Geradicaliseerd of depressieve dronkeman

Kort Lontje

Criminele aanslagen

of taedium vitae

aanslag als zelfmoord

Zou dit ongepast zijn,
het betreft hier een
geestesgesteldheid,
de woede die velen
voelen dezer dagen. 

Er woedt een oorlog, zoveel is duidelijk, maar het blijft alles schimmig en onvoorspelbaar. Wie oorlog voert heeft doelen, maar in deze oorlog zijn die niet overzichtelijk. Alleen, mocht onverhoopt de verkeerde partij het pleit winnen, dan is het met de vrede en de vrijheid, met rechtsstaat en democratie voor enige tijd gedaan. Maar wie, vraag ik mij wel eens af, wil voor deze onze samenleving, politiek bestel en waarden in het krijt treden.

Strijders voor een heilsstaat zijn het wel, zegt men, maar voor ons hoeft de staat niet tot in de details ons heil te bewerken, want we weten waar dat toe leiden kan, totalitarisme en afkeer voor het (onwaardige) individu, zoals onder anderen Gunther Anders beschreef in "De catacomben van Molussië", waarin het geheim van het leven van gevangen van het bestel doorgegeven wordt van een meester aan een leerling. Gunther Anders was Duitser, joods en geseculariseerd, communist, die naar de VS vluchtte tijdens de Nazi-tijd en enige jaren gehuwd met Hannah Arendt. Het is al langer een van de lijfboeken - hoeveel het er zijn kan ik niet bij benadering aangeven - die ik af en toe in herinnering roep, af en toe eens opnieuw opneem, want wie zoveel verhalen weet te brengen over hoe totale macht tot stand kan komen, beseft dat een zekere waakzaamheid aangewezen is, maar ook dat het niet altijd duidelijk is welke boodschap de tekenen aan de wand te vertellen hebben.

Na de aanslagen in Zaventem en Brussel werd me duidelijk hoe moeilijk het is zelfs klunzig uitgevoerde aanslagen tijdig op te sporen. Mensen maken namelijk fouten en toch kan men dat tijdens de actie niet altijd goed lezen. De daders bleven lang onder de radar omdat men in een rechtsstaat niet zomaar onderzoeksdaden kan stellen en aangezien nogal wat van die terroristen als (kleine) criminelen plots het licht zeggen te zien en voor de Uma de strijd aangaan, voor het huis van de Islam gaan doden. Dat sommige van hun daden in strijd zijn met de meest strikte opvatting omtrent de Shari'a schrikt hen niet af, want, hoort men wel eens, wie bereid is voor de Onnoembare te sterven, wordt veel vergeven.

Of de dader van Nice echt geradicaliseerd was, zal onderzoek alleen indirect kunnen aangeven, tenzij bij huiszoekingen een en ander onomstootbaar zal blijken van te staan. Maar radicalisering in een ideologie of religie kan men zien als het verlies van contact met de wereld der mensen en met het zelf, met het rationele waartoe we in staat zijn. Geweld plegen om een vermeende door een god gewenste orde op aarde te installeren dateert niet van gisteren en soms gaat het om leiders die van die boodschap handig gebruik maken, doch vaak ging het om kleine luyden die geen andere legitimatie vinden om hun ongenoegen te uiten.

Men zegt en hoort ook vandaag weer dat de religie de schuld is van alles, maar dat is slechts in potentie zo. Voor de moord op Kennedy, JFK, ben ik net te jong, maar daar zijn net zoveel komplottheoriën over ontstaan omdat de politie en het FBI nooit afdoende verklaringen hebben gegeven voor de moord. Van München 1972 herinner ik me wel nog dat het plots niet meer over sport leek te gaan, maar werd erover gesproken dan niet in nabijheid van ons, de kinderen, al hoorde ik wel eens mijn vader de vraag stellen hoever zij, die terroristen nog zouden durven te gaan. In die dagen was er ook de Baader Meinhof groep, de RAF die Duitsland op stelten zette met aanslagen, bankroven en ontvoeringen en zo de illusie van een vreedzame samenleving  doorprikte.

