Hoe onze samenleving weerbaar ondersteunen
Dezer Dagen
Het is begonnen
het Begin van het Einde?
Al
enkele jaren zien we hoe verschillende evoluties en ontwikkelingen ons denken
en doen bepalen. Maar ook een zekere vermoeidheid treedt in, omdat mensen de
druk moe zijn geworden. Het gaat niet om de kleine dingen, wel zijn sommige
aangelegenheden futiliteiten voor de een en overweldigend, alles omvattend voor
anderen. Futiliteiten benoemen kan zwaar op het systeem van anderen werken. Soms
zijn we enthousiast over de dadendrang van mensen, maar komen ze ons niet goed
uit dan blijkt die dadendrang nefast en gevaarlijk. En jawel, wie politieke
doeleinden met geweld wil bereiken kan onder ons niet zijn.
Nieuw
is terrorisme niet, zou men moeten weten, want onder andere Servische inwoners
van Bosnië-Herzogovina waren er niet vies van, zoals Gravilo Princip liet zien.
Het ging om het vestigen van een Groot-Servië waar ze beter af mee zouden zijn,
maar wisten die kerels dat ze door Servië en eveneens door Frankrijk ingezet
werden in een vuile oorlog tegen de Dubbelmonarchie? Nu nog nemen zelfs
historici voor waar aan dat Oostenrijk-Hongarije aan het einde van de
negentiende eeuw een uitgewoond en vermolmd complex, niet te besturen
veelvolkerenrijk vormde. Natuurlijk was het veelvolkeren rijk niet zo
gemakkelijk te besturen als een homogene natiestaat, maar de familie Wittgenstein
was niet de enige clan van magnaten, die mee op de trein van de Industriële
revolutie waren gesprongen. En ja, er waren anarchisten die probeerden onrust
te stoken, jawel, er waren nationale bewegingen, in Tsjechië, in Hongarije,
waar de lokale elite dankzij het bijzondere statuut veel macht kreeg, maar het
rijk kende vooruitgang, ook in deelgebieden als Bohemen waar Skoda van 1895 aan
een grote opgang begon. Na WO I werd Tsjechië onafhankelijk en werd de
motorenfabriek belangrijk en meer nog, toen werd Tsjechië een militair te
duchten macht. Wellicht daarom dat Hitler zich op slinkse wijze meester maakte
van de republiek. De propaganda om de verovering van Bohemen - Slowakije zou
een ander statuut krijgen - gewaagde van wreedheden tegen de Sudeten-Duitsers,
zoals het gerucht dat baby's bij hun Duitse moeders zouden weggenomen worden,
terwijl daar alles bij elkaar geen grond voor zou zijn geweest. Maar het was
voldoende dat de media - onder nazi-controle dit gerucht te verspreiden, opdat
de Duitse bevolking, die het niet kon weerleggen mee te krijgen voor de
verovering van Tsjechië en van München een sinistere grap te maken.
U
vraagt zich af wat we daarmee aanmoeten, nu sommigen beweren dat de derde
wereldoorlog is begonnen; dat zegde men al na 9/11 en G.W. Busch en co hebben
toen redenen bij elkaar gezocht die de toets van de kritiek niet konden
weerstaan om Sadam Hoessein ten val te brengen. Door toe te staan dat alle
hooggeplaatste soenitische ambtenaren en militairen werden verdreven van hun
ambten, heeft men 12 jaar lang een zwakke staat in stand gehouden. Goed dat de
dictator was verdreven? De prijs is hoog en het resultaat ronduit desastreus
voor de Iraki. Uiteindelijk werden de vliegtuigen op 9/11 overgenomen door gasten die in de VS of Europa
een opleiding volgden om piloot te worden...
Of
de inval in Afghanistan goed te keuren valt - post factum is het altijd
eenvoudig een oordeel te vellen met de kennis van nu - blijft onmogelijk te
beoordelen, maar failed states binnenvallen zonder een plan te hebben voor de
constructie van een werkbare staat, het blijft wel een moeilijke zaak. Toch kan
niet alle terrorisme van Islamitische snit alleen maar het bestaan van falende
staten gelinkt worden. De strijders in Syrië die zich tegen Bashar Al-Assad
strijden, maar tegelijk ook met IS te maken hebben, kan men met de beste wil
geen terroristen noemen, zoals we tegenstanders van zittende dictaturen het
legitieme recht toekennen tegen een kwade, wrede vorst te strijden. Deden we
dat in de Nederlanden ook niet toen Filips II de aanspraken van de
Staten-Generaal niet meer erkende en persoonlijk wilde besturen?
