Literatuur en lectuur naar waarde schatten

Dezer Dagen

Het boek in de wereld

dragers van inzicht en kennis

Orlando is zo een werk waar je
mee bezig kan blijven. 

Het boekenfestijn in Antwerpen zou vrij uniek zijn in de wereld, maar goed, het paste decennialang in de ontvoogdingsbeweging die Vlaanderen opstuwen wilde in de vaart der volkeren. Persoonlijk heb ik nooit dat belang kunnen hechten aan de Boekenbeurs maar tegelijk vond ik het bij tijd en wijle aangenaam om er toeven, soms ook wat ontnuchterend, wanneer men de nodige maatregelen nam om de contacten tussen auteurs en schrijvers enerzijds en het publiek anderzijds tot een verhaal van ijdelheid te reduceren: signeersessies dus.

Het blijkt overigens altijd weer moeilijk met auteurs in gesprek te komen, want zij ontkennen de formele gelijkheid wel vaker, maar verkiezen vooral beaat aanbeden te worden. Toch kunnen deze mensen niet zonder consumenten, of beter, zonder mensen die aan het lezen van boeken tijd willen besteden. Ik herinner mij hoe in de vroege jaren 1980 Clem Schouwenaers in Gent bij de boekhandel in de Veldstraat, bij Herckenrath waar men Franse pockets kon kopen voor een schijntje iets aan het zoeken was en ik hem herkende. Ik wilde toen iets kopen van Stendhal waarbij de schrijver opmerkte dat dit reisverslag refereerde aan Goethe en vanzelf ontstond een gesprek dat we vervolgens op een terras op de Korenmarkt verder zetten. Ik kende onder andere "Croesus" en "De Seizoenen" en het ging dus vooral over Couperus en de Tachtigers, Buysse ook. Hij verplichtte me niets te vertellen over zijn boeken, hoewel ik het toch niet kon laten zijn boerenportretten in de Seizoenen te loven. Maar ik liet ook niet na een paar reserves te berde te brengen en hem te vragen of hij nu hield van die boer als mens of hem wilde wegzetten als - het is niet anders - een boer. Het antwoord: beide zijn altijd tegelijk aanwezig, want ondanks zijn lompheid, was hij wel degelijk een vriendelijke mens. Het is overigens een van de redenen waarom ik "de Seizoenen" een goed boek blijf vinden, want Schouwenaers gaat nooit voor een ondubbelzinnige, nog minder voor een evidente benadering. Men moet begrijpen, denk ik, dat zijn verblijf in de Westhoek niet een vlucht was uit de stad, maar ook een ontdekkingsreis en een beproeving, in de zin van het aftasten van zijn vermogen in de woestijn te gaan leven.

Het is natuurlijk wel zo dat wie erin slaagt een boek te schrijven, een goed boek, alle lof verdient, want het blijft natuurlijk ook een beproeving, maar het mag voor de lezer geen beproeving wezen. In de late jaren heb ik wel eens auteurs ontmoet die minder toegankelijk waren en zijn. Stefan Hertmans, die met "Oorlog en Terpentijn" een magistrale reflectie op de grote oorlog en wat die doet met mensen, was blijkbaar gediend van mijn lof, maar begreep dat ik niet zo een lezer van een boek ben, want over WO I had ik op dat moment al een en ander gelezen, onder meer "Post voor Mevrouw Bromley", van Stefan Brijs, dat door Phara de Aguirre en haar leesjury niet in de longlist van de Gouden Uil werd opgenomen, terwijl het boek een mooie inkijk biedt in wat mensen naar de oorlog drijft en hoe ze zich er al dan niet staande houden. Ik denk nog altijd dat men zich akelig vergist heeft, omdat de taal van het boek zeer eenvoudig blijkt, de gevallen van desertie, van Shell shock zeer overtuigend worden aangebracht en daarom geeft het boek iets te bieden dat we kunnen koesteren: het vermogen van mensen in barre, onmenselijke omstandigheden net niet door de stroom te worden meegezogen. Hertmans doet iets analoogs, in een andere context en de gevechten bij Schepdaal blijven ook maanden na de lectuur nog nazinderen.

Het blijft wat mij betreft intussen wel bevreemden dat zoveel auteurs zoveel verbeeldingskracht besteden aan WO I, terwijl de generatie voor hen, Schouwenaers, Joris Note en andere precies bezig waren de condition humaine in een welvaartsstaat te onderzoeken. Ook Lampo en Daisne probeerden weg te blijven uit de oorlogsliteratuur, zeker over de eerste, want die hadden ze niet meegemaakt en de Tweede Wereldoorlog, dat was een mijnenveld van opinies en slagwoorden, waar men beter niet te dicht bij kwam. Hugo Claus schreef wel "De Verwondering" waaruit ik veel heb geput om mijn beeld van die tijd te stofferen.