Hoe vreselijk de dodental en het aantal zwaar gewonden in Nice ook uitpakken, het ligt voor de hand dat we minder oog hebben voor de woekerende oorlogen in Afrika en de grote spanningen in Turkije... over Syrië en Irak valt ook weinig goed nieuws te verwachten. Maar het zijn geen conventionele oorlogen meer, zelfs voor een burgeroorlog ontbreken de nodige voorwaarden. Moeten we dan niet ook helpen daar vrede opnieuw een kans te geven? Zonder paternalisme zal dat niet goed mogelijk zijn en zelfs ten aanzien van Israël beschikt men niet (meer) over machtsmiddelen: als die er al waren hadden en hebben die vaak genoeg ongewenste gevolgen.

Men heeft het vaak genoeg over de Verlichting, Aufklärung en ook in Engeland, voor Schotland had je een beweging van liberale denkers aan het einde van de 18de en gedurende de negentiende eeuw, die mee onze samenleving hebben vorm gegeven. Maar voor René Descartes gold al dat denken niet kan zonder twijfelen over de eigen zekerheden: dubito, cogito, ergo sum. En Michel de Montaigne vond dat men slechts tastend tot zinvolle antwoorden kon komen. Of ze dan nog immuun zijn voor kritisch onderzoek, blijft altijd nog de vraag. Er is altijd mogelijkheid er andere aspecten van te onderzoeken en eventueel te ontkrachten.

De verlichting zou tegen religie staan, maar er waren wel verlichte filosofen die vonden dat men de religie, c.q. het christendom, katholicisme best kan onderzoeken maar niet geheel hoeft af te wijzen, wat voor Jonathan Israël afdoende was onder meer Voltaire niet tot de harde Verlichting te rekenen. Maar in zijn Lettres Anglaises of Lettres philosophiques legt hij uit waarom het Britse bestel in die tijd beter was dan het Franse en ook de rol van de kerk speelde daar een rol in. Maar Voltaire vond wel - mijn interpretatie - dat men religieuze gevoelens niet per se moet afwijzen bij mensen. Vandaag is de afkerigheid bij een aantal intellectuelen meer uitgesproken dan dertig jaar geleden het geval was toen men begon te werken aan wereldbeelden en hoe - zonder in relativisme te vervallen - postmoderne inzichten toch wel betekenis konden krijgen. Zonder het over een klef en lauw pluralisme te hebben, leek me dat een best boeiend project. Nu zijn de scheidslijnen weer heel wat scherper geworden en al kan men religieus extremisme niet goed begrijpen, wel is het zo dat mensen niet zomaar tot extremisme komen, wat men dezer dagen lijkt te vergeten. Men kan verwijzen naar 11 september, naar Al Qaida en nog wat betekenisvolle momenten, de Iraanse revolutie, maar toch is het politieke islamisme ouder dan dat en moet het een vorm van moderniteit heten dat aan het eind van de negentiende ontstond, waarbij de fixatie op de tekst de boventoon voerde en de naleving van de regels centraal kwam te staan, de orthopractie.

Nu konden huurlingenlegers altijd wel beroep doen op het riptjeraptje van de samenleving om het vuile werk op te knappen, maar wat er met IS gebeurt, slaat alles, omdat ze veroordeelde criminelen engageren om hier aanslagen te plegen. Hoe dat proces verloopt, blijkt moeilijk te beschrijven, maar de groepen die uit Brussel kwamen hadden allen niet per se een laag sociaal profiel, maar bleken toch niet te aarden in de samenleving. Identiteitsbeleving speelt mee. maar het kan moeilijk ontkent worden dat radicalisering te maken heeft met onbehagen, dat niet enkel sociaal-economisch maar ook intellectueel en ook wel psychisch geduid kan worden, meestal een combinatie van meerdere factoren of vectoren.

.  

De informatie blijft komen en nu blijkt dat de man misschien wel een vorm van wraak wilde plegen, waarbij hij niet zozeer voor de islam vocht als wel tegen deze samenleving. Of het een uitgekiende vorm van suïcide moet heten, zal nog wel blijken, maar het geeft te denken dat mensen zo iets bedenken. In wezen zou men kunnen bedenken dat desacralisatie van de wereld, van mensen, plaatsen en dingen zo iets mogelijk moet hebben gemaakt, maar goed, sacraliteit is dan ook niet meer aan ons besteed. Want niets is meer dan het is, tenzij heel soms een mens die we teder beminnen of een plaats waar we aan gehecht zijn, een boom, een hond, een foto of schilderij. De sacraliteit van dingen zelf is met de onttovering ten onder gegaan, al blijven we er heimelijk eigen sacrale beelden op na houden. Deze ambiguïteit viel me al langer op, maar werd zelden besproken, omdat het buiten de gevoerde discussies viel.