Maar
wat moeten we dan met IS en de strijders, die hierheen komen om onze cultuur,
onze samenleving en ons bestel onderuit willen schoffelen? Het model van
tolerantie dat we hier koesteren, berust op het recht en de vrijheid van elke
burger naar eigen inzicht het geluk na te streven, als dat niet met de grondwet
en wetten van onze staat in strijd is. Maar we weten zelf niet meer hoe ver we
gevorderd zijn in het toekennen van rechten, de vrouwen, pas sinds 1948 kregen
ze stemrecht. Pas in 1976 konden vrouwen zelf een bankrekening openen en
eigenmachtig beheren. Homo's, Lesbiennes? Zij hadden veel tijd nodig om hun
rechten gevrijwaard te zien. Zullen zij bereid zijn voor deze rechten mee de
strijd aan te vatten. Men mag ervan uitgaan dat dit wil lukt, maar het gaat er
dezer dagen niet om dat we elk voor onze eigen tegel vechten, wel dat we
gezamenlijk voor die verworvenheden willen instaan.
Maar
kan men beweren dat er zonder de streken van Georges W. Busch en Blair, dat er
geen IS zou geweest zijn? Voor een historicus is dat een gevaarlijke conclusie,
waarvoor niet altijd alle argumenten pleiten. Zoals gezegd kon men maar beter
zorgen dat de aanhang van Sadam Hoessein niet helemaal terzijde werd geschoven,
maar is dat een noodzakelijke voorwaarde voor de ontwikkelingen in de regio?
Dan kan men ook stellen dat de houding van Bashar Al-Assad ook mee de
mogelijkheden schiep voor IS, namelijk een politiek en militair vacuüm, waarin
IS of DAESH zo snel kon uitbreiden en aanhang winnen.
Toch
komt het me voor dat de jongeren die in Europa warm liepen een andere
voedingsbodem kenden voor hun radicalisme, want in feite beleven ze hier een
enorme vrijheid en soms blijken ze eerst "een zondig leven" te leiden
dat hen zelfs voorbij de gevangenispoort brengt, waarna ze heftig een ander
leven zoeken. Maar ook dat zal het hele verhaal niet zijn. En dan, als we zien
dat er jongeren gerekruteerd worden, wie leidt hen in bekoring? Of wil zo een
gast, zo een meisje nu net verleid worden? Men kent de roman "De naam van
de Roos" van Umberto Eco, waarin die onder meer een aantal sekten
beschrijft, die het gezag van de paus en van de lokale wereldse overheden
uitdaagden, zoals iets later in Bohemen de Adamieten ook hun eigen lezing van
de bijbel zullen voorstellen. In elk geval, denk ik, dat we moeten erkennen,
zoals Hendrik Willemyns van Arsenal - een band - het stelde, jongeren van zeventien
geven niet a priori om het leven, wel om wat ze beleven. Dat schreef Eco dus,
dat weet eenieder die zich de zeventienjarige nog herinnert die men geweest is.
Een zeventienjarige zal zich ook niet zo gauw slachtoffer weten, maar zal wel
eens slachtoffer zijn van de eigen nieuwsgierigheid.
Wat
is rechtvaardigheid? Het is een vraag die jongelui wel eens stellen, nadat ze
geklaagd hebben over Israël, de VS en de bourgeoismaatschappij in Europa.
Consumentisme? Dat is verwerpelijk, maar zelf willen ze graag alle speeltjes
van deze tijd. Cool? Het is alweer achterhaald, maar het is er wel, de idee dat
we ons niet te veel mogen vereenzelvigen met de dingen, maar de indruk wekken
erboven te staan. Bijvoorbeeld het deelnemen aan het schoolse leven, dat moet
men niet te graag doen en goede punten halen was al in de tijd van Maurice
Maeterlinck niet echt goed ontvangen. Da's dus meer dan honderd jaar geleden.
