Steun aan de Poolse rechtsstaat

Dezer Dagen

Wat met Polen

staat de rechtsstaat onder druk?

Lech Walesa stond dit weekend achter
de protesten tegen de hervorming van
het gerechterlijk apparaat en vooral tegen
het opheffen van de onafhankelijkheid
van de rechter en van de rechtsspraak.

Moeten we ons moeien met wat regeringen elders uitvreten? Of zullen we solidair zijn met wat burgers als bedreigend ervaren voor hun veiligheid en welvaart? Lees ik wat de Poolse overheid over rechters verteld, dat ze corrupt zijn en pedofielen verdedigen, om de hele structuur van het gerechterlijk apparaat te verbouwen, zodat de noodzakelijke onafhankelijkheid van de rechter, van de rechtspraak vervlogen is, dan kan ik niet anders dan het protest bescheiden ondersteunen.

Alleen lijkt het erop dat de partij voor Recht en Rechtvaardigheid  een bizarre invulling geeft aan recht en aan rechtvaardigheid, want ze wil zelf bepalen wat de uitkomst van een rechtsgang zal zijn. Dan gaat het meestal niet over de afsluiting die de buur wederrechterlijk heeft aangebracht of over verkeersboete, maar wellicht over zaken waar de politiek zeker wil zijn dat de rechter in haar voordeel zal oordelen. De staat voor de rechtbank dagen heeft dan geen zin, of een administratie en dat is inderdaad de grond van de rechtsstaat, dat de rechter kan vaststellen dat ambtenaren (van politie) tegen de wetgeving ingaan. Merk op dat zelfs een banale burenruzie een staatszaak kan zijn, wanneer een partij op goede voet staat met een lokale vertegenwoordiger van de regering.

Ik ben er inderdaad niet zomaar voor te porren steun uit te spreken voor mensen die zich in een andere staat tegen het bewind verzetten. Maar het geval wil dat Polen nu eenmaal lid is van de EU en dat de regering van Polen en het parlement de toetredingsverdragen hebben getekend, ook het Handvest van de Grondrechten van de Europese Unie, zoals in Nice 2000 is ondertekend. In de preambule staan de cruciale gedachten over wat we delen en dat is zonder meer ook de rechtsstaat.

Zich bewust van haar geestelijke en morele erfgoed vestigt de Unie haar grondslag op de ondeelbare en universele waarden van menselijke waardigheid en van vrijheid, gelijkheid en solidariteit; zij berust op het beginsel van de democratie en het beginsel van de rechtsstaat. Zij stelt de mens centraal in haar optreden door burgerschap van de Unie in te stellen en een van vrijheid, veiligheid, en rechtvaardigheid tot stand te brengen. De Unie  draagt bij aan de instandhouding en de ontwikkeling van deze gemeenschappelijke waarden, met inachtneming van de verscheidenheid van de culturen en tradities van de volkeren van Europa, alsmede van de nationale identiteit van de lidstaten en van hun staatsinrichting op nationaal, regionaal en lokaal niveau; zij tracht een evenwichtige en duurzame ontwikkeling te bevorderen en verzekert het vrije verkeer van personen, goederen, diensten en kapitaal, alsmede de vrijheid van vestiging.

 Deze tekst is weinig bekend of wordt vooral af en toe door organisaties als Amnesty International aangehaald. De tekst vertaalt de ervaring van Europa met enerzijds rechtsstaat, vrijheid en de willekeur van dictaturen en rechteloosheid anderzijds, niet enkel in Duitsland. Democratie is, zoals men weet, zoals Alicja Gescinska het stelde op de Nederlandse televisie een verworvenheid, geen gegevenheid. Een land als Polen heeft sinds 1989 de weg ingeslagen naar wat in handvest van de grondrechten wordt voorgesteld. Behalve dat die tekst niet echt breed verspreid is geworden, maar behoort tot het hele uitgebreide corpus van teksten die de EU schragen, vertolkt de tekst ook de basis voor een democratisch bestel. Het belang van de onafhankelijke rechtspraak, zonder tussenkomst van de regering, zoals tot nog toe in de Poolse wetgeving was vastgelegd, komt op de helling. Immers, de regering mag de rechterlijke macht niet verdacht maken, zoals nu gebeurt, waarbij alle rechters veil en corrupt genoemd worden. Meer nog, deze regering stelt het voor alsof de rechters nog in de communistische tijd aangesteld waren geworden. Bijna dertig jaar na de val het communistische bestel zijn er sowieso nog weinig rechters over uit die tijd, maar goed, als ze konden blijven zitten, de enkele overlevers, dan zal het wel op goede gronden geweest zijn.

