Een wolkeloze jeugd wensen we iedereen toe, toch?
Dezer Dagen
(G)een jeugd zonder zorgen
Geen handleiding, toch een grondige
reflectie hoe mensen hun veerkracht
kunnen vinden. Maar dat gaat niet
op procedurele, geformaliseerde
manier, met verslaggeving...
De warmste week roept weer op tot wilde weldoenerij,
waarbij men een wens uitspreekt, een verwachting en hoop schept dat elk kind
zonder zorgen zou moeten opgroeien. Wie kan het tegendeel beweren? Daar gaat
het niet om, wel om de vraag hoe we omgaan met de zorgen die op ons pad komen,
al vragen we er niet om. Dus zou men beter ijveren voor een veerkrachtige
omgang met problemen, zorgen, zoals Boris Cyrulnik bepleitte. Zorgen wegnemen
voor jongeren is natuurlijk geen zonde, maar de illusie wekken dat jongeren alle
zorgen ontnomen kunnen worden, kan men niet menen.
De vraag is natuurlijk welke zorgen er hier aan de
orde zijn, armoede, ouders aan de drank of drugs, een lastige scheiding, het
zijn maar een paar mogelijkheden. Vader of moeder die onverwacht of anders na
een lang ziekbed al te jong sterft, dat zijn zorgen waar niemand iets aan kan
doen, net zomin als het lijden van kinderen aan een of andere moeilijk te
genezen aandoening. De catalogus helemaal uitwerken? Uitzichtloze armoede of
een ouder in de gevangenis? Misschien zal men het erover hebben, maar de vraag
blijft hoe men de gevolgen van daden van anderen, zelfs niet de ouders,
structureel kan vermijden, laat staan oplossen.
Een gezin in mijn nabije omgeving werd 20 jaar geleden
getroffen door het overlijden van de mama, die leed aan een agressieve vorm van
borstkanker. We zien haar nog in haar laatste weken, beseffende dat het voor de
kinderen en voor mijn broer een moeilijke tijd zou worden. Mijn moeder heeft
vele jaren de kinderen op woensdag afgehaald op een Brusselse school en dan
thuis met hen eten bereid en gegeten. Deze kinderen droegen de eerste tijd met
frisse moed, zo leek het, hun nieuwe situatie, maar naderhand werd het verdriet
een stimulans om goed te leven, al was dat niet altijd gemakkelijk. Mijn broer
en keuzes maken, het viel niet altijd mee, maar hij deed wat mogelijk was. We
gingen een aantal jaren later naar een vakantiehuis nabij Saint-Tropez, waar
hun goede ingesteldheid nog meer aan het licht kwam. De afwezigheid van een
moeder valt niet te vervangen, maar ik zag dat er mensen naast mijn broer
stonden, om af en toe een beetje van de last van de opvoeding van zijn
schouders te nemen.
Andere kinderen werden dan weer slachtoffer van
verwaarlozing en mishandeling en het bleek moeilijk voor buitenstaanders zich
daarmee in te laten. Sommige weten het heft terug in eigen handen te nemen,
andere gaan er net niet aan ten onder. Voor schooljuffen en -meesters moet dat
bijzonder “uitdagend” zijn, want zij mogen zich niet te veel inlaten met wat er
achter de voordeur gebeuren zou, maar niets doen iets plichtverzuim. Zeker als
men nu betracht kinderen te vrijwaren van trauma’s, meer nog, men wil hun
gelukservaringen opkrikken. Is het wel zo nobel als men stellen wil, want hoe
kunnen kinderen omgaan met mislukking of zelfs faalangst, als ze niet weerbaar
gemaakt worden? Maar wat bedoelen we dan, met veerkracht en hoe kan die –
indien nodig – geactiveerd worden. Het is niet dat kinderen noch volwassenen
dat per se op eigen kracht kunnen opbrengen, schrijft Boris Cyrulnik, want het
punt is vaak dat zo iemand in het trauma blijft steken. Zelf heeft de latere
neuropsychiater, geboren in 1937 in 1942 en dan nog eens in 1944
verlieservaringen, zoals wij dat zo klinisch noemen, terwijl het in 1942 om
zijn moeder ging die in de razzia van Bordeaux werd opgepakt en zelf werd hij
bij zijn beschermmoeder weggenomen in 1944 en alweer weggemoffeld, al moet hij
toegeven dat wat er toen allemaal gebeurde pas veel later duidelijk geworden is
voor hem. Sauve-toi, la vie t’appelle, blijft een bijzonder boek omdat de
oude man zijn eigen overleven tijdens de
Duitse bezetting van Bordeaux had te heroverwegen, want na de oorlog stond hij als
wees alleen op de wereld.