En toch, zoals Stefan Zweig het laat zien in "De wereld van gisteren"
- Die Welt von gestern" - waren deze mensen zich ook wel bewust van wat ze
leerden - hiervan werden ze zich vaak pas later, veel later bewust. Soms gaat
het wat traag, krijgt men te vaak herhalingen van hetzelfde en soms, plots
krijgt men een leraar die enthousiasmeert, de leerlingen meetrekt via de
diepten van een stuk als Hamlet of Oedipus Rex naar hogere hoogten van
inzichten. Te vaak hebben bekende lui gekoketteerd met hun zwakke
schoolresultaten - soms waren ze domweg goed - om nu nog iets zinnigs over
onderwijs te kunnen zeggen.
Zal
goed onderwijs mensen ervoor behoeden naar extreme sekten uit te zwermen? Dat
valt niet zomaar te zeggen, want een groep als Opus dei blijkt vooral bij zeer
clevere leerlingen nieuwe adepten te zoeken. Maar Opus Dei wil vooral met de
middelen van deze samenleving in deze samenleving te opereren. Anders is het
met bewegingen die de boel hier willen opschonen en opkuisen. Momenteel zien we
nog geen jonge mannen op pick-ups die door de steden rijden en plots
verschijnen, een optreden doen waaruit hun kracht moet blijken en vervolgens
weer vertrekken. Wat we zagen? Gasten met bomgordels om die zichzelf willen
opblazen, gasten met kalashnikovs, die
rustig keuvelende mensen op een terras neerschieten.
Wat
zij willen, kunnen wij niet dulden, maar zij kiezen voor geweld en zijn Oost-Indisch
doof voor argumenten, onze argumenten. Maar als men vaststelt dat er in Europa
ongeveer 15 miljoen moslims m/v wonen en leven dan blijkt de rekruteringsbasis
voor gewelddadige bewegingen al bij beperkt. Zou men op een zinvolle manier
kunnen onderzoeken hoeveel van die mensen bereid blijken onze opvattingen te
verdedigen? Wellicht zal dat blijken uit het handelen van deze mensen.
Maar
kan men voorspellen wie vatbaar is voor zo een lokroep van de gewelddadige
actie? Niet op sociaal-economische gronden, want dan zou het succes - helaas -
groter zijn. Gaat het om een religieuze vlam die in de pan slaat of is het een poging via religie de bestaande
toestand te veranderen? Tinneke Beeckman legt in haar boek "macht en
onmacht" uit, dat het economisme dat bij de verklaringsmodellen de
grondstroom vormt, miskent dat mensen niet altijd handelen als een homo
economicus. De ene wil zich als een held presenteren, anderen menen werkelijk
via geweld onze cultuur op te ruimen, in de hoop het paradijs hiernumaals te vestigen.
Nu
doen we zelf niet altijd veel moeite om de begeesterende waarde van onze
cultuur te presenteren. De kritiek die vanuit het postmodernisme maar meer nog
vanuit intellectuele luiheid wordt geponeerd, maakt het anderen mogelijk
ongenadig af te geven op "ons model". Nu, hoe zou u de cultuur waarin
wel leven te omschrijven? Jawel, de Verlichting maakt er deel van uit, maar de
Verlichting heeft in wezen geen tastbare resultaten opgeleverd, maar was wel de
noodzakelijke voorwaarde voor nieuwe ontwikkelen. Ook de moderniteit als
project kan men benoemen, maar ook daar zal men vaststellen dat dit meer is dan
de technologische hoogstandjes als de smartphone en de tablet, die ons leven
sterk vereenvoudigen en veel mogelijkheden bieden om met elkaar te
communiceren. Vaak over futiliteiten, maar sommige mensen lijken er ook
interessant gebruik van te maken. Maar altijd zal weer zal blijken dat onze
cultuur omschrijven niet zomaar met enkele termen mogelijk is. Zelfs wanneer we
bepaalde aspecten weten te benoemen, zoals bijvoorbeeld de vrije beschikking over
het eigen leven, zodat we seks mogen hebben met wie we dat zelf willen - als de
andere ook toestemt natuurlijk - of dat we met ons leven aanvangen wat we zelf
van waarde achten - al staat dat onder druk vanwege aanhangers van precies het
economisme - altijd schiet een omschrijving tekort, omdat we doorgaans niet
verder komen dan juxtaposities.
