, om de slavernij afgeschaft te krijgen. Dezer dagen wil men een standbeeld afbreken dat opgericht was in 1922 op een speciaal ervoor aangelegd park. Het beeld kwam er inderdaad pas 70 jaar na de Burgeroorlog en dus zou men het anachronistisch kunnen noemen. Maar geeft zo een beeld niet weer hoe mensen denken over gebeurtenissen en dat dat kan veranderen?

Elke Fransman m/v zal woedend reageren als je, afgaande op de militaire en andere activiteiten van de heer Napoleon Buonaparte zijn Arc de Triomphe zou willen slopen. Terecht overigens, want hoe je ook denkt over Napoleon, die Triomfboog is Parijs, zoals het Hotel des Invalides of de Place de la Concorde dat zijn. Maar ook omdat de mythevorming rond leven en werken van Napoleon net een meer genuanceerde lezing in de weg staat. Napoleon had de revolutie gered en mee een einde gemaakt aan de terreur, waaraan hij meer dan bescheiden diensten heeft verleend, onder meer in Toulon. Robespierre had ooit een straatnaam in Parijs op zijn conto, maar de in 1946 toegewezen straat werd in 1950 herdoopt. De Parijse gemeenteraad krijgt de vraag van tijd tot tijd op het bordje, maar ook in 2011, toen een communistisch gemeenteraadslid de vraag opwierp, vond men de figuur te controversieel. Het gaat in dat geval om nieuwe initiatieven, waarbij men de geschiedenis laat wegen. Wegvegen wat al bestaat is van een andere orde.

Dat we ooit mensen geëerd zouden hebben, die nu niet meer aan de fatsoensregels beantwoorden, kan niet ontkend worden, dat we soms te hard van stapel lopen met dat iconoclasme, mag ook gezegd, want wat met een standbeeld als dat van Godfried van Bouillon op het Koningsplein in Brussel - maar nu zou het voor herstelling en restauratie weggenomen zijn - die bijna 1000 jaar geleden, in 1096 het "kruis opnam" en naar Palestina trok om uiteindelijk zelfs koning van Jeruzalem te worden, maar die titel weigerde hij. In 1100 stierf hij ver van huis en wellicht zelfs geen heldendood. Voor het jonge België, dat weliswaar de scheiding van kerk en staat voor zegde te staan maar zonder de steun van de katholieken niet tot stand was gekomen, was een christelijke held wellicht een interessant icoon om de jonge natiestaat op te grondvesten. Of men vandaag nog veel om Godfried van Bouillon moet geven, ligt er altijd nog aan of wij zo vermetel zijn het handelen van vorsten en leiders in het verleden, een ver verleden tegen het licht te houden.

Natuurlijk is er de olifant in de kamer, de ruiterstandbeelden van Leopold II. Men noemt hem een massamoordenaar, kan hem verwijten zijn gemalin wat verwaarloosd te hebben, maar als koning van dit land heeft hij een dynamisch beleid ondersteund. de discussie over de rubberwinning, maar ook de exploitatie van al goud en andere kostbare ertsen kan men hem voor de voeten werpen. In zijn uitgestrekte particuliere bezit heeft hij nooit voet aan wal gezet, hij liet het werk doen door militairen of handelslui die niet ethisch te werk gingen. Het heeft overigens wel enige tijd geduurd voor de kolonie op ging brengen en dan nog, de Belgen, ondernemers en intellectuelen hadden niet zoveel op met de kolonie. Nu bleef binnen het Belgische constitutionele geheel de koning perfect binnen zijn rol, behalve dan dat hij als het over urbanisme in Brussel, Oostende en elders ging, wel eens met stromannen aan de slag ging om zijn plannen vorm te geven.

Men heeft met veel ijver de bronnen opgelijst en uitgespeld over hoe de kolonie ontgonnen werd en toch is er iets eigenaardigs aan de hand, want de naam Roger Casement, die als journalist en als diplomaat in Britse dienst was, heeft onderzoek gedaan en ook Edmund Dene Morel droeg het zijne bij, maar hoe of zij stonden tegenover hun broodheren, de City, wordt zelden uitgespeld. Casement werd als samenzweerder van de Eastern Rise in Dublin, Ierland gevat en terechtgesteld. Verder waren er de Quakers die al sinds de late 18de eeuw de slavernij bestreden. Dat exploitatie van koloniën al sinds de zestiende eeuw op humanitair gebied desastreus kon aflopen, zou algemeen geweten moeten zijn. Dat de Britten, om maar iets te zeggen, er wonderwel in geslaagd zijn een historiografie op te bouwen, waar de wreedste uitwassen van koloniale exploitatie afwezig zijn, zou men dan weer beter in kaart moeten krijgen.