Daarom denk ik dat het nuttig is dat we de Poolse burgers die zich tegen de hervormingen keren, al zijn ze een minderheid, steunen. Het kan immers niet dat een regering, zelfs een partij die de volstrekte meerderheid krijgt kan het zich niet veroorloven de andere burgers te negeren of erger nog, terecht te wijzen, te fnuiken. Uiteraard kennen we in de Nederlanden dat probleem niet, omdat geen enkele partij de absolute meerderheid kan halen, waardoor de parlementaire meerderheid altijd vrij veel groepen vertegenwoordigd, maar ook omdat de democratische reflexen diep zijn ingesleten, bij de burgers vooral.

Daarom is een andere kwestie van belang en die wordt zelden genoemd, behalve dan dat men het juridische moeras wil opkuisen. Waarom? Wellicht speelt mee dat het apparaat geen schuldigen gevonden heeft voor de dood van toenmalige president Lech Kaszynski en de hele bemanning plus de grote delegatie van Poolse hoogwaardigheidsbekleders die mee de laatste eer zouden brengen aan de slachtoffers van Katyn op 10 april 2010. In 1940 hadden de Russen een groot aantal Poolse militairen gewoon afgeslacht en het later in de schoenen van de Nazi's geschoven. In 2010 zou men, met toestemming - heb ik altijd aangenomen - van Rusland dat gebeuren passend herdenken. Maar het vliegtuig stortte neer, onder meer, zo herinner ik mij uit berichten en valt nog te lezen, omdat een luchtmachtofficier en een diplomaat de piloten zouden gedwongen hebben ondanks de slechte weersomstandigheden toch te landen.

Jaroslaw Kaszynski aanvaardde de vaststellingen niet en begon mee een theorie geloofwaardig te maken als zou het vliegtuig door de Russen zou zijn aangevallen. Dat het onveilig was te landen, bleek een vervelend  detail en machtsmensen houden niet van storende realiteiten, waar ze geen greep op hebben. Zou het nog begrijpelijk zijn dat Jaroslaw Kaszynski de Russen de schuld gaf, wat politiek ook wel voor enig ongemak had kunnen zorgen, dan is zijn aanval op justitie, namelijk dat de rechters corrupt zijn, maar ook cryptocommunisten, gaat niet te bewijzen en dus een staatsman onwaardig. Hij heeft het er lastig mee dat hij noch zijn regering enige macht heeft over de rechtspraak, terwijl dat de kern is van de rechtsstaat, dat de regering evengoed als burgers zich te schikken hebben naar het vonnis van een rechter.