Het
is belangrijk dat we dat zien als een belofte, een vat van mogelijkheden en
niet een argument voor stuurloosheid, want die stuurloosheid moeten we zien als
een voorwaarde voor vreedzaam samenleven en een bron van ontvoogding. Het
gelijkheidsdenken, dat men bij John Rawls haalde, kan de emancipatorische
kracht van het liberale samenlevingsmodel onderuit halen. Men zal de algehele
gelijkheid overigens ook niet bereiken zonder daar veel vrijheid en autonomie
van individuen aan op te offeren.
Indien
we moderniteit ook beschouwen als een beweging naar steeds meer controle - via
maakbaarheid -, zal men moeten vaststellen dat de moderniteit in meerdere
opzichten een tegenbeweging vormt tegen de bevrijdende waarden van de
Verlichting en dan, horresco referens, lijkt het nieuwe Islamisme, ondanks het
feit dat men beroep doet op de oorspronkelijke teksten van de Koran, Sharia en
Haddit, precies die beheersing van mensen wil realiseren. Marc De Kesel
beschreef dit probleem in "Goden Breken". Maar hij zegt daar ook dat
mensen maar voor een traditionele lezing van Bijbel of koran kunnen kiezen na
een moment van fundamentele twijfel en dat, zo blijkt, leidt die er dan toe dat
ze in wezen net niet in traditionele, gelouterde opvattingen meegaan, maar net
een heel modern en scherp omschreven programma uitwerken. Als ik de pick-ups
van IS-troepen zie, kan de demonstratie niet sterker zijn. Ook de vernieling
van monumenten uit de gedeelde oudheid van het Midden-Oosten en Europa hoort
erbij, want zo kunnen ze de verleiding opheffen naar een andere benadering der
dingen te talen.
Het
begin van het einde? Dat heeft dus betrekking op de dubbele beweging: we laten
zelf te gemakkelijk de traditie van de Verlichting schieten en kiezen voor een
technologisch wereldbeeld waarin de mens niet meer de maat der dingen kan zijn.
De afgelopen eeuw hebben we gezien dat dit zowel een atheïstische vorm kan
aannemen - het nazisme en het Marxisme-Leninisme - als in christelijke, Joodse
en Islamitische bewegingen. De vraag is dus hoe we mensen kunnen bijbrengen dat
het modernisme enige tempering vergt, wil het leefbaar zijn en hoe we opnieuw
de waarden van de Verlichting - die niet altijd te benoemen zijn - als een
programma kunnen voorstellen. Maar misschien, valt te bedenken - zal het dan
niet het programma zijn dat Jonathan Israël eruit distilleerde. Wat dan wel?
Die denkoefeningen moeten we zelf aanvatten en al lijkt dat nu en in deze dagen
een zwaktebod, het heeft meer in petto dan een radicale visie.
Maar
misschien komen we dan tot het besluit dat we zij die willen en uit Syrië
gevlucht zijn middelen in de hand geven of om zelf militair tegen IS en tegen
Assad te vechten - over de volgorde zal een aardig robbertje getwist worden - maar
precies daarom kan men ook mensen helpen zich te vormen op het vlak van
bestuurskunde, rechtswezen en een hervorming van het onderwijssysteem. Zou men
bang moeten zijn die mensen op die terreinen te ondersteunen?
Bart
Haers
-
Men houdt dezer dagen mensen aan die broer zijn van iemand die in Parijs
zichzelf opblies. Mag men in een rechtsstaat mensen zomaar aanhouden omdat ze
familie van een terrorist zijn? Misschien kan het, gegeven de omstandigheden
niet anders, toch moet men er zich voor hoeden mensen schuldig te achten omdat
ze familie zijn van. Dat de politiediensten veiligheidshalve alle vertakkingen
trachten te onderzoeken, kan men niet enkel begrijpen, het is ook nodig, maar
de media zullen toch behoedzamer uit de hoek moeten komen. De gebeurtenissen op
de voet volgen, is een ding, men kan mensen ernstig op de zenuwen werken door
voortdurend verhaaltjes te brengen.
Reacties
Een reactie posten