Edmund Morel, Casement en anderen waren ongetwijfeld oprecht geschokt door wat ze vernamen uit en zagen in Congo, net zoals het publiek dat ze bereikten zich niet met die wreedheid wensten in te laten. De situatie in België was zo dat in 1883 niemand echt belang kon stellen in de koloniale aanwinst, terwijl in 1909, toen België de hele kolonie, ook de vrijstaat op zich nam en zo dus middelen en mogelijkheden moest vinden om er alsnog iets van te maken, probeerde het bord met misstanden te wissen. Men kan de koloniale misstanden in Congo niet goedpraten, maar men kan ook het geval Leopold II niet isoleren van de andere praktijken. Schreef Eduard Douwes Dekker niet over de koloniale misstanden in Indonesië, Insulinde, die parel van smaragd? Edmund Morel schreef ook de toestanden in Peru, toevallig ging het ook over rubber en stelde ook daar wreedheden vast, onnodige uitbuiting van de lokale Indiase bevolking. Maar Morel zelf vond dat de Afrikanen niet goed voor zichzelf zorgen en hield er eerder paternalistische inzichten op na.

Moeten we de beeltenis van Leopold II en zijn standbeelden in de publieke ruimte laten ruimen? Wie dat wil omdat hij er een paar maîtresses en favorites op na hield, of omdat hij zijn dochters heeft onterfd, moet zich afvragen hoe hypocriet men kan zijn. Maar zelfs als men de gedachte toegedaan zou zijn dat hij in persoon een massamoordenaar moet heten, de vorst in het lijstje van Stalin, Mao en Hitler wil opnemen, moet bedenken dat Leopold noch anderen echt gaven om het lot van andere mensen. Ook wilde de Belgische regering er lang niets mee te maken hebben; intussen profiteerde de haven van Antwerpen zeer van de nieuwe routes naar Boma.

Onder meer Daniël Van Groeneweghe schreef uitgebreid over de exploitatie van rubber, maar in de vele discussies die ik over de kwesties omtrent Leopold en de ontwikkelingen in Congo en in België had, merkte ik al te vaak dat mensen zich geen rekenschap geven kunnen van de honger naar rubber aan het eind van de negentiende eeuw. De Britse financiers en ondernemers waren woest dat zij op de conferentie van Berlijn dat enorme gebied niet in de wacht kon slepen, met dank aan de geslepen IJzeren Kanselier vorst Otto von Bismarck. De zoektocht naar Rubber, de angstvallige bescherming door de Brazilianen en het monopolie van de vrijstaat zorgden voor heel wat tandengeknars. Nog eens, met had rubber nodig en sinds men latex kon vulkaniseren, kon men er banden voor auto's, fietsen en drijfriemen voor machines van maken. Was olie de brandstof, dan vormde rubber in verschillende toepassingen de noodzakelijke grondstof voor het doen draaien van de machines.

Men leest op Wikipedia dat Congo tijdens het regime van de vrijstaat de bevolking zou hebben zien dalen van 20 tot 8 miljoen, waarmee inderdaad een enorme genocide gepleegd zou zijn. Maar hoeveel mensen leefden er in dat gebied. Nu bedraagt de gemiddelde bevolkingsdichtheid 35 mensen per km², wat laat zien dat de verschillen tussen de miljoenenstad Kinsjasa en  de diepe wouden verborgen blijven, maar ook dat sinds 1885 de bevolking - toen geschat op 20, soms zelfs 30 miljoen mensen - vanaf 1909 exponentieel zou toegenomen zijn. Snel ging het wel, maar de data blijken wel nogal vaag en weinig betrouwbaar.

