Daniel Dennet en de vrije mens

Reflex

Vrije wil in een deterministisch

Universum?

Bavianen hebben in de toeristen een rijke bron van
voedsel gevonden, maar de mensen hebben hun habitat
verknipt. 

Joël De Ceulaer geeft weer te denken en dat is een verdienste voor een journalist. Dat hij verwijst naar Daniell C. Dennett, mag ons niet verbazen, dat hij er luchtig over doet nog minder. Men kan logisch geen verbinding maken, heet het tussen een volkomen gedetermineerd universum en de mens, die over een bijzonder brein zou beschikken. Aan de andere kant, wat kan men een moordenaar verwijten, een verkrachter als de wil niet zou bestaan en dus de verantwoordelijkheid. In Gent zijn er enkele filosofen die deze visie delen. Maar er is wel een probleem, ook van logische aard, want Jan Verplaetse meent dat men die mensen die zich met geweld aan anderen vergrijpen toch wel buiten de goede orde staan en dus gestraft moeten worden, maar er kunnen daar geen morele gronden voor gevonden worden. Intussen voert men actie in Brussel om mensen te leren dat ze vrouwen met respect moeten beantwoorden. Zeg nu zelf, verwarrend is het wel.

De vraag is nu of we mensen moeten zien als volledig gedetermineerd en wat er de argumenten voor zouden zijn. Het is ook zo dat we pas geleidelijk achter het feit gekomen zijn dat alles door oorzaak en gevolg lijkt verbonden te zijn. Alleen, als we kijken naar het weer, naar het patroon van aardbevingen… dan merken we dat het om complexe samenhangen gaat, waarvan we niet altijd tijdig alle facetten, krachten, evoluties doorzien. Het weer dat we hebben is bepaald, maar  wat het concreet op deze plaats, c.q. Brugge bepaalt, zal doorgaans wel voorspelbaar blijken, maar als het erop aan komt, een zware storm of winterweer, valt het in de details wel eens tegen… en details kunnen op zekere schaal grote gevolgen hebben.

De mens is materie. Basta. Maar dan blijkt de vraag niet te ontkomen waarom niet alle levens volgens dezelfde patronen verlopen. Of waarom we nu eens vriendelijk zijn voor de winkeljuffrouw en een ander keer nors? Het valt me op dat het bepalen van het hebben van een vrije wil nooit te maken heeft met de bejegening van derden, altijd met eenvoudige gebaren. Natuurlijk, u kan moeilijk onder de scan liggen en tegelijk een bezoek brengen aan de kapper of boekhandel, een etentje vieren in een aangename brasserie, toch? Maar tegelijk is de kwestie van de vrije wil een zaak van interactie met anderen, maar ook met onszelf.

Joël De Ceulaer wil daar een leuke boom over opzetten aan het strand of op een terrasje, maar het gaat om meer dan een gezelschapsspel. De mens is een bijzonder wezen omdat we niet kunnen vertrouwen op instincten, hoogstens op intuïtie. We weten het wel, soms lijkt intuïtie verdacht veel op instinctief reageren, maar intuïtie zet niet per se aan tot impulsief reageren. Dieren hebben instincten, maar de mens heeft die om een of andere reden verloren, al was de winst dat mensen adequater kunnen reageren in onvoorziene omstandigheden. Een menselijke persoon is intrinsiek zwak, maar het brein laat toe, op omstandigheden te reageren, al is niet altijd duidelijk of die reacties altijd wel adequaat zijn. Daarom leren jonge krijgers, jagers eerst met spel hun behendigheid, snelheid en andere noodzakelijke vaardigheden te testen. Het spel ging, zeggen sommige antropologen ongemerkt over in ernst. Het leven was natuurlijk ook aanmerkelijk korter dan wij het vandaag mogen verwachten.

De discussie over determinisme in de natuur kan men niet ontwijken als men het verschijnsel dat de mens is als bijzondere diersoort onder de scalpel neemt. Dat wil zeggen, dat men dan moet kunnen aanduiden dat een gegeven situatie A altijd dezelfde reactie B oproept, ook als duidelijk is dat die reactie nergens op slaat omdat bij nader toezien A slechts oppervlakkig op A lijkt, maar in wezen totaal onoverzichtelijk is. Maar dan hangt het nog af van de vraag of A staat voor een situatie in de natuur, waarbij iemand een beer tegenkomt, dan wel een situatie in de stad, waar je met anderen door dezelfde doorgang wil.