Als een kind geraakt wordt, sterft in een ongeval, dan kunnen de media er zelden over zwijgen; wordt een kind slachtoffer van een pedofiel dan zal die pedofiel nog weinig bescherming genieten. Het kind zelf blijft echter doorgaans - gelukkig - een onbekende die we alleen als het kind kunnen omschrijven. Alleen de slachtoffers van Dutroux kregen een gezicht en een stem, maar verder hoefde het niet te gaan. Natuurlijk overschrijden pedofielen een taboe, meerdere taboes, maar men kan niet vergeten dat toen de zaak Dutroux losbarstte het verhaal van de seksuele vrijheid al enige tijd ten einde was. Overal in Europa werden pedofielen outcasts die op geen bescherming meer hoefden te rekenen, zelfs de juridische regels, vond men, dienden voor hen opgeheven te worden. Zelfs werd er gesproken over lynchen. Hoe groot de misdaad ook is, evenwel, de rechtsstaat mag er de handen niet van aftrekken, om te oordelen en desnoods te veroordelen, maar ook alles volgens de rechtsregels, de regels van het strafprocesrecht in eerste instantie.

Ik breng dit te berde omdat in de discussies over het Islamisme en het geweld dat ervan uitgaat, de discussie over hun rechteloosheid steeds ook de kop opsteekt. Al ben ik het met Hannah Arendt eens dat men van voorbeeldprocessen en van processen ter lering weinig moet verwachten, heeft een goed gevoerd proces wel degelijk een pedagogische werking. Op zijn minst hoort het te leren dat daders hun straf niet ontlopen maar ook dat onschuldigen terecht niet gestraft kunnen worden.

Misschien had men met het verheffen van de Verlichting tot ons paradigma ook enkele gedachten moeten meenemen over hoe we recht kunnen plegen en de rechten van mensen kunnen beschermen. Net hier heeft Voltaire bewezen dat men voor het recht kan opkomen om onschuldigen die toch veroordeeld werden toch nog eerherstel te geven. Jean Calas zou zijn zoon hebben willen beletten van het protestantisme en katholiek te worden. Maar of hij zijn zoon vermoord zou hebben, daar waren volgens de processtukken geen bewijzen voor en Voltaire slaagde erin de man - na de terechtstelling - in ere te laten herstellen, wat de familie alsnog ten goede zou hebben komen, al weten we daar niet zo heel van.

Ook de overheden hadden kunnen bedenken dat precies de Verlichting er wel eens aanleiding toe geeft het optreden in te perken, wat we nu niet meer willen als ons goede leven in gevaar is. Natuurlijk word ik boos als mensen elkaar verwijten dat ze islamofoob of homofoob zijn, die lompe anderen dus. Er zijn goede, vriendelijke moslims, homo's, lesbo's, transgenders en al wat niet meer en er zijn er andere, maar een fobie hekelen of afkeuren, zeker als die voortkomt uit een eigen onzekerheid en inderdaad een vage angst, moet men dat niet te hard vallen. Racisme aanpakken is iets anders, maar het lijkt erop dat men hekken rond de wet heeft willen zetten om toch maar een minste greintje haat tegen te gaan.

Maar haat, waarde lezers, is des mensen en al is het geen wenselijk of positief sentiment, men zal moeten aanvaarden dat mensen ertoe in staat zijn en dat die haat hen tot strafbare feiten kan bewegen, zoals de kranten haast dag na dag weten te melden en de rechtbanken hebben genoeg zaken te behandelen. Maar hoe kan men haat afwenden? Kan men zichzelf vrij van haat beschouwen? Moeilijk vol te houden - ik spreek uiteraard slechts voor mezelf -, want over het leven van onze emoties, daar zitten veel toevalligheden en omstandigheden bij, die we niet geheel kunnen bemeesteren, zonder dat we net emotioneel scheef zouden groeien. En dan kan er zoiets gebeuren zoals in Nice.

