De waardigheid van de burger

Reflecties

Over veiligheid, vrijheid 

en verdwalen

Het paleis te Madrid

Bij het schrijven van dit stuk herinner ik mij nog maar al te goed de consternatie over de aanslag op het station Atocha op 11 maart 2004 en het feit dat nooit duidelijk is geworden wie er achter deze aanslag heeft gezeten blijft me ook wel door het hoofd spoken. Er zijn vier daders en andere medeplichtigen veroordeeld. Maar de hele toedracht blijft in een waas van geheimzinnigheid gehuld. Daar kon men, met de toeloop van forensen natuurlijk niet verzekeren. 

Reizen om te leren, dat is het moto, maar het was een familiebezoek dat me in Madrid bracht en vervolgens aan de kusten van de Atlantische oceaan in Gallicia, waar de vis versgevangen geserveerd wordt, maar de afstand overbruggen kan onder andere via het vliegtuig. En blijkbaar hoort daar een fouillering bij, meer nog, iedereen vindt het normaal dat we bijna onze broek laten zakken. Veiligheid voor alles mijnheer. Zou het? Want het is duidelijk, honderd jaar geleden reed de heer Cyriel Buysse door Frankrijk en Spanje naar Marokko. Hij wist niet half hoe gevaarlijk zijn reis wel was en dat de wegen toen heel wat riskanter waren, kan men vandaag toch moeilijk betwisten. Veiligheid, het is een product van de vooruitgang en de angst dat er ons iets overkomen zal, ook al blijkt uit cijfers dat we ouder worden dan ooit voorheen, beter gevoed zijn dan ooit en minder risico lopen door een paard of een stier verwond te worden. Het gevaar ? Ik zou het niet weten. Natuurlijk, ik vergeet het alweer, dat terrorisme dat het op vliegtuigen heeft gemunt.

Natuurlijk moet men mogelijke risico’s voorkomen, maar Peter Sloterdijk wees er in zijn kritiek van de cynische rede al op dat het risico niet denkbeeldig is dat specialisten inzake veiligheid zoveel te bestrijden risico’s zullen vinden, dat het leven onleefbaar wordt. Er is 9/11, toch?  Iedereen roept het mij toe, maar een simpele strohoed bevat geen semtex. Een paar savatten? In de hiel? Het zou veel kunde vergen die in afgetrapte sandalen te verstoppen, de springstof. En bovendien, waarom zouden u of ik die gewoon op vakantie of familiebezoek gaan zich inlaten met staatsgevaarlijke activiteiten? Of misschien kan u wel eens een staatsgevaarlijke idee koesteren, gevaarlijk voor de zetelende bestuurders, maar of men daarmee de staat zelf en de democratie in vraag wil stellen is nog iets anders. Het is toch van belang te beseffen dat een eerbaar burger zich niet hoeft te laten betasten door ambtenaren. Dat is een politiestaat.

Maar, zegt men, wij hebben toch recht op veiligheid? Jawel, u en ik hebben er alle belang bij dat we veilig aan en van boord van een vliegtuig stappen. Maar als men de miljoenen afgelegde vliegmijlen in ogenschouw neemt, kan men zich toch wel afvragen of al die veiligheidsmaatregelen wel terecht zijn. Geen twijfel aan! Hoor ik u al zeggen. Waarom dan niet als we de straat opgaan scannen of we geen wapens bij de hand hebben? Jawel, zelfs daaraan denkt men, want men wil een app aanbrengen in alle auto’s om de zaak te regelen dat we niet meer verdwijnen in het bronsgroen eikenhout of enige andere natuur. Althans, onze auto niet.

Nog eens, veiligheid is afhankelijk van ons gedrag, hoe we zelf rijden of met welke intenties we aan boord van een vliegtuig stappen. Ik moet echt zoeken naar een grote kaping of bomaanslag op een vliegtuig sinds Lockerbie. 11 september 2001? Juist ja, maar waren dat geen mensen die zich bekenden tot een kleine groep terroristen. Ik weet wel, in Spanje heerst het geweld nog steeds en men lijkt er zich geen rekenschap van te geven dat politiek geweld in een democratie niet kan. Alle middelen zijn niet goed om politieke doelen te bereiken en al zeker geen geweld. Dat de burgeroorlog in Syrië dagelijks meer doden vergt van mensen die wel degelijk en met recht een dictator opzij willen schuiven, geeft aan dat men, dat ik de mening toegedaan kan zijn dat een volk, dat burgers het recht hebben om in opstand te komen als de bestuurders de rechtsstaat, het bezit en de waardigheid van het individu ontkennen en onderdrukken, maar impliceert nu net dat in een democratie waar de overheid de rechtsstaat zelf mee ondersteunt en de waardigheid van de burger onderkent, geweld niet gepast is.

