Sur les pavés le sang innocent

Kleinbeeld

Een wreed verstoorde

illusie van onkwetsbaarheid

Zoeken naar bronnen van weerbaarheid

Olympe de Gouges, 1743 - 1793,
stierf onder het mes van de guillautine,
in een regime dat een zuivere, nieuwe
samenleving wilde. Zelf had ze
de verklaring van de rechten van
de vrouw geproclameerd. 

Ik was nog wat bezig geweest met Joke J. Hermsen en een boek over Konrad Adenauer hield ook mijn gedachten gaande. Kairos, kairotische tijd zocht ik, het moment in de tijd dat de Chronos even doorbroken wordt, het lezen helpt erbij. En dan plots een sms dat er iets aan de hand is, in Parijs nota bene. Ik zoek een nieuwspost uit, Fr 3, maar ook Nederland. Het einde van de match België -Italië nog even zien voorbij komen. Een mooie match gemist, stelde ik vast, maar Parijs, bommen, AK47's en mensen op een terras. Doden.

De ochtend daarop, een gevoel van ongemak, van niet willen begrijpen, niet kunnen aanvaarden ook. De feiten zijn wat die zijn en kunnen niet ongedaan gemaakt worden, maar wat vangen we ermee aan voor onze samenleving en ten aanzien van mensen die vatbaar zijn voor het terroristische avontuur. Het ziet ernaar uit dat we wel menen dat we onze cultuur dienen te bevestigen - verdedigen is een weinig enthousiasmerende houding - maar ik merk dat de argumenten vaak zwak klinken. Tinneke Beeckman heeft met haar analyse over Charlie Hebdo verschillende aspecten die naar haar inzicht hebben bijgedragen tot de aanval op de redactie van Charlie Hebdo en wat er nadien gevolgd is. Haar analyse betrof niet de "oorzaken" van het gebeuren, maar de reacties en acties bij dat gebeuren. Onder meer de stelling van Emmanuel Todd dat vele betogers op 11 januari niet goed wisten wat ze dachten en wilden, maar gegrepen waren door een vals bewustzijn. Beeckman kon dat niet velen en op goede grond, want die mensen waren het niet over alles eens, maar wilden niet zomaar accepteren dat hun, onze wereld aan diggelen wordt geschoten door een paar terroristen. Emmanuel Todd is een vertegenwoordiger van het postmodernisme, waarbij, zoals Sloterdijk uitlegt het denken herleid wordt tot het ontmaskeren van valse zekerheden. Beeckman gaat nog iets verder en geeft aan dat de kritische arbeid van mensen als Todd niet verder reikt dan de beweringen van de tegenstander onderzoeken maar de eigen analyse staat boven alle kritiek. Het gevolg is dat men de betekenis van inzichten alleen polemisch kan hanteren en daarmee ook ten enenmale niet tot consensus kan komen. Overigens, de analyse gaat niet over wat aan de orde is, maar over wat de andere meent te berde te moeten brengen en soms stopt het bij het aantonen van een vals bewustzijn.

Iemand noemde de titel van het boek van Tinneke Beeckman "generiek", want het zou niet echt over macht en onmacht gaan. Wat we moeten begrijpen als generiek? Helemaal niet duidelijk, want "generisch" of  "generiek" betekent nogal wat, maar zonder kwaad in de zin te hebben, blijkt het zo te zijn dat de recensent meent dat "Macht en Onmacht" niet meer is dan een soort werktitel is, die dan maar ook voor de publicatie is behouden. Ik denk dat de lezer zal merken dat de titel wel degelijk een betekenis heeft, al moet gezegd dat we met dank aan het denken sinds WO II de term "macht" niet echt meer willen onderzoeken. Wat Beeckman aan de orde stelde moet ons wel aanbelangen, zeker na deze nieuwe golf van geweld in Parijs: hoe is het mogelijk dat mensen op die manier hun gram willen halen en waarvoor? Het is dan ook zinvol dat haar kritiek niet een fenomeen beschrijft, post-modernisme, maar ook het neoliberalisme en de risico's van het complotdenken. De structuur van het boek laat toe dit te begrijpen als een juxtapositie van fenomenen die zich de afgelopen decennia hebben voorgedaan en die soms meer, soms niet met elkaar interageren.