Klachten over rechtbanken en rechters zijn van alle tijden en wie een geding verloor geeft er met vuur lucht aan, maar klopt dat wel? Het hangt af van de redenen en op welke grond men met het gerecht in contact gekomen is, want zelf mag ik er niet over klagen, al duurde het inderdaad soms lang, omdat de tegenpartij alsmaar opnieuw beroep aantekende en steeds weer met dezelfde feiten en verwijten aan kwam dragen. De advocate die mijn belangen verdedigde wist de tegenpartij steeds van antwoord te dienen. Een van de eisen aan de rechter overgebracht luidde dat ik lichtzinnig een geding had aangespannen. In dat geval moet de rechter immers niet over de grond van de zaak oordelen. In werkelijkheid vond de arbeidsrechtbank mijn zaak gegrond en de tegenpartij diende dus schadevergoeding te betalen. Men zal begrijpen dat zo een ervaring niet voldoende is om een oordeel te presenteren over de werking van het gerecht. Helaas krijgen we in de media doorgaans die zaken voorgelegd die belangrijk zouden zijn omwille van de betrokkenen, omwille van de passionele aard van de zaak en nog wel wat dingen meer. Of het justitieel apparaat goed werkt, kan men als betrokkene nooit goed afwegen, maar dat ondanks de kritiek die in de samenleving blijft rondzoemen, vele zaken goed, bevredigend worden afgewikkeld kan ik alleen maar veronderstellen, want het zou aan journalisten en hoogleraren in de rechtsleer toekomen daar ten gepaste tijde de aandacht op te vestigen. In de praktijk van elke dag krijgt de minister van Justitie nogal vaak vragen over veiligheid en zelden over de goede werking van het gerecht. Wie de democratie in het hart draagt moet niet enkel spreken over wat er fout is gegaan of gaat, maar ook aangeven hoe uitzonderlijk dat dan wel niet is, dat het fout gaat.

Wat de Poolse regering wil bereiken is een herstel van de situatie voor 1989, zonder de legitimering van een ideologie, tenzij wellicht een Pools nationalisme en dus recht en rechtvaardigheid. Maar wie kan in abstracto bepalen wat recht en wat rechtvaardigheid is. De regering, vooral de wetgever bepaalt de krijtlijnen, invulling gevend aan de vigerende rechtsprincipes of die bewust wijzigend als de omstandigheden er aanleiding toe geven, ertoe dwingen - ik denk aan principe van de universele deelname aan de verkiezingen, maar ook de wijze waarop verkiezingscampagnes verlopen. De beperkingen die men oplegde moeten de kiezer toelaten zonder goedkope overtuigingsmiddelen een keuze te maken. De regering evenwel moet de rechtspraak uit handen geven, wil ze de gelijkheid onder partijen garanderen, zeker als de regering zelf als partij optreedt, dagvaardend of gedagvaard worden.

Het meest kwetsbare lid van het justitiële apparaat is de parketmagistraat, die namens de samenleving mensen voor de rechtbank brengen kan, niet als advocaat van de staat, wel als vertegenwoordiger van de samenleving en zo verdedigt deze magistraat m/v niet de staatsbelangen, wel het algemeen belang, hoe vaag dat ook mag zijn. In Polen blijkt de minister ook het hoofd van het Openbaar ministerie, maar was dat ambt in de praktijk ook een toewijzing door de Raad voor de Rechtspraak, die nu in de praktijk volledig aan de Sejm, de Landsdag ondergeschikt zou worden, wat de rechterlijke macht haar onafhankelijkheid ontneemt en de scheiding der machten opheft. Hoewel de normen en regels die we huldigen in de praktijk wel eens aangetast worden, zal dat in de praktijk op een ander moment door een ander tribunaal teniet gedaan worden. Ik denk aan de uitspraak van een premier van dit land Guy Verhofstadt in het plenum van de Kamer riep dat een mijnheer Abu Jahjah opgepakt moest worden. De rechterlijke macht heeft het dossier onderzocht en mede op grond van de uitspraken in de Kamer de invloed van de regering gelaakt. Sta ik daarom achter de heer Abu Jahjah? Geenszins, maar het gerecht heeft de argumenten afgewogen en hem niet willen vervolgen.

Wij leven dus in een rechtsstaat die afdoende werkt en waar, als het mis gaat, een aantal filters zorgen voor rechtsherstel. Dat is niet voor iedereen waar, dat klopt, maar vaak blijkt het om een gebrek aan kennis te gaan - ik denk onder meer aan de gedwongen opname van mensen in een psychose, waar de vrederechter noch de pro-Deoadvocaat zich altijd voldoende rekenschap geven van de medische problematiek en zelfs de pro Deo veel meer denkt aan de veiligheid van de maatschappij dan het lot van de patiënt. In Polen staat nu veel op het spel en het is nuttig ons uit te spreken voor wie de rechtsstaat wil verdedigen.

Bart Haers