De herinnering, D-day en de politieke inzet

Dezer Dagen

Continuïteit en het onverwachte

The Queen's speech en D-day

Zo zag het strand van Ouisteham eruit op 6 juni, maar
in de vroege ochtend van 6 juni 1944 moet het er wel anders
bij hebben gelegen: geen gala-ontvangst maar een
regel van kogels en Rommel-Asperges. om de opmars vanuit zee
tegen te houden. Verdedigen versus aanvallen en dus
blijft de vindingrijkheid niet uit. 

Het verhaal van de jaarlijkse terugkeer van de Queen in het Parlement, van de gijzelaar in het paleis, van de drie slagen op de deur en al het andere, het is iets dat nooit voorbij zal gaan, zegt men. Tegelijk stelde men de vraag hoelang men nog D-day zal herinneren. Die vraag is zinloos, want sinds altijd behoort het tot mijn herinneringen, via film, romans, verhalen, altijd speelt D-day op de achtergrond mee, zoals ook Hiroshima en de moord op JFK. Het is mogelijk te bedenken dat die gebeurtenissen ooit vergeten zullen raken, maar dan bedenk ik hoe sterk de propaganda is geweest om 4 juni 1989 in China te doen vergeten, terwijl diezelfde datum voor Polen, maar verbazingwekkend genoeg niet voor ons, een nieuw begin is gebleken. Ofwel kan men stellen dat elke datum in een context verweven is en dan bepaalt de context of deze of gene datum verdwijnt uit de herinnering, ofwel zijn het bepaalde spraakmakers die de herinneringsagenda bespelen, wellicht interageren beide mogelijkheden met elkaar. In China heeft men met behoorlijk succes repressief de datum uit het geheugen weten te wissen. In Europa is 6 juni nog steeds de datum van de grootste militaire amfibie-operatie om een tweede front te openen - een derde, want in het Zuiden waren de Amerikanen en Britten al doende in de omgeving van Monte Cassino en in augustus zou er een landing volgen aan de Côte des Maures. Natuurlijk zal men D-day herdenken, tenzij bondgenootschappen zouden veranderen. Maar dat die oorlog inderdaad over vrijheid ging, de individuele vrijheden, mag men niet uit het oog verliezen.

Er zijn dus rituelen, zoals de adress from the throne, de Queen's speech die niet veranderen en zozeer ritueel geworden zijn dat we er de draagwijdte van moeten bijgebracht worden. Andere gebeurtenissen worden omwille van de herinnering en de herdenking rituelen, maar hun verlies aan inhoud heeft vaak te maken met de ritualisering zelf. In 2004 zat ik te kijken naar de Herdenking van D-day in het avondjournaal en zag daar Georges W. Busch staan, met Chirac en andere politici, die met elkaar aan het bakkeleien waren over nieuwe oorlogen, Afghanistan, Irak en de War on Terror. Het gebeuren was een gelegenheid geweest om bepaalde stappen te belichten en toch, het bleef een dovemansgesprek; vandaag komt mijnheer Poetin aan in Parijs en zal hij de zeventigste verjaardag bijwonen, maar de twistappel, Oekraïne, de gezamenlijke inspanningen de economie weer op te krikken, dat alles maakt dat de herdenking  in Normandië mij althans vreemd te moede blijft.

De reden is dat wij een lezing hebben van WO II, die sinds de jaren 1980 zeer gericht geweest is op de vervolging van de Joden in Europa en op de militaire reactie van Churchill en de VSA. De heldendaden van soldaten werden niet vergeten, maar de politieke en maatschappelijke discussies over wat WO II betekende, met zich bracht, het Nazisme, maar ook de keuzes van de Britse en andere regeringen, wat de houding van de burgers bewoog, blijft achterwege. De onderduikers, die weigerden naar Duitsland te gaan om er te werken, zijn geen onderwerp van discussie. De vervolging en uitroeiing van de Joden kan men niet vergeten maar dat betekent niet al die andere aspecten niet aan de orde horen te komen.