Hij begint niet best in het onderwijs en een paar jaar
lang lijkt hij voor galg en rad op te groeien, maar wanneer hij een tante een
man ontmoet die wel geschoold is, verandert zijn houding en herinnert hij zich
dat hij altijd arts wilde worden. Vanzelf ging het niet, maar de overheid had –
zoals ook Tony Judt in Engeland mocht ervaren – voor minder gefortuneerde
jongeren toch een parcours uitgewerkt richting universiteit. Een paar jaar
geleden merkte Cyrulnik ook nog op dat in zijn omgeving, vlakbij Montmartre, velen
het niet oorbaar vonden dat hij zou gaan studeren, want ‘ons soort mensen doet
dat niet”. Hij heeft daaruit wel inzichten gepuurd en begreep gedeeltelijk
waarom men liever naar Renault ging werken aan de band dan studeren.
Een inzicht waar hij met overtuiging over spreekt is
het vermogen van mensen om een trauma te boven te komen, veerkracht, waarover
dezer dagen wel vaker wordt gesproken,
maar met “Résiliance” gaat Cyrulnik naar ik meen te begrijpen wel verder. Zoals
we zagen heeft Cyrulnik wel meer meegemaakt dan wij, geboren na 1945, ons kunnen
inbeelden. Als neuropsychiater en psychoanalist, voor sommigen niet a priori
een aanbeveling, heeft Cyrulnik gevallen gezien waar er na een traumatische
ervaring niet direct iemand in de buurt was, die de jongen of het meisje
opvingen en zonder zwaar te hameren op “sterk zijn” en “altijd vooruit kijken”,
erin slagen die persoon de kans te geven
de eigen veerkracht aan te boren en opnieuw en zelfstandiger zelf te leven.
Toen ik het voor het eerst las, was me niet geheel
duidelijk wat Cyrulnik aan de orde stelde, maar dat bijvoorbeeld schoolmeesters
goede katalysatoren kunnen zijn, om die veerkracht aan te jagen bleek hem
duidelijk. Schoolmeesters, wees niet bevreesd, de psy wil jullie geen extra
taak opleggen, want dit gebeurt doorgaans op een informele manier. Begrijp ik
hem goed, dat is dat handelen van zo volwassene niet gericht op resultaat, maar
pakt het wel gunstig uit, omdat het om een onvoorwaardelijke inzet gaat, juist,
men kan het liefde of toch zeker toewijding noemen. Maar dan nog, verneemt de
lezer, is het geen bemoederen of alleen maar vertroosting bieden, maar het gaat
om een benaderen, die de ontvanger wel degelijk ervaart en later pas in blijken
van dankbaarheid zal uiten. Schreef ik dat het om een schoolmeester gaat, dan
zegt Cyrulnik dat het doorgaans om een volwassene in de omgeving gaat, die vaak
genoeg in de buurt is en met wie zo gesprek op gang kan komen. Het over een
trauma, een verlies heen komen, is vanzelfsprekend een zware klus, maar het
helpt niet als wij alsmaar aandringen op spoedig hernemen van het gewone leven.
Iemand die d’r moeder verloren was, vertelde later eens dat ze op school
wanneer het niet meer ging, naar de directrice mocht stappen en ergens wat
rustig bezig zijn. De buien van verdriet
zag zij niet altijd aankomen, te meer omdat ze zich ook wel voor haar broertjes
en zelfs voor de papa verantwoordelijk voelde. En zorgeloze jeugd? Wel, ze wist
er een mooie jeugd van te maken, al viel het wel eens zwaar en dan waren er
mensen zoals de directrice en de juf, die haar niet altijd raad gaven, maar wel
toelieten dat ze haar veerkracht vond. Kunnen we het over dat hoofdstuk hebben?