Filantropie is een woord dat we associëren met bedeling van hulpgoederen en het helpen van arme mensen zonder perspectief en er is ons ingestampt dat we dat niet hoog moeten inschatten want het is de staat die mensen moet helpen, het systeem dus. Deels klopt dat laatste maar ook filantropische actie kan maatschappelijk nuttig zijn, als het discreet gebeurt en zonder veel poeha; als zo een bv als Koen W uitpakt met zijn filantropische acties, dan vind ik dat noch sympathiek noch verwerpelijk, alleen wat pathetisch. Maar liefde voor mensen, arm of rijk, slim of dom, valt moeilijker op te brengen en men hoort er zelden iets van. Als Vlaming kan ik zeggen dat ik de uitbouw van een goed bestuurlijk systeem, rechtsstatelijk en bekwaam tot besturen, eventueel los van België wel onderschrijven, maar ik heb het moeilijk met nationalismen, waarbij men de eigen staat hopeloos gaat verheerlijken en zich grote namen gaat toe-eigenen, zoals Christoffel Columbus of Picasso. De verdiensten zijn doorgaans persoonlijk, soms blijkt een landstreek bijzonder vruchtbaar om bepaalde grote geesten tot ontbolsteren te laten komen, soms is het gewoon een universiteit, zoals  Utrecht, waar een aantal theoretische natuurkundigen en astrofysici mooie resultaten behaalden. Moet men dan aan die universiteit of die regio extra hechten? De paradox is dat als men dat al te zeer betracht de dynamiek verdwijnt. Succes hebben is een ding, het savoureren kan werkelijk stremmend werken. Dus, men moet met zorg het gekoesterde verzorgen, maar ook de vrije ruimte laten voor het onverwachte en net dat aanvaarden.

Doch, zo een raid met een zware vrachtwagen, dat moeten we niet aanvaarden en er zal allicht geen strafzaak volgen tegen de chauffeur maar wellicht tegen de stad Nice en het departement, de Franse staat ook... De verantwoordelijken zullen de slachtoffers genoegdoening moeten geven en gewis en zeker zullen straffe advocaten, namens de verzekeringen en even bekwame advocaten de stad en de staat bijstaan en een rechter zal tot een oordeel moeten komen. Veel verandert het niet aan de situatie en de rouw zal er niet minder diep om zijn. Misschien is het daarom toch van belang dat we de discussie over zelfmoord opnieuw ook ethisch gaan voeren. Dat de strafrechtelijke gevolgen in de loop der tijden weggenomen zijn - al blijven erfgenamen verantwoordelijk voor aangerichte schade aan derden - zelfdoding is des mensen, maar hoeft daarom niet moreel goedgekeurd te worden. Overigens, het blijft vaker een taboe in lokale gemeenschappen dan men zou denken.

Ook al omdat de omstandigheden en de motieven zeer kunnen verschillen zal men bij het oordelen - veroordelen van de persoon hoeft dus niet - over de daad zelf in abstracto weinig zinvol kunnen zeggen. Maar dat we horen van boeren die zelfmoord overwegen en plegen, van studenten en van bedrijfsleiders in faling dat ze tot zelfmoord komen, kan men aan de ene kant begrijpen, het mag niet verhinderen dat we waar mogelijk die omstandigheden verzachten, voor boeren, voor falende studenten en anderen in grote problemen. De overheid kan hier niet alles belopen en behappen, dus zal het erop aankomen dat we elkaar al eens een hart onder de riem steken of bijstand bieden. Daarbij kan men dan kijken naar een opname in de residentiële psychiatrie, al zijn de plaatsen er de afgelopen jaren zeer snel opgebroken, terwijl opname goed kan uitpakken.

We kunnen daar lang en breed over van gedachten wisselen, maar de feiten spreken voor zich, de man had min of meer gebroken met zijn vader, of was het omgekeerd, de echtgenote was het opgestapt en de man bezoop zich regelmatig. Hij pleegde een misdaad en handelde om persoonlijke redenen, meer valt er niet te zeggen. IS claimt de aanslag, wat de positie van die troep nog bedenkelijker maakt. Maar dat mensen middelen zullen gebruiken om zichzelf uit hun taedium vitae te verlossen, mag duidelijk zijn. De overheid kan dat nooit allemaal voorkomen, tenzij men in ons bewustzijn zou kunnen kijken en middelen had om de gedachten te veranderen. Hopelijk lukt dat nooit. We moeten dan wel de tragische staat van zaken kunnen aanvaarden en beseffen dat er in het ondermaanse bewust en soms ongewild leed aangericht wordt. Moet men die man veroordelen?Hij is dood, maar toch heeft het zin deze vorm van zelfdoding te veroordelen.

Bart Haers