Operatie Overlord, de codenaam van het gigantische overbrengen van troepen van de Britse kusten naar Normandië verdient uiteraard onze aandacht, want technisch, logistiek en militair was het een huzarenstuk of beter, het overtrof alle vroegere militaire ondernemingen, met uitzondering wellicht van de tocht van Hannibal over de Alpen, maar het verschil bleef toch de schaal waarop alles gebeurde. Dat de Duitsers zich in Normandië niet gewonnen gaven en nog tot augustus konden standhouden, zegt veel over beide partijen en het probleem van de spiegeling die dergelijke grootschalige herdenkingen met zich brengen. Nu, voor zover ik iets van de Duitse kijk op de naoorlogse geschiedenis begrepen heb, beschouwen velen die operatie ondanks de vele doden als een succes in de strijd tegen het Nazisme. Toch zijn we geneigd, nog steeds om de Duitsers hier met de nazi's te vereenzelvigen. Zo komt het nooit tot een gezamenlijke lezing - overigens geldt dit ook voor de nasleep van WO I, maar die discussie moet afzonderlijk behandeld worden - en blijft voor latere generaties de inzet van de oorlog van mei 1940 af in het vage.

De betekenis van de operatie, met zoveel manschappen, zoveel materiaal en zo een onzeker resultaat - ligt zowel op het strategische vlak als op het politieke, maar dat laatste lijkt men steeds weer in oorlogsomstandigheden te negeren. Of liever, men beschouwt het als evident en volgend uit de gang van zaken sinds Winston Churchill zijn oorlogskabinet op de sporen zette, sinds FDR in de oorlog stapte en Stalin een tweede front eiste. Dat klopt allemaal, maar 70 jaar later blijft de besluitvorming rond de strategische aanpak onze bewondering wekken, terwijl ook het feit dat soldaten bereid waren, met amfetamines in de bagage, overtuigd door de media, de legeroverheid ons niet mag ontgaan. Toch is er meer in het geding. Neem de ervaringen van de Poolse regering in ballingschap, die zich mateloos hebben ingezet voor de bevrijding van West-Europa in de hoop zelf het nieuwe Polen te kunnen opbouwen en er finaal bekaaid afkwamen, omwille van de akkoorden van Jalta, die meebrachten dat de westelijke geallieerden Stalin geen strobreed in de weg zouden leggen, om alle gebied Oostelijk van de Oder-Neissegrens en verder nog een stuk Duitsland naar eigen inzicht in te richten. Verder hadden ook Tsjechen in Londen de ervaring dat hun leider Edvard Benes de ballingen die uit Moskou terug waren gekomen veel handelingsruimte gaf. Finaal werden ze opgepakt of konden ze vluchten naar het Westen.

Die complicaties zijn pas na de oorlog helemaal helder geworden en toch zou Stalin zowel in het UK als in Frankrijk, Europa nog fellow travellors vinden, die de politiek van Stalin en de vestiging van nieuwe totalitaire regimes accepteren als noodzakelijk volgens de lijnen van de objectieve, wetenschappelijke geschiedenis. Reeds in 1946 hield Winston Churchill de beroemde "Iron Curtain Speech" in Fulton, Missouri waarin hij het besluit trok dat van Stettin aan de Baltische kust tot Triëste aan de Adriatische kust een ijzeren gordijn werd neergelaten en dat Europa en de VSA zouden moeten komen tot weerbaarheid tegen Moskou en de Communistische internationale. Het probleem was niet lokaal Europees en zou dus grootschalig aangepakt moeten worden. Intussen weten we dat het Britse Rijk in 1947 India, Pakistan en Benghalen zou moeten opgeven, dat Frankrijk in Indochina en Nederland in Indonesië zwaar onder druk stonden. Ik verbaas me er steeds over hoe onze cartesiaanse benadering erin telkens weer in slaagt die vele gebeurtenissen die zich simultaan voordeden, ook echt gescheiden te benaderen, zodat de moeilijkheden voor bestuurders en burgers de situaties te interpreteren aan ons oog onttrokken blijven.