Er is nog een element, namelijk of de opbouw van de koloniale exploitatie zo snel en zo algemeen ontwikkeld kon worden als men suggereerde en vervolgens of de cultuurschok, maar dus ook de verschillen inzake immuniteit tussen de autochtone bevolking en de nieuwkomers, de kolonialen niet ook voor epidemieën heeft gezorgd en dan luidt de vraag: wisten de Europeanen dat? Ook elders in Afrika en India hebben koloniale avonturen voor epidemiën gezorgd. Kan men de Spanjaarden, zoals Cortes en anderen verwijten dat ze nodeloos wreed waren geweest, dan kon men hen noch de oorspronkelijke bevolking verwijten elkaar ziekten over te dragen waarvoor de andere partij al immuun was.

Wat met het koloniale verleden van Europa? Kom je in Granada, dan zie je daar een overdaad aan goud, terwijl in Sevilla die pracht nog veel meer in het oog springt. De koloniale ondernemingen in de negentiende eeuw namen een nieuwe vorm aan, met onder meer een begin van monoculturen en gerichte exploitatie, industriële exploitatie ook. Het is dus nodig dat we de keuzes van Leopold, de internationale geplogenheden en de verantwoordelijkheden van de gouverneurs-generaal en ondergeschikten in kaart te krijgen. Daarover wordt zelden of niet gesproken, al wil men wel eens een paar adjudanten aan de kaak stellen, maar over de bronnen die inzicht kunnen geven, hoort men niets.

Ik weet dat men best morele inzichten kan hebben over het werk van Leopold II kan hebben, over het koloniale avontuur in het bijzonder. Ik zal dat niet verdedigen, maar ik beschik domweg over te weinig goed onderzochte bronnen, over dienstbaarheden van de critici zoals Edmund Morel of Roger Casement, over vergelijkbare initiatieven en koloniale oorlogen, om Leopold op een lijn te zetten met doelgerichte genocides, zoals Stalin en Hitler dat deden, of zoals Mao in China met zijn "Grote Sprong voorwaarts" en de "Culturele revolutie" bewerkstelligd hebben.

Beter dan moreel verontwaardigd te wezen over Peter de Grote, die zijn bojaren dwong de baard af te snijden en zich te scheren, over Catharina de Grote die ook wel eens een moord liet plegen, kan men proberen bij een verhaal over deze figuren de redenen voor bewondering en de argumenten voor verguizing naast elkaar te zetten. Inzicht verwerven in hun optreden zou al veel helpen. Het valt op dat standbeelden vaak in de openbare ruimte terecht komen om nationale of zelfs lokale figuren voor een ander karretje te spannen. Het standbeeld van Simon Stevin in Brugge heb ik in de loop van de vele jaren dat ik naar Brugge kwam en me er later metterwoon vestigde steeds weer met aandoenlijke onverschilligheid bejegend zien worden. Wie de man was? Geen idee, klinkt het vaak. Waarom hij pas in 1848 een standbeeld kreeg? Een Belgisch nationaal gevoel opwekken, terwijl de man nauwelijks bekend was. Nu, voor mij is het een mooie illustratie van het wetenschappelijke denken in de negentiende eeuw. Zijn gedachte-experiment over het perpetuum mobile, zijn waterwerken en zeilwagens, het is alles best mooi, maar wie de man was, zijn bijstand aan Maurits van Nassau, daarover gaat het niet zo vaak.

Wat zouden we doen zonder al die niet altijd even heldhaftige standbeelden in de openbare ruimte. Wat zal men zeggen van Boudewijn I van België, die weigerde de abortuswet te ondertekenen? Zijn er geen andere gebeurtenissen, zoals zijn in Rede in Leopoldville op 30 juni 1960 bij de onafhankelijkheid van Congo, een standbeeld minder aanvaardbaar maken? In Oostende niet ver van de drie Gapers staat een levensgroot beeld van hem, maar je zou denken dat het een minister is of een CEO van een multinational, want zeer gewoontjes op de begane grond neergezet, zonder toeters en bellen. Dat hij aan de levensbeschouwelijke pacificatie heeft bijgedragen en zij het met moeite de federale herinrichting accepteerde, kan men als verdiensten aanrekenen, maar ten gronde accepteerde hij vooral dat hij slechts representeerde. Geen veldslagen, geen oorlogsslachtoffers en wellicht ook geen maîtresses? Toch gaf men hem in 2008 een standbeeld: man wandelend in de Venetiaanse galerijen.

Bart Haers