Dezer dagen zien we dat veel jongeren al vroeg een
label meekrijgen, in veel gevallen terecht, maar vaak genoeg voortijdig. Er zit
namelijk iets contradictorisch in het schoolse leven, waar men tot in de vroege
jaren zeventig prijsboeken gaf en er bestond ook een fonds voor de meest
begaafden, maar tegelijk wist men dat niet alle kinderen echt mee zouden kunnen
en het zesde studiejaar met succes bereiken. Maar speelde de gezinssituatie
mee, dan leefde vaak de idee dat kinderen van textielarbeiders beter naar het
PTI konden gaan en andere naar het college. Bij de meisjesschool was de idee
dat 2 jaar huishoudkunde wel zou verstaan, maar ook daar groeide de aandrang om
secondair onderwijs, humaniora te volgen. Soms werden kinderen aangespoord aan
het diocesaan examen deel te nemen met het oogmerk zo een beurs voor de meest
begaafden, maar tegelijk werd daar nog weinig over gesproken. De school was wel
degelijk toen voor een weliswaar beperkt aantal leerlingen een opstap naar
studies en een beter leven in financieel opzicht dan hun ouders. Waren ze
gelukkiger? Zoals voor velen van ons, gold wellicht dat de mogelijkheden zo
bereikbaar leken dat de bucket list met nieuwe wensen werd uitgebreid.
Mag men hopen dat mensen het nu beter hebben dan veertig
jaar geleden, dan is het zeker zo dat er mogelijkheden zijn, die toen nog maar
net ter sprake kwamen zoals de computer/tekstverwerker. En de telefoon hing
voor bijna iedereen nog aan de muur. Het moet gezegd dat we dus goed af zijn,
maar tegelijk, hoe dat ons welbevinden beïnvloedt, daar heb ik geen antwoord
op. Men kan geen overtuigend advocaat van een verleden gouden eeuw zijn, maar
tegelijk stellen mensen soms wat overhaast vast dat alles naar de verdoemenis
gaat. Zelfs al hebben we wel eens redenen tot klagen, heel veel mensen kunnen
zich bezig houden met het afvinken van hun wenslijstjes. Daar zit natuurlijk
een deel van het probleem, voor kinderen maar ook voor volwassenen: iedereen is
vrij wensen en dromen te formuleren en die te realiseren. Maar zoals op scholen
altijd al is gebleken, bestaat er zoiets als groepsdruk en ook wel, toen
klasgroepen homogener waren qua mogelijkheden, was er een groepsgeesten en een
zekere samenhang. Nu zou zelfs het ASO afgeschaft zijn, net als BSO en TSO, maar
helpt men daar de – sorry voor de term – zwakste leerlingen mee? En de
sterkste? Ook die komen niet meer aan
hun trekken, zo blijkt ook uit de PISA-resultaten. Zou dat ook niet tot een met
zorgen beladen jeugd kunnen leiden? Men kijkt voorbij de underachiever, zoals
dat heet, maar erger is nog dat men behalve als het om sport gaat, zichzelf
overtreffen niet afdoende stimuleert of in beeld brengt, zoals met die
prijsuitreiking van weleer.
Boris Cyrulnik wist dat in zijn omgeving universitaire
studies niet hoog aangeschreven stonden, maar slaagde er zelf in zijn weg te
gaan en als arts een leven lang mensen ten dienste te staan. Bij ons kwam dr.
Dirk De Wachter ons verblijden met het inzicht dat een beetje ongelukkig zijn
echt geen kwaal mag heten en ons zelfs helpt door moeilijke dagen heen te
komen. Hij zegt dat we ons niet schuldig hoeven te voelen als we ons niet wolkeloos
gelukkig voelen. Het staat mij nog helder voor de geest dat ik op een landerige
zondagmiddag leek te vervelen, maar op de een of andere manier kon ik ’s
avonds, toen mijn ouders en zus, broers thuis waren gekomen van een concert of
zo, dat ik me best vermaakt had. Ik had in een schoolschrift, een kladschrift van
alles beginnen te noteren, wat ik plezierig vond, maar ook wat ik vervelend vond.
Dan hadden mijn jongere broer en ik gevoetbald en dat had ik nog eens proberen
te beschrijven. Maar ik had ook opgeschreven dat ik me eerst wat verveeld had
geweten en dat ook dat niet zo erg was. Wellicht is dat het soort ongelukkig
zijn, waar Dirk De Wachter het over heeft, niet traumatiserend, niet murw
makend door de dagen gaan, maar ook niet
altijd stralend van vreugde, al is er dan wel een onderliggende levensvreugde. Want
pas dan krijgen die momenten of dagen van geluk, zelfs lichte euforie reliëf.