Dat wil ook zeggen dat ik weiger te aanvaarden dat elke passagier van een vliegtuig naar zonnige of andere bestemmingen een verdachte kan zijn. Men zegt dat veiligheid boven alles gaat, maar dan moet men vooral de bedreiging van die veiligheid, partijen en groepen die terrorisme aanwenden, afwijzen. Staatsterreur inroepen als argument, zoals in Spanje gebeurt, lijkt me niet aangewezen of zelfs aanvaardbaar. Het Europees hof van de rechten heeft om procedureredenen een vonnis tegen een Baskische vrijheidsstrijdster – zo stellen zij zich voor – ongegrond verklaard, ook al was die betrokken bij de dood van 23 mensen en was zij er nog fier op ook. Wie dit soort activisme aanvaardt in een democratie en sinds 1976 is Spanje een democratisch bestuurde natie met een federalisme dat in complexiteit en diversiteit het Belgische model ver overstijgt, moet dus beseffen, denk ik, dat men de democratische ordening van Spanje ontkent. Maar naar ik vernam is Spanje nog steeds in de greep van een dualisme dat elke redelijkheid te buiten gaat. Of men is democratisch en correct of conservatief en dus fascist.

Dwalend in Pontevedera en Santiago de Compostella kwam het me voor dat het goed leven is, voor wie een job heeft, dat het best interessant kan zijn, maar tegelijk dat de afstand tot Madrid, ook mentaal vrij groot is. De afstand tot Brussel drukt zich ook wel negatief uit, zoals wel eens te horen is, maar de mentale afstand tot het bestuur van de EU is er - zoals op vele andere plaatsen in Europa – onvoorstelbaar. De visserij is een belangrijke bedrijfstak in Gallicia en het kan geen kwaad er zich rekenschap van te geven dat die visserij door het aanwenden van steeds grotere schepen met steeds meer drijfkracht voor het visbestand in alle wereldzeeën desastreus is. Dat Europa ijvert voor duurzamer visserij ligt daarom voor de hand, maar het verhaal, de verantwoording blijft te vaak steken in holle frasen. Beleid in een democratie moet zich verantwoorden. Hoe? Hierin spelen mensen die weten een grote rol, zoals bijvoorbeeld, journalisten, academici. burgers.

En hoe kan die burger nog een bestuur accepteren dat hem of haar a priori verdacht acht aan mogelijke kwaadwillige dadendrang aan boord van een vliegtuig. De kwestie lijkt voor velen, voor zowat iedereen duidelijk, dat wil zeggen dat men aanvaardt als mogelijke criminelen of terroristen bejegend te worden. Dat men een oogje in het zeil houdt, is best aan te bevelen. Dat men, op grond van veiligheidsanalyses iedereen voor terrorist moet houden, ook een mentaal gehandicapte, komt mij mensonterend voor én in strijd met de mensenrechten. Het staat me dan ook voor dat de overheden, in de VSA en hier liever de burgers aanpakken dan de criminele geesten aan te pakken. Nu, deze mentale pervertering heeft zich al op een ander domein vertaald in een vervolging van pedofielen. Natuurlijk zal ik het ook niet dulden dat een kind door een kinderlokker wordt misbruikt, maar tegelijk gaat men vandaag uit van risicoprofielen. Kan interessant lijken, maar elke match met een profiel wordt op die manier een gevaar voor een persoon die zich van niets bewust is, alleszins geen kwade bedoelingen in het schild voert.

John Adams, Fouding Father van de VSA, meende terecht dat de overheid geen burger mag verdenken, van geen enkele euveldaad, misdrijf of wat dan ook, want pas als er een misdrijf is gepleegd mag het openbare ministerie en mag de politie optreden. Men lijkt vergeten dat deze benadering onder verschillende gedaanten in het Europese en Amerikaanse recht ingang heeft gevonden, omdat men de willekeur van de vorst, de schout en zijn trawanten niet meer accepteerde. Onder anderen heeft de filosoof en arts Bernard Manderville dit ervaren in Rotterdam, toen diens vader, ook arts, om onduidelijke redenen – van religieuze dissentie (Afwijkende religieuze inzichten erop na houdende) – uit zijn ambt van stadsarts werd verdreven. Willekeur vermijden en goede redenen hebben om iemand te vervolgen is voor de rechtsstaat een absolute must. Het gebeuren op een luchthaven waarbij men overgaat tot lichaamsbetasting ad libitum kan men dan ook niet normaal vinden.