De aanslagen tegen Charlie Hebdo en de betogingen waren nog vatbaar, al was het al met al een gebeuren dat het gewone verre overstijgt maar dat we dus na een paar weken probeerden te vergeten, soms zelfs te negeren: het leven gaat door en dat is goed. Alleen, nu blijkt dat dit nieuw geweld niet heeft weten te voorkomen. Misschien, zou men kunnen denken, was men boos, want die weerbaarheid van mensen in Parijs en Europa was een doorn in het oog.

Verschillende gezaghebbende stemmen spraken gisteren over het aantal aanslagen dat voorkomen is geworden, maar waar weinig ruchtbaarheid aan gegeven werd om precies de indruk van onverstoorbaarheid te versterken  - wat men dus moet onderschrijven - geeft aan dat Europa en zeker Frankrijk in staat van oorlog is gekomen. De vijand kent men al sinds de aanslagen vanwege en namens GIA, de organisatie die in Algerije het licht zag nadat de FIS van de macht gehouden werd door de militairen. In Frankrijk heeft men verschillende aanslagen te verduren gehad en men zal moeten vaststellen dat er zich netwerken konden ontwikkelen, niet eens altijd met kwade intenties, die in de huidige omstandigheden geactiveerd konden worden. Leeft de "vijand" onder ons? Elke samenleving, moet men toch vaststellen creëert bronnen van ontevreden en soms gaan de ontevredenen zover voor gewapende strijd te kiezen. De leden van de RAF waren geen tuig van de richel en de baas van Al Qaida al evenmin, behoorde tot een steenrijke familie.

Maar wat wil men bereiken? Ik heb er alvast geen zicht op, want het is me geheel onduidelijk wat mensen die hier leven en het niet per se slecht hebben, vaak beter dan de inwoners van Oran of een stadje in Egypte. De motivatie de strijd aan te gaan met deze samenleving, die naast de waarden van Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap ook gaat over rechtszekerheid en geweldloos samenleven. Dat leven zonder wapens in de straat, waar burgers dus ongewapend elkaar tegemoet komen, mag men zeer zeker hoog in het Europese vaandel zetten. Ook de rechtszekerheid moet men in stand weten te houden, want het laat toe dat mensen iets opbouwen.

Barack Obama heeft het lastig om het geweld in de VS in te perken, maar het is geweld onder burgers en disproportioneel handelen van de politiediensten tegen vooral zwarte medeburgers. Maar het kan gebeuren dat kinderen voor de rechter komen omdat ze met het in huis aanwezige geweer een ander kind hebben neergeschoten. De NRA moet toch eens begrijpen dat ze mededader zijn aan dit ongewild geweld.

Wie deze excursus niet mocht begrijpen: wie de toepassing van het Tweede Amendement zo interpreteert dat burgers in het dagelijkse leven wapens mogen bijhebben, miskent de visie van de Founding Fathers, die, zoals Georges Washington gesteld had, liever de burgers bewapenden voor het geval dat, dan een duur staand leger in stand te houden.  In het huidige bestel zijn er politici, zijn er organisaties die de verkoop van wapens stimuleren en vervolgens zonder meer zeggen dat men tegen schutters andere, goede schutters moet zetten. De markt, weet u wel, zal uiteindelijk tot een evenwicht leiden. Zou het?