Het aantal situaties waarin we terecht kunnen komen is onoverzichtelijk en toch merkt iedereen dat we dat al vlug leren standaardiseren, zodat we niet zo vaak in het ongewone terecht komen. Dat willen we ook niet, want als we het overzicht verliezen, worden we onzeker en dat wensen we niet. Het is van belang, denk ik, dat Joël de Ceulaer zou begrijpen dat de dingen inderdaad in het brein gebeuren en dat het brein uit materie bestaat, maar de aard van die materie, zoals we dankzij Agatha Christie weten, de grijze cellen, draagt er nu juist toe bij dat er een mogelijkheid is dat de uitkomsten niet altijd voorspelbaar zijn. Het valt op dat de voorspelbaarheid – van de ander – voor sommige filosofen, die toch de vrijdenkers als Diderot en Voltaire naar waarde schatten, zo een belangrijk probleem is. Plato al vond dat de koning-Filosoof gemachtigd was mensen te sturen en dus hun gedrag voorspelbaar te maken. En jawel, de filisters verschijnen ook op het toneel: mensen willen voor zichzelf een grote rust en vragen dat anderen die zullen respecteren door zich niet aan onnozele ideetjes te buiten te gaan.

Maar wie op de filisters schiet, zoals de Romantici in de vroege 19^de eeuw, waren natuurlijk niet anders dan toekomstige filisters. Althans, eens worden we iets wat niet meer jong mag heten, willen we dat de dingen gebeuren naar onze maat en ons tempo. Dat we de aansturing van derden niet altijd wenselijk vinden, dat wil zeggen als het ik het onderwerp van dat aansturen is, mag duidelijk zijn, maar het probleem dat Joël De Ceulaer stelt is duidelijk aan zijn aandacht ontsnapt, want ik kan mij niet voorstellen dat hij tegen autonomie van de persoon gekant zou zijn. De moeilijkheid is dus niet enkel dat de verantwoordelijkheid in het geding komt, als men de vrije wil uitschakelt, maar ook de autonomie van de persoon.

Immers, als we volkomen bepaald zijn, dan is de notie autonomie helemaal absurd. Dat het nooit volkomen bereikt kan worden, willen we zelfs niet erkennen. Bijgevolg kom ik tot de vaststelling dat de visie over het determinisme een paradox vormt, want het ideaal van de moderniteit was toch precies dat we autonoom zouden worden.

Het komt mij daarom voor dat we de bepaaldheid die in universele fysische wetten tot uiting komen, best kunnen begrijpen, maar tegelijk blijkt het (menselijke) brein als materie van die aard dat het iets kan voortbrengen dat buiten die bepaaldheid valt. Dat spanningsveld lijkt voor velen moeilijk te verdragen, omdat de natuur altijd aan dezelfde wetten beantwoordt. Nu, als we het gedrag van haringen in een school bekijken, dan merkt men dat als ze bedreigd worden, plots als een groot organisme gaan functioneren, een tollende wolk, wat de groep red, vaak ten koste van enkele individuele gevallen. Dit gedrag is bepaald, zegt men en werkt volkomen instinctief. Maar toch zien we dat het gedrag soms afwijkt, omdat het alarm niet tijdig is afgegaan. Bij dieren, zoogdieren, lijkt er soms een grotere variatie  in het gedrag mogelijk, naarmate het brein meer ontwikkeld is – dus niet per se groter. De bavianen die in Zuid-Afrika de toeristen aanvallen en tot in vakantiehuisjes doordringen, is een vorm van zelfstandig gedrag, aangeleerd? Natuurlijk, want de mens kan natuurlijk niet zonder een basisopleiding, maar op zeker ogenblik moeten we het dan zelf doen. Van hier af moet je gaan… heet het dan.

Daarom denk ik dat vrije wil, zoals de aanhangers van het humaan determinisme stellen niet geheel het concept van het vrije oordeel dekt. Aan de andere kant is het humaan determinisme ook een aanslag op het humanisme, omdat men daarmee de grondslag voor het leerproces, zeker het geavanceerde leerproces, op het domein van de oordeelskracht gewoon niet ernstig denkt te moeten nemen. Men kan niet spreken over racisme en het gevaarlijk achten en tegelijk menen dat de mens geen oordeelsvermogen heeft. Er schuilt, denk ik, heel wat nihilisme in het determinisme, dat men uitbreidt tot de menselijke mogelijkheden, want men sluit die mogelijkheden zonder meer uit.

Nadenken over het menselijke vermogen om te gaan met al dan niet voorspelbare omstandigheden, impliceert dat men de oordeelskracht niet kan uitsluiten en het is zo dat juist in de bejegening van derden de onvoorspelbaarheid van belang blijkt. Daarom kan maar beter ook de vrije wil in ere houden, hoe moeilijk het ook lijkt te sporen met de idee dat alles aan duidelijk uit te drukken natuurwetten beantwoordt.  

Bart Haers