Met deze korte wandeling langs enkele epitafen van overleden schrijvers, maar ook denkend aan schrijvers dezer dagen, kom ik tot de vraag of en hoe men boeken in het culturele leven van vandaag een plaats kan geven. Te lang ben ik ervan uitgegaan dat boeken sowieso de belangrijkste dragers van informatie zouden blijven, terwijl de vraag eerder kan zijn of men een aantal zaken niet op een andere, vlottere manier kan opnemen. Pas het besef dat het boek niet meer de enige drager van gedegen informatie of goede verhalen, romans, essays hoeven te zijn, kan men het belang van het boek gaan relativeren en tegelijk meer belang hechten aan unieke boeken, individuele werken. Men heeft, ook vanwege Boek.be te lang het boek als massaconsumptiegoed heeft voorgesteld. Tegelijk heeft men toegegeven aan de gedachte dat men geen onderscheid mag maken tussen hoogstaande literatuur - al zijn de criteria daartoe niet sluitend - en escapistische lectuur. Een boek is evenwel niet zomaar een boek.

Nadat ik Virginia Woolf was gaan lezen, Orlando, ontdekte ik een boekje van een Belgische schrijfster, die het thema opnieuw opnam, Orlando, spelende in Brussel in een latere tijd. Ook haar roman "La Plage d'Ostende" kon me wel bekoren. En dan kom je in verschillende werelden terecht, waar je tot je eigen verbazing toegang toe krijgt. Hoe zal men het dan verder aanprijzen, want tja als je een boek moet aanprijzen, wat zal je dan laten begrijpen? Ik denk dat dit het probleem is van de literaire wereld, dezer dagen meer dan ooit, namelijk dat je als lezer ook geen oordeelkundig inzicht in een boek zou kunnen hebben, maar als ik dan zie wat er soms als hemelbestormend wordt voorgesteld, dan blijkt dat geval met de figuur "Orlando" duidelijk te maken dat je als lezer niet anders kan je kijk te geven. Of moeten we het hebben over Laurence Sterne en Diderot, waarbij de eerste "The life and opinions of Trstram Shandy Gentleman" en de ander "Jacques le Fataliste et son maître schreef. Maar Kundera hernam dat thema ook nog eens, in een uitermate beknopte vorm, maar daarom niet minder raak.

Moet men die boeken gelezen hebben om een goed mens te zijn? Geenszins, want het kan de bescheidenheid schade toebrengen. Maar het is wel zo dat de boeken ook helpen zichzelf een mensbeeld en een zelfbeeld te ontwerpen en voor wat luchtigheid daarbij te zorgen. Het belang van boeken, zeker van de canon, wie die ook presenteert, mag men niet overschatten, maar waarom zou men zich bepalen tot de beeldcultuur? Het zijn mogelijkheden die er voor ons zijn en waar we kunnen uit kiezen, hoe we onze tijd zoek maken of juister, hoe we de tijd die we hebben, zo goed mogelijk inhoud geven. De mogelijkheden zijn legio, maar, zoals de krant weet te melden, voor Nederland, dat de kloof tussen hoger opgeleiden en niet opgeleiden dieper zou worden, waarbij onder meer de tijdsbesteding uiteen gaan lopen, wat men in het aanbod van de omroepen kan aflezen. Maar ook wat het boekenaanbod betreft, moet men vaststellen dat bepaalde kranten en grote ketens van boekhandels te zien geven een verbazingwekkend schraal aanbod in de etalage zetten, waarbij de betutteling in het oog springt.

Lezers, vrouwen en mannen die niet (meer) van televisie houden en in een boek groter genoegen vinden,  weten wel wat er in de aanbieding is, maar toch, als men ziet hoe bijvoorbeeld ook De Standaard aandacht besteedt aan het spannende boek, dan wordt dat wel frustrerend, want er zijn nog andere boeken, die zeer zeker onze aandacht verdienen. De vaststelling kan evenmin onvermeld blijven dat de keuze ten faveure van bepaalde titels en ten nadele van andere soms stuitend blijkt. Over de blindheid voor Nederlandse titels hebben we het al gehad, maar als het over buitenlandse literatuur gaat, merkt men hoezeer men zich laat leiden door TLS en andere autoriteiten. Het brede spectrum ontbreekt en dat valt te betreuren en het is om die reden dat ik graag publicaties onder de aandacht breng, zoals "Dix thèses sur la guerre" van Elie Barnavi, gewoon omdat het anders hier verloren zou gaan en het thema is dezer dagen toch wel van belang. Maar goed, het essay brengt een kritiek van het pacifisme en dat blijkt men niet graag te onderkennen, dat het pacifisme tot morele superioriteit en tegelijk tot halfslachtige politieke keuzes aanleiding geeft. Maar goed, bij deze kan men het boekje dus wel vinden bij de betere boekhandel.

Het gebrek aan belangstelling voor boeken in het publieke debat vormt wat mij betreft de achillespees voor dat debat, omdat men zonder een aanzet tot genuanceerd onderzoek van belangwekkende debatten bij de banaliteiten blijft steken. Neen, een zoveelste boek over de angstaanjagende toekomst die ons wacht, zal ik niet lezen, maar een essay dat de mogelijke oplossingen aandraagt, dat aangeeft wat we werkelijk kunnen doen, daar heb ik wel oren naar. Maar voor zover ik het kan zien, blijkt er in dat segment weinig op de markt te zijn. Gelukkig geeft de betere boekhandel een mooi aanbod dat als slijpsteen voor de geest kan werken.

Bart Haers