Over de politieke inzet spreken van operatie Overlord lijkt voor velen overbodig, maar het laat zien dat hoe fragiel militaire successen kunnen uitpakken, zeker voor wie geen hoofdrol kreeg toebedeeld en dus moet hopen dat de inzet beloond zal worden. West-Europa zou tussen 1947 en 1989 een grote vrijheid kennen, grote economische voorspoed en de ontwikkeling van een burgermaatschappij beleven, die sindsdien misschien wel wat uit het oog verloren is, door Links, maar laten we er geen doekjes om doen, ook door rechts en de neoliberalen. Het probleem is niet dat de markten vrijer konden werken, maar dat in een aantal domeinen oligopolisten op de voorgrond kwamen die de anderen gewoon in de hoek duwden.

Nu, dat is een ander aspect van de militaire operaties dat dit behalve een goed gestructureerd leger, ook een leger in het veld gebracht werd dat ook uit vrijwilligers bestond, die wisten waarom ze het deden. Voor ons is nationalisme een vies woord geworden, maar Polen, Tsjecho-Slovaken, maar ook Belgen, Nederlanders, Fransen vochten mee, van begin af aan of pas later ingezet om de bevrijding van Europa mogelijk te maken. Hebben we de vrede dan gewonnen, toen Hitler zelfmoord pleegde in de bunker in Berlijn terwijl alsnog jongeren in het vuur werden gegooid. Mevrouw Merkel zal aanwezig zijn in Normandië omdat het ook voor de Duitse bevolking een bevrijding is geweest, hoezeer sommigen ook het regime gewenst en gesteund hebben, anderen hebben minstens voorbehoud gehad, zoals Johannes Fest, of waren op enig ogenblik in het verzet gekomen.

Nu verwijst men vlotjes naar de vele Duitsers die bereid waren geweest aan de werken van de NSDAP bij te dragen, waarbij lang weinig kritiek kwam, omdat men de "ellende" van Weimar moe was. Natuurlijk werden jonge sociaaldemocraten die straatgevechten leverden tegen de SA voor 1933 naar de veenkampen-  de moorsoldaten uit het lied - gebracht om er slavenarbeid te verrichten, maar de interacties in de samenleving waarbij de SPD aan vertrouwen verloor bij de arbeiders mag men niet onderschatten. Er waren, zoals ik vroeger al schreef mensen die weigerden mee te gaan, van Johannes Fest over de jongelieden van de Witte Roos tot een generaal aan toe. Maar het verzet was verspreid en divers, maar onmachtig, zelfs de laattijdige reactie van leden van de hoogste militaire leiders mislukte.

Het verhaal is duidelijk als men operatie Overlord geïsoleerd beschouwd, als men de wereldoorlog alleen als 12 donkere jaren beschouwt. De wegen die men ging, niet altijd, zonder te begrijpen hoe gedachten tot zo een chaos en vernietiging konden leiden, al waren er wel die het begrepen, waaronder de kring van Hitler zelf, maar anderen ook koesterden wantrouwen tegenover de gebeurtenissen, schreven waar het om ging, zegden dat het niet deugen kon. Zou deugen in deze een understatement zijn? In het licht van wat we later te weten gekomen zijn wel, maar toen leek men vaak in dubio te verkeren. We hebben het dus over Gunther Ernst, over Klaus, Heinrich en Thomas Mann, Hannah Arendt en talloze anderen. Stefan Zweig geloofde in 1942 dat de wereld van gisteren voorgoed verdwenen was; soms denk ik dat we de tragiek van dit gebaar, daar in Petropolis niet voldoende kunnen vatten. Waarom die gedachte niet altijd op de voorgrond komt, ligt hieraan dat het gebaar niet alleen wanhoop vertolkte, maar het bewustzijn dat hij, Zweig zich niet meer zou kunnen oriënteren in het Europa na 1945, als hij al zou geweten hebben dat net wanneer hij zelfmoord pleegde, de oorlogskansen aan het wisselen waren. Maar een oorlog is nooit gewonnen voor het laatste schot gelost is.