Toch zegt men mij, helaas op goede rond dat wie zich hierover boos zou maken op een Amerikaanse luchthaven regelrecht in de cel zou gestopt worden. Het spijt mij vreselijk, maar dit gaat mijn gevoel voor rechtvaardigheid te boven. Maar de veiligheid? Ook daar valt wel een en ander over te zeggen en vooral op af te dingen. Want als het zo is dat iemand zich zomaar moet laten welgevallen alles op tafel te gooien, dan blijft het nog maar de vraag of de echte boosdoeners geen andere methodes aanwenden zullen, om hun doelen te bereiken.

Een gerust gevoel? Ik weet het nog zo net niet. Iedereen verbaast er zich over dat ik mij daardoor in mijn eer aangetast weet, maar het is vooral dat publieke wantrouwen. Oh ja, wie niets in het schild voert, niets mispeutert kan dat allemaal toch niets betekenen. Het is zoals met die idiote maatregel in Frankrijk dat iedereen een alcoholtester in de auto moet hebben liggen, want dan zou men weten als men te veel gedronken heeft, excuses, als men een druppel gedronken heeft. Het lijkt er steeds meer op dat men de burgers u en u en ook wel mij helemaal niet vertrouwt. Maar het is bovendien ook nog eens zo dat we zelf die vermeende veiligheid betalen.

Het punt is dat gedurende vier decennia de discussie over politiek geweld nooit afdoende is gevoerd, want voor de acties van de IRA, de RAF (= Rote Armee Fraction) en andere terreurbewegingen is er altijd een zekere sympathie onderhouden door mediamensen. Zolang die terreurbewegingen zich ter linkerzijde van het politieke spectrum bewogen. Toegeven dat bepaalde extreem rechtse acties ook voorgevallen zijn, zoals in het station van Bologna of blijkbaar in Duitsland, na de hereniging, valt mij niet zwaar, wel integendeel, want het is even verachtelijk, of het nu in naam van Marx of Lenin is dan wel in naam van god weet welk geperverteerd nationalisme, het blijft politiek geweld in landen die men als goed functionerende democratieën kan beschouwen. Hierover, met name de betekenis van politiek geweld in een democratische rechtsstaat, wordt vandaag te weinig van gedachten gewisseld. Tegelijk hopen we dat politiek geweld in landen als Syrië of Lybië niet al te hevig woedt, want er zouden onschuldige slachtoffers kunnen vallen. Zo een benaderingen vallen mij zwaar te verteren, omdat ik de mening maar moeilijk van mij afschuiven kan, dat in een dictatuur politiek geweld nu wel gewettigd is. Althans, een volk heeft het recht de eigen bestuurders aan te wijzen en dat kan slechts vreedzaam in een democratie, ook al weten we natuurlijk dat die bestuurders zich graag vast in het zadel weten. De politieke discussie kan daardoor ook ontaarden in een gekend adagio: “ik, wij of de chaos”.

Ik ben er mij van bewust dat mijn klacht over het veiligheidsbeleid op de luchthavens weinig zal uithalen. Ik ben er mij evenzeer van bewust dat de zaak hoe dan ook aanvaardbaar is voor de burgers, maar dat die burgers dit niet problematisch vinden, dat men mogelijke dreiging van terrorisme vertaald heeft in een bijna rechteloze behandeling van de reiziger blijft onderbelicht, want als men zich verzet, dan stuurt men de guardia civil op ons af. Het kan niet zo zijn dat we dit zonder nadenken aanvaarden. Wie zonder kwade intenties door het leven gaat, moet zo niet benaderd worden. De heer Breivik en co hebben hun werk goed gedaan, maar, zoals Frank Furedi schreef, kan men niet steeds verder gaan in “politics of fear”. Angst aanjagen aan de burgers heeft enige tijd invloed, maar na verloop van tijd keert zich dat tegen wie angst wenst aan te jagen, tegen nieuw beleid, tegen vreemden of tegen – tja -  mogelijk terrorisme.

Grotere aandacht besteden aan de wijze waarop men via debat en onderzoek tot oplossingen en een consensus kan komen, kan de nood om naar de wapens te grijpen inperken. En precies de gevallen, zoals de moorden op Utoya of elders zal men niet voorkomen. Bijgevolg betalen we cash veiligheidsmaatregelen die wellicht op papier bewezen zijn goed te functioneren. Ook de piloten in opleiding die uiteindelijk vier vliegtuigen kaapten op 11 september 2001 konden voorbij de toen al redelijk draconische veiligheidsmaatregelen. Kortom, we worden als burger uit onze rechten ontzet als we een vliegtuig op willen stappen en verder kan men niet bewijzen dat het veiligheidsbeleid en de bepaling van de veiligheidsrisico’s  adequaat genoeg zijn, net omwille van die bewapeningswedloop tussen de veiligheidsdiensten en de mogelijke terroristen.

Bart Haers