Aan de andere kant van het spectrum: mensen die strijden in naam van hun god, een mij onbekende god en menen dat ze zo het huis van de Islam, waar altijd vrede heersen zal, kunnen realiseren. Daartoe mag men echter niet teerhartig zijn, want, hoe kan het anders, moet eerst de wereld van ongelovigen gezuiverd worden. Ook deze ideologie, want met persoonlijke religie heeft het niets te maken - overigens is dat de misvatting van het westen: dat men op zijn eentje en alleen op bepaalde momenten gelovig katholiek kan zijn en in het publieke leven daar geen blijk van geven - heeft een politiek doel, de utopie bereiken die elke ideologie op een of andere manier in zich draagt, ook de neoliberalen en de neoconservatieven. Zij moorden niet in den vleze, maar doden wel, sinds McCarthy met woorden, rechtspraak. Waarom ik McCarthy ter sprake bracht? Ook hij wilde de samenleving zuiveren van interne vijanden.

Het gaat dus om de utopie, om een vorm van Millenarisme, zoals Norman Cohn dat beschreef, waarbij mensen menen dat ze doorheen de zuivering van de wereld de ideale wereld zullen vestigen, met ideale mensen die elkaar niet meer zullen bestrijden. Er zijn maar weinig utopische samenlevingen gerealiseerd en altijd weer faalden die enkele omdat mensen zijn wie we zijn. De mens kan niet bestaan, schreef Arendt, maar Links en Rechts gebruiken de term, in het beste geval spreekt van de mensen of iets minder van kwaliteit, gewone mensen.

De utopist wil een einde maken aan de eindigheid en onvolkomenheid van de samenleving en als het even kan van de soort. Met Rudiger Safranski wil ik vooral kijken hoe we een zin voor realisme een scheut leefbaar idealisme kunnen toevoegen. Men moet niet willen dat mensen de kloon zijn van onszelf, van het eigen ik, want dat zou rampzalig uitpakken. Men kan ook denken aan Bernard Mandeville die in de "Fabel van de bijen" betoogde dat als alle mensen deugdzaam zijn de samenleving stil zou vallen. Onvolkomenheden van de samenleving en het samenleven moet men niet helemaal willen oplossen. Vrijheid om zelf keuzes te maken, ook al zijn ze niet succesvol, moet men accepteren. Foute keuzes, waarbij men mensen naar het leven staat, om de tuin leidt, zullen gestraft worden, maar daar moet niet de koning over oordelen, wel de rechter, die geen onderscheid mag maken tussen machtigen en machtelozen.  

Deze aanval, dames en heren, is compleet verwerpelijk, dat hoeft niemand u nog te zeggen. Maar ik denk niet dat Marine Le Pen of Geert Wilders het goede antwoord in huis hebben. Het zal ons bewustzijn burgers te zijn van deze democratisch georganiseerde landen, die de boel kunnen redden. Maar dan moeten we vragen dat politici kunnen zorgen voor een redelijke veiligheid - wat geschiedt - en tegelijk niet elkeen achter de veren zitten. Men moet niet alle technologie inzetten, niet elke burger verdenken van snode plannen. Maar wij hoeven dat ook niet te doen, anderen te verdenken, zonder reden. Wel weet ik dat bij jongeren soms heel heftige gevoelens leven, tegen de VS, tegen Israël en tot slot tegen Europa. Bij gebrek aan behoorlijk onderwijs komen zij vaak niet tot meer genuanceerde inzichten en begrijpen dat de huidige regering in Israël niet het beste voorheeft met de Israëli, dat de VS in het internationale koor af en toe stevige steken hebben laten vallen, zoals met de inval in Irak, maar in Kosovo bvb wel goed werk heeft geleverd. De dictator moest vallen? Jawel, maar liefst door toedoen van de eigen onderdanen. De democratie vestigen van buitenaf loopt zelden goed af. Japan is een redelijk geslaagd voorbeeld, terwijl West-Duitsland gedurende veertig jaar liet zien dat een democratisch bestel mogelijk is, met een stevige administratie.

De slachtoffers in Parijs vielen voor een zaak die hen vreemd was, ongewild, want vooral genietend van heavy metal of op een voor november aangenaam zacht terras. Hen gedenken betekent dat we onze democratie opnieuw ernstig nemen. Ook voor politici is het belangrijk dat ze moeten besturen voor mensen, niet tegen onwillige onderdanen.

Bart Haers