We zullen dus jongeren (opnieuw) vertrouwd moeten
maken met de kleine ongemakken van vervelende gebeurtenissen, die verder geen
gevolgen hoeven te hebben. In die zin kan de stoïcijnse levenshouding wel
helpen, dat men niet meer voortdurend in zijn of haar eer aangetast wordt. Maar
men kan uiteraard maar beter oog hebben voor wie ten diepste geraakt wordt,
door armoede, ziekte, verwaarlozing. Soms kan ik er niet omheen dat men kleine
ongemakken levensbelangrijk maakt, maar mensen die echt te lijden hebben, soms
zelfs als lastige patiënten gaat beschouwen. Nu ja, ik hoorde jaren geleden een
psychiater zeggen dat een patiënt niet moet proberen een goede patiënt te zijn,
want een ernstige psychiatrische aandoening
laat zich niet gemakkelijk genezen, het vraagt tijd, vaak ook varen op gegist
bestek, dat wil zeggen zoals de scheepscommandanten in de 18de eeuw,
voor de positiebepaling op de lengtegraden ingang had gevonden, door tijd en
afgelegd traject en het meten van het middagmoment als de zon in het zenit
staat. Men heeft dus aanwijzingen, maar moet tijdig bijsturen als nieuwe data
daartoe nopen. Het is een psychiatrie waar geen grote verhalen verteld worden,
maar tegelijk biedt de aanpak rust. Alleen, zo zegt men, zijn er te veel
wachtlijsten. Als men evenwel niet een beetje ongelukkig durft te zijn, wordt
het moeilijk in de nodige zorg te voorzien.
Neen, natuurlijk wenst eenieder jongeren een zorgeloos
leventje, maar een beetje zorgen komen vanzelf wel opzetten, als men
bijvoorbeeld geen plaats vindt in de academie of de scouts, de sportclub,
terwijl men nu net enige vaardigheden te hebben. De grote zorgen die kinderen kunnen
aantreffen, ongevraagd natuurlijk, kan men op geen enkele manier van hen
afnemen, want ziekte kan men misschien proberen te voorkomen, maar toch, als
die toeslaat, dan moet men juist die jongeren bijstaan hun veerkracht aan te
boren. Maar met Dirk De Wachter denk ik dat een rimpelloos leven echt wel heel
saai kan blijken, ook al tovert men van de ochtend tot de avond een stralende
glimlacht op het snoetje. Zou dat niet, uitzonderingen daargelaten, zorgwekkend
zijn?
Bij dit alles gaat men er dus van uit dat men kinderen
hun zorgen kan afnemen, de last ervan dan toch, maar in de krant lezen we
voortdurend over kinderen die als mantelzorger voor een zieke ouder optreden,
die met hun ouders de schaarse middelen delen en toch proberen te presteren op
school. Er is zoveel onpeilbaar leed dat niemand kan voorkomen, omdat alleen de
betrokkenen misschien iets ervan kunnen voorkomen, maar een (arbeids-)ongeval
kan men niet altijd voorkomen en “wij” staan niet aan de Drie Sleutels in
Sint-Martens-Latem om een vrachtwagen tegen te houden, want we zijn geen
superman, gelukkig. Want dat is nu het probleem met dat vermaledijde thema “geef
de kinderen een zorgeloze jeugd”, niemand kan ertegen zijn, maar tegen ziekte,
ongeval, dood vermogen we weinig. Laten we dus, als we daartoe geroepen worden,
kinderen die zwaar lijden, veel te dragen hebben, hun veerkracht aan te boren
en met de omstandigheden leren te leven, niet apathisch, maar juist door hun
kracht te vinden, hun leven geleidelijk meer zelf te sturen, autonomer te
worden. Simpel is dat niet, maar warmte is een goed begin. Echter, zonder te
vervallen in een boekhouding van het leed, moet gezegd dat zware omstandigheden
te moeilijk worden geacht om op te lossen. Dan is die zorgeloosheid best behapbaar.
Bart Haers
Reacties
Een reactie posten