Toch denk ik dat de cultuur die Zweig zag verdwijnen, in vele van haar positieve aspecten toch verloren ging. Men zegt niet zomaar dat het vroeger beter was, maar ook niet dat de toekomst beter wordt. Dat geloof stierf in Serajevo en kwam even terug in de jaren 1950 en 1960 weer op de voorgrond, maar zo ongedwongen als voor 1914 zou het niet meer worden - tja, men zegt dan dat de elite ongedwongen leven kon, maar de spreiding van de welvaart voor 1914, hoe goed is onze kennis daaromtrent? Ach, het was toen alles ook niet vlekkeloos, maar we zijn vandaag wel blind voor de lotsverbeteringen bij de arbeiders in vele delen van Europa, de emancipatie en de vele mogelijkheden die hen te beurt vielen, vergeet men gemakkelijk als men alleen kijkt naar wat men het grauw noemde, want de arbeiders waren te fier om zich tot het grauw te rekenen.

Operatie Overlord niet herdenken? Kan niet en toch is men er in België in geslaagd een feestdag, een gedenkmoment voor de oorlog en alle implicaties te laten schieten, 8 mei dus. Goed, we herdenken 11 november, maar de betekenis van WO II voor ons is zo omvattend, onder meer als het over de vrijheden gaat en het respect voor de individuele persoon, ongeacht alle mogelijke aspecten die ons als persoon uniek maken, maar die velen ook wel eens tot slachtoffer van discriminatie en afwijzing maken. Operatie Overlord, de strijd in Italië, de strijd ook in het Oosten, het Oosten van Europa en in de Pacific, dat alles kan men niet zomaar als geschiedenis wegzetten.

Men hoeft daarom niet het Duitse volk te blijven nawijzen wat er allemaal gebeurde, want minstens ligt in het einde van WO I de dynamiet opgeslagen die men twintig jaar later gretig aanwendde. Maar ook bedenken we, zoals Hannah Arendt stelde in haar rede bij het ontvangen van de Lessingprijs in Hamburg, 1959, dat de inzichten die de NSDAP en Hitler hadden opgenomen zeker niet Duits van vinding of formulering waren en ook niet typisch. Hannah Arendt, was Duits, Joods, tijdig gevlucht uit Nazi-Duitsland, in Frankrijk actief was geweest, enige tijd in een Jeugdorganisatie die jongeren naar Palestina bracht, maar zij was in 1940 een van die onbetrouwbare inwijkelingen en opgesloten in Gurs bij de Pyreneeën, om vervolgens na een slopende tocht in Spanje en Portugal te geraken. Zij weigerde ook de collectieve schuld voor alles collectief aan alle Duitsers toe te schrijven, maar ook dat werd haar niet in dank afgenomen.

Dan is er dus de nieuwe realiteit, Europa, waar Duitsland innig mee verweven is en dat zich sinds 2004 ook uitgebreid heeft tot in Litouwen, Polen, Hongarije tot Bulgarije en op die manier een nieuwe verwachting met zich draagt. Die nieuwe realiteit lijkt de grootse herdenkingen enigszins overdreven te maken, omdat de oude vijandschappen dan toch begraven zijn met de laatste overlevenden. Maar juist de politieke inzet van de militaire operaties maakt dat de zin van herdenkingen niet zomaar afgewezen kan worden. Het is zinvol, maar dan moet men niet zomaar spreken over "de jaren'30", want die stelden van alles voor en overal ter wereld waren er gebeurtenissen, die mee bijdroegen aan de donkere tijden, maar ook andere, die de hoop levendig hielden dat het beter kon worden. Onder meer Sebastian Haffner heeft erop gewezen, niet enkel wat Duitsland betrof, maar juist de ontwikkelingen in wetenschappen, techniek, kunsten, het denken, mag ons niet ontgaan, want dat kwam ook naar voor, maar is vergeten.

De jaarlijkse parlementaire rituelen, zoals de Queen's speech, of de troonrede in Nederland, maar die gaan inderdaad niet veel verder dan wat de regering in petto heeft, met soms kleine, een enkele keer grotere koerswijzigingen in het aanbod. Maar ook politici, al dromen ze grootse daden en hervormingen tot op het bot, zijn aan grondwetten gebonden en kunnen niet zomaar wetten wijzigen. Dat is de rule of law, wat de democratie onderscheidt van dictaturen in allerlei vormen en formaten. Men kon opmerken dat autoritair bestuurde systemen met een stevige economische structuur het goed doen, maar of er sprake is van een vrije markt, blijft voer tot discussie. De democratie vinden we al eens machteloos om grote problemen op te lossen, maar democratie vergt heel wat van ons als burgers, dat we in een autocratisch bestuur aan de politieke chef kunnen overlaten.

Operatie Overlord, maar de hele militaire onderneming, met successen en tegenslagen, zoals de mislukte luchtlanding ten Oosten van Arnhem om de Rijnbruggen in handen te krijgen, de zware strijd om de Scheldemonding ook, waarvan mijn vader nog weet had, omdat zijn familie in Sint-Margriete last had van de inundaties... en ook Walcheren zelf was bijna een binnenzee geworden. Die facetten van de bevrijding, de inzet van mensen, de tol die talloze burgers moeten betalen, afgezien van de vele zware bombardementen... die strategisch maar vooral psychologisch minder uithaalden, zegt men naderhand, dan verwacht. Dresden dus en Bomber Harry.

Operatie Overlord was gigantisch en toch, we hebben weinig oog voor de werkelijke oorlogsinspanningen aan het Oostfront - zoals president François Hollande terecht in herinnering bracht, met de vele fatale beslissingen van Stalin, maar ook de wil van de burgers om hun land te bevrijden. Stalin overleefde de eerste schokken van de invasie van 1941, maar na de oorlog kon hij de mogelijke concurrenten weer uitschakelen, kon hij zijn machtspolitiek voeren, ten kosten van Polen, van Centraal-Europa. Daarover, denk ik, gaat het.

Nu we dus voor de 70ste keer die gigantische operatie herdenken, verdwijnt overigens nog iets  uit beeld en die discussie sluit aan bij mijn initiële vraag: wat was de politieke inzet? Wat was de inzet van die operatie op het vlak van mens- en wereldbeelden. De dag dat ik in Lindau aan de Bodensee een exemplaar vond van Thomas Mann, doctor Faustus, heb ik het, hoe heet het, besnuffeld, maar pas een paar jaar later heb ik het boek echt gelezen, zowel in het Duits als in vertaling.

De roman laat de gebeurtenissen vanaf 1942 niet onvermeld en dus ook de ondergang van het Derde Rijk, het 1000-jarige rijk en de moeilijkheden om het ter ziele gaan te bespoedigen. Mann beschrijft de gemoedstoestanden die gepaard gaan met grootse ideeën die echter de mens reduceren tot statistische gegevens. De kunstenaar in deze roman die alles wil offeren om de ultieme muziek te maken, ten koste van de muziek zelf, haast, het blijft verbazingwekkend dat de roman slechts voor ingewijden betekenis lijkt te hebben.

Maar met dat alles, denk ik, staat de betekenis van deze militaire operatie zonder weerga toch weer in een veel ruimer kader. Sinds de val de Muur en de SU heb ik de idee dat we de inzet van de oorlog van 1939 tot 1945 niet mogen reduceren tot een aspect, tot een kwestie en hoe evident we de Endlösung en dus de Shoa in gedachten moeten houden, daarmee hangt ook de kwestie van het humanisme weer samen en tilt de kwestie op een ander niveau: kan een democratische ambtenarenstaat voldoende oog hebben voor wat leeft in de samenleving? Wat dienen militairen voor ogen te houden als ze aandacht aan het politieke besteden? En hoe dienen politici de integriteit van het land te begrijpen, in dit geval is dat, ondanks de bewering dat we terug moeten naar de soevereiniteitsopvatting van Bodin, van de Nationale staat, steeds meer Europa? Juist herdenkingen als die van 6 juni, telkenjare, geeft aan dat die kwestie levendig moet blijven. Maar ook het Britse hofceremonieel kan helpen. Of nog: zal Europa ooit een eigen ritueel ontwikkelen dat we als burgers herkennen als de "daarstelling" van die Europese identiteit. En dan komen nieuwe vragen.

Een gaat mij bijzonder aan het hart: hoe brengen we contrasterende, confronterende lezingen van de geschiedenis samen? Nationale geschiedenissen hebben hun betekenis, maar in Europa, moet gezegd, is het zaak die lezingen met elkaar te verbinden en de conflicten te onderkennen. Eenvoudig is het niet, maar nu ontbreekt er de intellectuele interesse toe. En dat moet toch eens overdacht worden.

Bart Haers